Max Havelaar - 25

instrumenten onomatopeën zyn. De _Gong_ klinkt forsch. _Ankloeng_ en
_Gamlang_ (gamelan) daarentegen zacht en liefelyk, maar zeer
melancholisch.

44. _Ergernis over tegenwerking_. By den Gouverneur der moluksche
eilanden, een zeer verdienstelyk man die in z'n pogingen tot herstel
van 't gefnuikt gezag werd belemmerd door de kommiezery der
Buitenzorgsche sekretarie, wekte deze ergernis noodlottig. Onder de
oogen van den onbekwamen Van Twist, die natuurlyk geheel aan den
leiband liep van die bureaukratie, maakte hy door 'n sprong in den
waterval te _Tondano_ (_Minahassa van Menado_) 'n eind aan z'n leven.

45. _Havelaars officieele loopbaan_. Reeds in Augustus 1851 was ik
aan de Regeering voorgedragen tot Resident. Ook werden de funktien die
ik te _Amboina_ vervulde, weinig tyd na myn vertrek aan 'n _Resident_
opgedragen.

46. Ik verzeker den lezer dat het my thans (1881) meer nog dan vroeger
tegen de borst stuit, my op publiek terrein te bewegen. Toen ik op m'n
veertigste jaar myns ondanks daartoe gedwongen werd, had ik in de hoop
op eenig succes een bondgenoot tegen den afkeer die elke aanraking met
_Publiek_ my veroorzaakt. Na de ervaring van den uitslag myner pogingen
is m'n walg sterker dan ooit.

47. _Herbergiersrekening_. Men mocht aan de Regeering der Vereenigde
Staten 83 nederl. centen daags in rekening brengen voor 't onderhoud
van 'n schipbreukeling, onverschillig of de man Gezagvoerder of
Matroos was. Onder die vermeende schipbreukelingen waren de meesten
niet veel beter dan zeeschuimers. De Amerikanen hebben voortdurend 'n
duizendtal _Whalers_ in de indische zeeën, en de bemanning dezer
schepen is 't uitschot van de Natie.

48. _Overgrootvader myner kinderen_. Z'n naam staat op 't voetstuk van
den Leeuw te Waterloo.

49. _Apanage der Vorsten van Turn en Taxis_. Is na de groote
veranderingen van '66, door de duitsche Ryksregeering voor ettelyke
millioenen afgekocht.

50. _Rêve aux millions_. Nu, 'n _rêve_ was 't eigenlyk niet. De
aanspraak is verjaard, en 't lust me nog altyd niet, den zeer
interessanten familieroman te behandelen, die hiermee samenhangt. Ook
stuit ikzelf, vooral ten-gevolge van den diefstal der bescheiden
waarvan ik in den tekst melding maak, op eenige duisterheden. Toch is
't voor my van belang, hier te doen opmerken dat sommige personen en
familietakken die de hier aangeroerde byzonderheden beter begrypen dan
de gewone lezer, onder de venynigste vervolgers van Havelaar behoorden.
Hun belang bracht mee dat hy niet aan 't woord kwam, of althans niet in
de gelegenheid om zekere mysteriën te ontsluieren.

51. Deze zinsnede is door zekeren Q in de _Arnhemmer Courant_
aangevoerd als bydrage tot de blyken myner onzedelykheid! En die
verraderlyke manoeuvre werd door Dr Van Vloten toegejuicht, evenzeer
als Q's mededeeling dat ik m'n "tyd doorbracht met ... bittertjes
drinken, biljardspelen en 't rooken van geborgde sigaren." Ik vraag of
de _viesheid_ waarvan ik sprak op blz. 350 (zie alinea die begint met:
"Maar jammer is 't!", M.D.), gerechtvaardigd is? Waarmee brengt zùlk
volk z'n tyd door?

52. _Sebah_. De beteekenis blykt uit den tekst. Ik weet niet of 't
woord 'n verbastering is van _pasehbah_, 'n gebouw, dat wel zou kunnen
genomen worden voor de plaats waar men dergelyke vergaderingen houdt.

53. _Bantan-Kidoel_: Zuid-Bantam. De _m_ waarmee wy 't woord _Bantam_
sluiten, is niet korrekt. De naam is: _Bantan_. _Mantrie_: opziener.
_Dhemang_: distriktshoofd. In centraal en oostelyk Java heet deze
beambte _Wedhono_.
De schryver van een fransch werk: _Felix Batel_, waarin de _Havelaar_
wordt nageschreven, en--tegen de bedoeling van den auteur,
voorzeker!--geparodieerd, verraadt o.a. z'n letterdievery door in den
javaschen Oosthoek waar hy z'n stuk spelen laat, van _Dhemangs_ te
spreken. Dit klinkt ongeveer als ... _grietman van Utrecht_. In dat
werk gaat de zon op, _juist zooals dat werd waargenomen door Saïdjah_.
Ook de buffel-epizode wordt letterlyk overgenomen, en de auteur heeft
de goedheid te erkennen dat dit voorval _ook_ door zekeren Multatuli
beschreven werd. Welnu, die _Felix Batel_ is door nederlandsche
recensenten uitvoerig behandeld, doch nergens vindt men 'n spoor van
protest tegen dien onbeschaamden diefstal! Ik noem dit even slecht als
de piraterie zelf. Als 'n vreemdeling zich de eer aanmatigde der
diepzinnige uitvinding van 't haringkaken, zou men moord en brand
schreeuwen, maar de "nationale eer" kan wèl verdragen dat Havelaar
bestolen wordt. Bepaalde zich de oneerlykheid maar tot litteratuur!
Maar ook op maatschappelyk, politisch en wysgeerig terrein loopt ze
tot in 't onbegrypelyke. De natie kan nog altyd niet _lezen_. Of _wil_
ze niet verstaan wat men haar te lezen geeft?

54. _Bandoeng_: afdeeling, regentschap of adsistent-residentie in de
Preanger-regentschappen.

55. _Patjol_: houweelachtige spade.

56. _Banjirs_. Omtrent deze natuurverschynselen verwys ik naar 't
stukje: "_Wijs mij de plaats waar gy gezaaid hebt_" een geschrift dat
aan dezen regel uit den _Havelaar_ z'n naam ontleende.

57. Zie Noot 37.

58. _Dessah_: dorp. Elders: _kampong_ en _negrie_. De inlandsche
oorsprong dezer beide laatste woorden--javaansch, soendasch of
maleisch dan--komt me verdacht voor.

59. _Opstandelingen in de Lampongs_. Er bestaat 'n brochure over de
hier bedoelde expeditie, welker titel ik niet kan opgeven. Ze is
waarschynlyk van '61 of '62, en werd, meen ik, geschreven door den
kommandant onzer troepen. Die schryver loochent dat er veel lebaksche
uitgewekenen waren onder de door hem bevochten opstandelingen. Ik houd
evenwel m'n opgaaf staande, en beroep me op 't getuigenis der
officieren die onder hem aan dien veldtocht deelnamen. Juist door een
hunner heb ik m'n bewering met 'n zeer sterke uitdrukking hooren
bevestigen. Er was 'n tyd dat het ontkennen myner assertien zekere
welgezienheid in den Haag meebracht, en dááraan schreef die officier
toe, wat hy in z'n gewezen kommandant plompweg 'n: "vervloekt gemeene
leugen" noemde. Indien me had mogen blyken dat Nederland belang stelde
in waarheid, zou ik sedert lang bewyzen geleverd hebben. Maar 't is
vervelend pleiten voor 'n rechtbank die verzot is op leugens.

60. _IJd_ en _eit_. Dit Nootjen is van den heer Van Lennep. Als
aardigheid kan het er door, maar in de oogen van 'n volwassen mensch
is dat _purisme_ op 't rym waarlyk komiek. Laat de Zeeuwen op z'n
zeeuwsch, de Friezen op z'n friesch rymen! En wie in 't geheel niet
rymt, doet ook goed, ja ... beter nog! By Göthe en Schiller rymt
_Ritter_ op _Jezuïter_, _ehren_ op _währen_, _Kaiser_ op _weiser_,
_führen_ op _probiren_, enz. Boileau koppelt _audace_ aan _Parnasse_,
_pucelle_ aan _modèle_, e.a. De sop is de kool niet waard. Jammer maar
dat nog altyd zoo velen hun wysheid over dergelyke kinderachtighedens
aan den man weten te brengen als _Letterkunde_ en zelfs als _poëzie_!

61. _Maniessan_: zoetigheid, konfituren. Het gebruiken hiervan by de
thee is van chineschen oorsprong.

62. _Distriktshoofd van Parang-Koedjang_. Hy was schoonzoon en
handlanger van den Regent. Ten zynen huize werd myn voorganger
vergiftigd.

63. _Kleeding van den Djaksa_. Deze inlandsche ambtenaar was 'n
Javaan--geen Soendanees--en daarom eenigszins anders, en opzichtiger,
gekleed dan de Hoofden die te Lebak thuis hoorden.

64. Onder de titels van den Gouverneur-generaal behoort ook die van:
_Opperbevelhebber van Zr Ms Zeemacht beoosten de Kaap de Goede Hoop_.

65. Deze aanspraak aan de Lebaksche Hoofden wordt, naar my van vele
zyden bleek, vry algemeen gewaardeerd. Waarom keurde men dan
Havelaar's _handelingen_ die daarmee stipt overeenstemden, geen
aandacht waard?
Om te beoordeelen in hoever ik by 't benaderend in druk geven van die
ongeschreven toespraak kan afgeweken zyn van _stipt-letterlyke
waarheid_, is 't misschien niet onbelangryk toon en inhoud daarvan te
vergelyken met zeker stuk van eenige jaren tevoren. Ik bedoel de
Publikatie aan de Inl. Hoofden der Minahassa van 1 April 1851, waarin
naar ik meen dezelfde geest heerscht. Het Weekblad "_Oost en West_" en
daarna de _Spectator_ (26 Juli 1879), namen 't over uit de indische
couranten die dat dokument de moeite der reproduktie hadden waard
gekeurd, misschien wel om de velen terecht te wyzen die voorgeven den
_Havelaar_ te ontkrachten door 't boek voor 'n _fiktie_ uittemaken.
Bedoelde Publikatie is 'n _officieel stuk_ en heeft niets te maken met
romanschryvery. Ik noodig den lezer uit, het aangehaalde nummer van
den _Spectator_ intezien, en zich de vraag voorteleggen of 't billyk
is dat ik ruim dertig jaar na 't schryven van de daarin meegedeelde
Publikatie, nog telkens door den eersten den besten kwajongen
straffeloos word uitgescholden? (_Zie voorts over dit onderwerp de
Noten 101 en 115._)

66. _Mintah ampong_: ik vraag verschooning.

67. _Sienjo_, dikwyls verkort tot _njo_: jongeheer. Velen meenen dat
dit woord van portugeschen oorsprong is, vooral ook omdat de
afstammelingen van Portugezen, die nog altyd te Batavia 'n
eigenaardige kaste uitmaken, in de wandeling _Sienjo_'s genoemd
worden. Toch is deze etymologie twyfelachtig.

68. _Verbrugge wist het!_ Nog altyd ben ik in 't bezit van een briefje
dat hy my deed toereiken op 'n oogenblik dat ik met den Regent in
gesprek was, en waarin hy my--onder uitdrukkelyk verzoek hèm niet te
noemen--uitnoodigde dat Inlandsch Hoofd eens onder handen te nemen
over de "misbruiken." Het overbodige van dit verzoek laat ik nu daar.
Er blykt uit:
1) dat myn bezwaren geen gevolg waren van persoonlyke zwartgallige
opvatting.
2) dat myn onderzoekingen zeer omzichtig plaats hadden, zóó zelfs dat
de vreesachtige Verbrugge meende grond te hebben my aantezetten
tot wat yver.
Belangstellenden--zyn er die?--kunnen 't bedoelde briefje van den
kontroleur ter inzage krygen.

69. _Tjiandjoer_. Iets later spel ik dezen naam van de hoofdplaats der
Preanger-regentschappen eenvoudig: _Tjanjor_, zooals 't woord in
dagelyksch spraakgebruik luidt. Ook elders achtte ik my ontslagen van
de poging om by 't spellen van inlandsche namen, het _geschreven_
javaansch of maleisch in onze karakters natebootsen. Ik schryf alzoo
voor: _aoerang, orang_. Voor: _prahoe, prauw_. Voor: _kahin, kain_,
enz. We hebben immers hier niet te doen met puristische _spelling_? De
eisch is 't weergeven--by benadering altyd--van den _klank_ zooals die
onder Europeanen in Indie gebruikelyk is.

70. _Djimats_ zyn briefjes of andere voorwerpen die uit den hemel
vielen om geestdryvers en boerenbedriegers aan 'n geloofsbrief te
helpen. _Tout comme chez nous!_ 't Getal der leveranciers van
Goddelyke Openbaringen is zeer groot, en apostelen en profeten van
deze soort zyn in geheel Azie nog altyd aan de orde van den dag.
't Verschil by vroeger eeuwen is maar dat ze tegenwoordig wegens
landloopery worden gestraft, en wel door dezelfde menschen die hun
voorgangers in vagabondage als Heiligen vereeren. Ziedaar nu 'n
stuitend gebrek aan rym in _myn_ oog!

71. _Garem glap_: smokkelzout. Het maken en verkoopen van zout is in
Indie _regie_. Er werd inderdaad aan de zuidkust van _Lebak_ veel zout
gemaakt, en 't was die arme menschen niet zeer kwalyk te nemen, als
men bedacht dat ze soms vele mylen te loopen hadden om 'n Gouvernements
debietplaats te bereiken, waar ze hoogen prys moesten betalen. My komt
het monopolizeeren van den zoutaanmaak onredelyk voor, en vooral wreed
jegens strandbewoners wien 't zeezout in huis spoelt.

72. Ook de hier bedoelde nota's van m'n vermoorden voorganger zyn nog
altyd in m'n bezit. Nooit vroeg iemand my, die te mogen zien. Me dunkt
toch dat ze, vooral met het oog op z'n dood, zeer treffend zyn. Zou
niet die zaak in elk ander land voor 'n _cause célèbre_ gegolden hebben?

73. Ook de hier bedoelde brieven bezit ik nog, doch slechts in
afschrift, dat evenwel door den toenmaligen klerk te _Lebak_ "_als
eensluidend met het origineel_" gewaarmerkt is.'t Was nooit iemand de
moeite waard er naar te vragen.

74. _Voornemen den Regent z'n voorschot kwytteschelden_. Dit is, na
het door den Gouv. Gen. Pahud ingesteld onderzoek werkelyk geschied.
Ook meen ik dat by die gelegenheid z'n traktement verhoogd is. Men
moet erkennen dat hierin een zonderlinge wys van rechtdoen omtrent
_my_ gelegen was! De gebleken gegrondheid myner aanklacht moest niet
my ten-goede komen, maar den persoon die door my was aangeklaagd.

75. _Abraham Blankaart te hollandsch voor 'n Duitscher_. En ... voor
het tegenwoordig geslacht van Hollanders misschien ook. Hoevelen myner
lezers kennen die aardige figuur uit _Sara Burgerhart_?

76. Deze boutade tegen de orthodoxen mag, dunkt me, aanleiding geven
tot de opmerking dat de modernen, de liberalen, de ... meer
verlichten--en zelfs de _ware_ vrydenkers--wel 'n voorbeeld mochten
nemen aan zekere oprechtheid van geloof, die zich by hun tegenstanders
in _daden_ openbaart. Indien er door sommigen even gul werd bygedragen
tot het verspreiden van licht, als door anderen tot het verdikken van
duisternis, zouden we sedert lang 'n groote schrede verder zyn. Zouden
de _geloovers_ my hebben laten zwerven en derven zooals 't geval
geweest is, indien ik _hun_ denkbeelden had aangehangen en verkondigd?
Immers neen. Hoera voor de oprechte geloovers!

77. _Ketimon_. Augurken, komkommers.

78. _Die geleerden!_ Een der nieuwste snufjes op 't gebied der
chemische voedingsleer, is van professor _Virchow_. Die scheikundige
beweert nu dat er niet de minste voedingskracht in bouillon zit. Ik
stel voor, hem op 'n diëet van uitgekookt vleesch te zetten, waarmee
hy zeer geleerdelyk tevreden wezen moet.

79. _Molière_. Ik stel dezen auteur thans veel minder hoog dan
vroeger, doch bewaar m'n opmerkingen dienaangaande voor 'n monografie
over dramatische litteratuur, waarvoor in deze _Noten_ geen plaats is.

80. _Miss Mata-apie_: juffer vuur-oog.

81. _Fotheringhay_. In sommige vorige drukken staat herhaaldelyk
_Fothineray_, 'n lapsus van den heer Van Lennep. In 't handschrift
stond noch 't een noch 't ander, maar: _Tower_. Dat was 'n lapsus
van _my_.

82. _Arles_ wordt gehouden voor 'n binnenlandsche kolonie van de
Massiliers, en _Massilla (Marseille)_ was door Phoeniciërs gesticht.
Dat de waarlyk typische schoonheid der vrouwen te _Arles_, daar beter
dan te _Marseille_ bewaard bleef, kan liggen aan de mindere vermenging
met vreemden. Op strandplaatsen als _Marseille_ verbasteren de rassen
zeer snel. Of de vrouwen te _Nîmes_--óók 'n marseillaansche faktory
--even schoon zyn als te _Arles_, is my onbekend.

83. _Datoe_: inlandsch Hoofd.

84. _Prahoe_: prauw, schuit, vaartuig, scheepje.

85. De oordeelvellingen over de hoedanigheden der verschillende rassen
die Insulinde bewonen, loopen zeer uit-een. Bevolking en Hoofden op
Sumatra zyn minder gedwee dan de Javaan, doch men vindt daar
mannelyker karakters. Zeker is 't, dat de Javaan niet geacht is op
Sumatra, en dat de echte Maleier die hem verachtelyk: _toekan makan
toekoe_ noemt--vraag de vertaling aan 'n neef uit de Oost--zich ver
boven hem stelt. 't Was 'n fout van den generaal Van Swieten, 'n
Javaan te gebruiken als onderhandelaar met de Atjinezen. Dat de
onverschrokken _Radhen_ die zich hiertoe leende, 't offer worden zou
van z'n bereidwilligheid en trouw, was te voorzien. Het doet me leed
dat z'n naam my ontgaan is.

86. De meeste Europeërs in Indie dragen weinig kennis van taal en
zeden der streken die ze niet bezocht hebben. De uitdrukking _Si Oepi
Keteh_--zooveel als: kleine jonge-juffer--werd door Duclari niet
verstaan. Men vergist zich gewoonlijk in Holland, door aan ieder "die
in de-n-Oost geweest is" algemeene kennis van indische zaken
toeteschryven.

87. _Ophir_. We vinden dezen naam op de meeste landkaarten,
en--waarschynlyk omdat de berg die er mee bedoeld wordt, ver uit zee
te zien is--op alle zeekaarten. Maar 't woord _Ophir_ is by de
inlanders onbekend. Ze noemen den berg die ongeveer in 't midden der
breedte aan 't land, even benoorden de linie ligt: _Goenoeng
Passaman_. Hoe dus de kartografen, die elkaar blykbaar hebben
nageschreven, de benaming _Ophir_ kunnen verantwoorden, begryp ik
niet. Een andere vraag is, of er verband mag gebracht worden tusschen
dezen berg, en de streken vanwaar de tyrische koning Hiram,
ten-behoeve van Salomo's tempelbouw, goud, ebbenhout en edelgesteente
halen liet? (I Kon. IX, 28. X, 11.) Het is zeer gewaagd dit op grond
van 'n enkel woord aantenemen. En bovendien, waar komt het woord
_Ophir_ vandaan? Wie heeft het eerst den _G. Passaman_ aldus genoemd?
De f-klank doet aan Arabieren denken. In de "_arabische vertellingen_"
wordt Sumatra door Sindbad den zeeman bezocht.

88. _Kiskassen_. Of dit woord uitsluitend te Amsterdam gebruikt wordt,
weet ik niet. In die stad beteekent het de eigenaardige huppelende
beweging die 'n zeer plat steentje, behendig geworpen, op de
oppervlakte van 't water maakt. Het beschryft, telkens even op 't
water rustende, al voortspringend een reeks van allengs korter
wordende bogen, en zinkt niet voor de kracht van den horizontalen worp
uitgeput is. De manier waarop sommige zeevogels, na op de golven
gerust te hebben, over 't water schuiven om vlucht te nemen, komt met
dat "kiskassen" overeen. Ook vliegende visschen scheren de oppervlakte
voor ze zich verheffen.

89. _Toewan kommandeur_. Op die plaatsen van Sumatra waar vroeger
engelsche vestigingen bestonden, worden de gezagvoerende beambten nog
altyd kommandeurs--_commodore_--genoemd. _Natal_ ging in den
"engelschen tyd" voor 'n punt van groot belang door, getuige het fort
dat veel te groot was voor de weinige manschap die 't in myn tyd--1842
--heette te bezetten.

90. _Krandjang_. Korf van _bamboe_, waarin de voor Nederland bestemde
suiker verscheept wordt. Tot ver in 't binnenland van Europa, ziet men
tegenwoordig het bamboezen vlechtwerk van die _krandjangs_--meestal
gekoolteerd--gebruikt tot heggen en dergelyke afsluiting.

91. _Pedatti_: javaansche kar. De eigenaardigheid van dit voertuig
was, dat het niet op raderen, maar, en wel op meewentelenden as, op
schyven rolde, die om de onpraktische primitiviteit te volmaken,
gewoonlyk den vorm hadden van 'n zeer onregelmatigen veelhoek. De
"chinesche kerk" te Batavia (_zie Noot 98_) hield den heer W.R. van
Hoevell voor den bekwamen schryver die zich onder den naam _Jeronimus_
niet verborg. Wel jammer dat deze publicist, gedeeltelyk uit gebrek
aan kennis van indische toestanden--by was volbloed Bataviaan--meer
nog misschien uit persoonlyke behoefte aan 'n schelle leus, zich door
den klank van 't woordje: _vry_, verlokken liet tot het ophemelen van
den zoogenaamd-_vryen_ Arbeid. Het wawelen over deze opgedrongen
_topic_ heeft, jaren lang de aandacht afgetrokken van hoofdzaken als
die welke in den _Havelaar_ behandeld worden en nog altyd aan de orde
blyven. Men zie hierover m'n beide brochures over _Vryen-arbeid_.

92. Zie noot 23.

93. _Onafhankelyke Rykjes in den Noordhoek_. Het aantal meer of min
onafhankelyke kleine vorsten in die streken is _legio_. Twee hunner
heb ik persoonlyk gekend, de _Toeankoe's_ of _Radjah's_ van _Troemon_
en van _Analaboe_, die me soms te _Natal_ bezochten, en wel tot groote
ergernis van den _Toeankoe_ dezer afdeeling. Een van die Hoofden
namelyk--'t is me ontgaan, wie van de twee--veroorloofde zich 'n zyden
doek om de lenden te slaan op 'n wyze die volgens de natalsche
heraldiek, 't distinktief was van meer hoogheid dan hem toekwam. Uit
deze en dergelyke kwestien over etikette en voorzitting vloeiden
twisten en vechtpartyen voort, die me soms veel hoofdbreken
berokkenden, daar de volgelingen van 't atjinsche Hoofd redelyk
strydbaar waren, en de Natalezen zeer prikkelbaar zoodra 't den rang
van hun _Toeankoe_ gold.
Over 't geheel werd _Natal_ zeer druk door Atjinezen bezocht, en ik
was ruimschoots in de gelegenheid eenige kennis van hunnen aard
optedoen, te-meer omdat de naïve _Si Oepi keteh_--een myner
menigvuldige eerste liefden--'n _Atjinesche_ was. Toch bezit ik geen
bouwstoffen voor 'n volledige karakterbeschryving, en ik durf alleen
--in tegenspraak met de velen die heden-ten-dage over Atjinezen
meespreken zonder ooit 'n Atjinees gezien te hebben--beweren dat zy
over 't geheel genomen _zeer veel goede hoedanigheden_ bezitten.
Ongetwyfeld namelyk zyn ze hooghartig en dapper. Dat, by gelegenheid
der oorlogsverklaring, 'n minister in de Kamer de Atjinezen heeft
durven afschilderen als schuldig aan _zeeroof_, bewyst slechts voor de
duizendste keer dat sommige sprekers geen laster te plomp keuren om by
dat kollegie hun doel te bereiken. Is de zeeroof in den indischen
Archipel afgenomen, sedert de atjinsche havens geblokkeerd zyn? Immers
neen. Indien ons gouvernement zeeroovers bevechten wil, laat het dan
den oorlog verklaren aan den Sultan der _Soeloe_-eilanden, aan de
_Illanezen_ op _Magindanao_, en eigenlyk aan àlle vorsten en volken
opdat groote eiland. Uit _die_ streken zwermen de vloten uit, die
sedert eeuwen de bezittingen der atjinsche Sultans, niet minder dan de
onze, op 'n brandschatting stellen, weinig minder schandelyk voor wie
ze betaalt dan voor den heffer. Dáár zou iets deugdelyks te doen
vallen voor onze Marine, of liever voor onze Landmacht, want het
beschieten van bamboezen gebouwtjes aan 't strand beteekent niet veel.
Maar de beschuldiging van zeeroof was onze edele staatslieden niet
voldoende. Om den zoo fyn zedelyken Nederlander te bewegen tot de
vereischte oorlogswoede--en fondsen-bewilliging!--werd hem in
diezelfde Tweede-Kamer de Atjinees voorgesteld als zoo heel in 't
byzonder overgegeven aan ... onnatuurlyken wellust! My, die veel met
Atjinezen heb omgegaan, was daarvan nooit iets gebleken, misschien wel
omdat ik nooit in 't belang van carrière of pozitie vuile voorwendsels
noodig had om oorlog te maken. Aan hen die op dit punt zich zooveel
volkenkundiger toonen, vraag ik welke "reden van wetenschap" ze voor
hun liefelyke beschuldiging kunnen aanvoeren? In-allen-geval komt me
zoo'n aantyging tegen 'n vyand die doorslaande blyken geeft van
mannelykheid, nietzeer ... mannelyk voor, en even onsmakelyk als
't bedoeld delikt zelf. Wat te zeggen van 'n Vertegenwoordiging die
millioenen voteert op voorstellen van ministers wien zùlke middeltjes
tot ophitsing niet te verachtelyk zyn? Dat overigens het nederlandsche
Staatsbestuur--een tot in 't merg verrot organismus!--de wapens zou
aangorden _in 't belang der zedelykheid_, is 'n koddig denkbeeld.
Wat eindelyk den tegenwoordigen oorlog aangaat, ik herhaal wat ik
elders zeide: _van Atjeh beging de nederlaag_. De toelichting van deze
stelling ligt _nu_ buiten m'n bestek. Ook lust het me niet, by
voortduring onbeloond les te geven aan de haagsche politici. _Zy_
worden door de Natie betaald om iets van de zaken te weten. Dat nu die
Natie by voortduring genoegen neemt met individuën die aan dezen eisch
niet voldoen, is myn schuld niet. Zéker is 't, dat nog geen enkele
maal de _onvermydelyke gevolgen_ der intrekking van 't geheim artikel
in het traktaat van 1824, ter-sprake gebracht zyn, noch in de talryke
brochures over deze zaak, noch in de tallooze dagbladartikelen die
haar behandelen, noch in de redevoeringen van ministers en "geachte
leden." Al die schryvers en sprekers bleven òf uit onbekendheid met de
toestanden òf om redenen van nog lager soort, voortdurend _à côté de
la question_. O. d. e. t. u. o. s. i. v. m. d. p. o. o. d. o. z. w. v.
m. a. o. f. d. z. t. m. d. k. v. s. t. g. h. d. z. d. d. o. v. a. i.
v. v. d. n. j. z. o. Mocht de lezer klagen dat ik hier in raadsels
spreek, hy bedenke dat m'n _Brief aan den Koning_ van September 1872
_niet_ raadselachtig was, en dat er van dat zeer duidelyk stuk geen
notitie is genomen. Als de minister van Kolonien my zeer beleefd
vraagt wat er ten-gevolge der zotte atjinsche kampagne te voorzien is,
zal ik hem voldoende inlichting geven, onder protest evenwel tegen de
onrechtvaardigheid dat _hy_ en niet _ik_ betaald wordt voor de zorg om
Insulinde voor Nederland te bewaren.
94. _Baleh-baleh_: bamboezen rustbank, brits. _Klamboe_: gordyn.

95. _Pajong_: Zonnescherm, distinktief van rang.

96. _Madame Geoffrin_. In 't handschrift stond: _Madame Scarron_, en
't komt me voor, dat de heer Van Lennep hier ten-onrechte iets
veranderd heeft. _Madame Geoffrin_, zeer ryk zynde, had niet noodig de
schraalte van haar disch aantevullen door vertellingen. Bovendien weet
ik zeker dat sommige schryvers de bekende anekdote op rekening van
_Madame Scarron_ stellen.

97. _Traoessa_: 't hoeft niet!

98. _Chinesche kerk_: het "_tout Paris_" der hoofdplaatsen in Indie.
De oorsprong dezer zegwys schynt te liggen in de _commérages_ die
oudtyds gehouden werden by 't uitgaan der protestantsche kerk in of by
de chinesche kamp te Batavia.

99. "_Wie sommige gebeurtenissen van naby gesien had_." In 1843 liet de
generaal Michiels op in 't oog vallend vexatoire wys de wegen in den
omtrek van Padang verbreeden. Voor niemand was het doel twyfelachtig: hy
had behoefte aan wat krygsroem om zich staande te houden als civiel
Gouverneur. De uitgelokte ontevredenheid openbaarde zich 't eerst te Pau,
in de nabyheid der hoofdplaats. Daar hadden, naar weldra publiek bekend
was, de samenscholingen plaats, waaruit de door ieder voorziene oproerige
bewegingen zouden--en moesten!--voortkomen. Ze werden niet terstond
tegengegaan: de vrucht moest rypen. Op zekeren nacht werd ik gewekt door
een bediende van den kapitein der artillerie J.J.M. de Chateleux. Hy liet
my roepen omdat zyn en myn vriend, de kapitein der infanterie Beyerman,
by hem gekomen was om van hem en my afscheid te nemen. Ik ging, en vond
B. in hoogst ernstige stemming. Geheel onverwacht had hy bevel gekregen
naar Pau opterukken: "om me daar te laten vermoorden" zeide hy. Hy _is_
er vermoord, dienzelfden nacht nog. Toen daarvan den volgenden morgen
bericht kwam, rukte de generaal aan 't hoofd van meer dan voldoende
krygsmacht uit. In 'n ommezien behaalde hy de lauweren en 't certifikaat
van onmisbaarheid waarom hy zoo dringend verlegen was. Arme Beyerman!
Zulk _en scène_ zetten van krygsbedryven door 't vooruitzenden van een
aan den dood gewyde kleine schaar behoorde onder de lyfkunstjes van
Michiels, doch eenig was hy niet in die misdadige kwakzalvery. Ze
speelt in veel veldtochten haar rol, en dit zal wel zoo blyven tot de
_kunst van lezen_ meer algemeen wordt. De koddigheid der advertentien
van goedkoope boeken en allesgenezende pillen zinkt in 't niet, by de
hansworstige leugens waarop sedert eeuwen sommige krygsoversten gewoon
zyn hun betalende kommittenten te onthalen. Terstond zyn er altyd
verzenmakers en geschiedschryvers by de hand om die zotte praatjes met
hun visa, "gezien en opgehemeld" te stempelen, en 'n reeks van
geslachten bauwen den aldus smakelyk gemaakten onzin na. Zie, als 'n
enkel staaltje--ik heb ze voor 't grypen!--m'n opmerkingen over de
hyperkrygskunstige slimmighedens van den prillen prins van Oranje by
_Quatre-Bras_. (IDEE 747, vlgg.)

100. Hier ben ik profeet geweest, helaas! Het grofste, 't onmogelykste
is niet te grof en niet te onmogelyk, zoodra 't dienen kan om iemand
die "uitsteekt" van de baan te dringen. In deze taktiek ontmoeten zich
de middelmatigheden van alle partyen. Er blykt uit den tekst dat ik
hiervan iets wist toen ik den _Havelaar_ schreef, maar toch was ik
niet profeet genoeg om te voorzien dat men de karakterschets van
Publiek, die ik slechts als _boutade_ gaf, maken zou tot _letterlyke_
waarheid. Wanneer ook hier Duclari my in de rede was gevallen met 'n:
"neen, dat is àl te sterk!" zou ik zeker de fout begaan hebben iets te
laten afdingen van m'n bittere opmerking, al bewees dan later de
uitkomst dat ik niet te veel gezegd had.

101. Het was in die dagen (1843) dat ik de "_Bruid daarboven_"
schreef. Dit stuk werd nog onlangs in den Haag, te Rotterdam, en