Max Havelaar - 09

verkeerds was? Gedurende twee maanden ben je waarnemend adsistent-resident
geweest, en bovendien reeds lang hier als kontroleur ... je moest het dus
weten, niet waar?
--M'nheer Havelaar, ik heb nooit gediend onder iemand als u. Ge hebt
iets zeer byzonders, neem het me niet kwalyk.
--Volstrekt niet! Ik weet wel dat ik niet ben als alle menschen, maar
wat doet dit tot de zaak?
--Dat doet er dit toe, dat u iemand begrippen en denkbeelden meedeelt,
die vroeger niet bestonden.
--Neen! Die ingesluimerd waren door den vervloekten officieelen
_slender_ die zyn styl zoekt in "_ik heb de eer_" en de rust van zyn
geweten in "_de hooge tevredenheid van de Regeering_." Neen, Verbrugge!
laster jezelf niet! Je behoeft van my niets te leeren. Heb ik je
by-voorbeeld heden morgen in de _Sebah_ iets nieuws verteld?
--Neen, nieuws niet, maar u sprak anders dan anderen.
--Ja, dat komt ... omdat myn opvoeding wat verwaarloosd is: ik spreek
te-hooi en te-gras. Maar je zoudt me zeggen waarom je tot-nog-toe zoo
berust hebt in alles wat er verkeerds was in _Lebak_.
--Ik heb nooit zoo den indruk gehad van een _initiatief_. Bovendien, dat
alles is altyd zoo geweest in deze streken.
--Ja, ja, dat weet ik wel! Ieder kan geen profeet of apostel wezen ...
hm, 't hout zou duur worden van 't kruisigen! Maar je wilt me toch wel
helpen alles te-recht te brengen? je wilt toch wel je _plicht_ doen?
--Zeker! Vooral by u. Maar niet ieder zou dit zoo streng vorderen of
zelfs goed opvatten, en dan komt men zoo ligt in de pozitie van iemand
die windmolens bestrydt.
--Neen! Dan zeggen zy die 't onrecht liefhebben omdat ze daarvan leven,
dat er geen onrecht _was_, om 't vermaak te hebben u en my uittemaken
voor Don Quichotten, en te-gelyker-tyd _hun_ windmolens draaiende te
houden. Doch, Verbrugge, je hadt niet op _my_ hoeven te wachten om je
plicht te doen! M'nheer Slotering was een bekwaam en eerlyk man: hy wist
wat er omging, hy keurde het af en verzette zich er tegen ... ziehier!
Havelaar nam uit een portefeuille twee vellen papier, en deze aan
Verbrugge tonende, vroeg hy:
--Wiens hand is dit?
--Dat is de hand van m'nheer Slotering.
--Juist! Welnu, dit zyn kladnotaas, bevattende blykbaar onderwerpen
waarover hy met den resident spreken wilde. Daar lees ik ... zie:
1°_Over den rijstbouw_. 2° _Over de woningen der dorpshoofden_. 3°_Over
het innen der landrenten, enz._ Daar achter staan twee uitroepingsteekens.
Wat bedoelde m'nheer Slotering daarmee?
--Hoe kan _ik_ dat weten? riep Verbrugge.
--Ik wel! Dit beduidt dat er veel meer landrenten worden opgebracht, dan
er in 'slands kas vloeien. Doch ik zal je dan iets tonen dat wy beiden
weten, omdat het in letters en niet in teekens geschreven is. Ziehier:
"12°_Over het misbruik dat door de regenten en mindere hoofden van de
bevolking wordt gemaakt. (Over het houden van verschillende woningen
ten-koste der bevolking, enz.)_"
Is dit duidelyk? Ge ziet dat de heer Slotering wèl iemand was, die een
_initiatief_ wist te nemen, je had je dus by hem kunnen aansluiten.
Luister verder:
"15° _Dat vele personen van de familien en bedienden der inlandsche
hoofden op de uitbetalingstaten voorkomen, die inderdaad geen deel
nemen in de kultuur, zoodat de voordeelen hiervan hun ten-deel
vallen, ten préjudice van de werkelijke deelhebbers. Ook worden zij
gesteld in het onrechtmatig, bezit van sawah-velden, terwijl die
alleen toekomen aan degenen, die aandeel hebben in de kultuur_."
Hier heb ik een andere nota, en wel in potlood. Zie eens, ook dáárop
staat iets zeer duidelyks:
"_De verloop van volk te Parang-Koedjang is alleen toeteschryven aan
het VERREGAAND misbruik, dat van de bevolking wordt gemaakt_."
Wat zegje dáárvan? Ziet ge wel dat ik niet zoo excentriek ben als 't
schynt, wanneer ik werk maak van recht? Zie je nu dat ook anderen dit
deden?[72]
--Het is waar, zei Verbrugge, de heer Slotering heeft den resident
dikwyls over dat alles gesproken.
--En wat volgde daarop?
--Dan werd de Regent geroepen: er werd _geaboucheerd_ ...
--Juist! En verder?
--De Regent ontkende gewoonlyk alles. Dan moesten er getuigen komen ...
niemand durfde tegen den Regent getuigen ...--och, m'nheer Havelaar, die
zaken zyn zoo moeielyk!
De lezer zal, vóór hy myn boek heeft uitgelezen, even goed als Verbrugge
weten waarom die zaken zoo byzonder moeielyk waren.
--Mynheer Slotering had er veel ergernis over, vervolgde de kontroleur,
hy schreef scherpe brieven aan de Hoofden ...
--Ik heb ze gelezen ... heden nacht, zei Havelaar.[73]
--En ik heb hem dikwyls hooren zeggen dat hy, als er geen verandering
kwam, en als de resident niet _doortastte_ zich rechtstreeks zou wenden
tot den Gouverneur-generaal. Dit heeft hy ook aan de Hoofden zelf gezegd
op den laatsten _Sebah_ dien hy heeft voorgezeten.
--Daaraan zou hy zeer verkeerd hebben gedaan. De resident was zyn chef
dien hy in geen geval mocht voorbygaan. En waarom zou hy dat ook? Het is
toch niet te veronderstellen dat de resident van _Bantam_ onrecht en
willekeur zou goedkeuren?
--Goedkeuren ... neen! Maar men klaagt niet gaarne by de Regeering een
Hoofd aan.
--Ik klaag niet gaarne iemand aan, wien ook, maar als 't _moet_, een
Hoofd zoo goed als een ander. Doch van aanklagen is nu hier, goddank,
nog geen spraak! Morgen ga ik den Regent bezoeken. Ik zal hem 't
verkeerde van onwettige gezagsoefening onder 't oog brengen, vooral waar
't om de bezitting van arme menschen te doen is. Maar in afwachting dat
alles te-recht komt, zal ik hem in zyn netelige omstandigheden helpen
zooveel ik kan. Je begrypt nu immers waarom ik dat geld aan den
kollekteur dadelyk heb laten uitbetalen, niet waar? Ook ben ik van
voornemen aan de Regeering te verzoeken, den Regent zyn voorschot
kwytteschelden.[74] En u, Verbrugge, stel ik voor, gezamenlyk stipt
onzen plicht te doen. Zoolang 't kàn, met zachtheid, maar als 't _moet_,
zonder vrees! Je bent een eerlyk man, dit weet ik, maar je bent
beschroomd. Zeg voortaan flink uit waar 't op staat, _advienne que
pourra_! Werp die halfheid van je, beste kerel ... en nu, blyf by ons
eten: we hebben hollandsche bloemkool in blik ... maar alles is zeer
eenvoudig, want ik moet heel zuinig zyn ... ik ben erg ten-achter in
geldzaken: de reis naar Europa, weetje? Kom, Max ... sakkerloot, jongen,
wat word je zwaar!
En, met Max te-paard op zyn schouder, trad hy, gevolgd door Verbrugge,
de binnengalery in, waar Tine hen wachtte aan den gedekten disch die,
zooals Havelaar gezegd had, wel _zeer_ eenvoudig was! Duclari, die aan
Verbrugge kwam vragen of hy al dan niet dacht thuis te zyn voor 't
middagmaal, werd meegenoodigd aan-tafel, en wanneer de lezer gesteld is
op wat afwisseling in myn vertelling, wordt hy naar 't volgend hoofdstuk
verwezen, waarin ik meedeel wat er zoo-al gesproken werd by dat maal.


NEGENDE HOOFDSTUK

Ik gaf er veel voor, met juistheid te weten, lezer, hoe lang ik nu een
heldin in de lucht zou kunnen laten zweven, voor ge, by de beschryving
van een kasteel, myn boek moedeloos uit de hand zoudt leggen, zonder te
wachten tot het mensch op den grond kwam? Als ik in myn verhaal zulk een
luchtsprong noodig had, zou ik voorzichtigheidshalve nog altyd een
eerste verdieping kiezen als uitgangspunt van haar sprong, en een
kasteel waarvan weinig te zeggen viel. Wees echter voorloopig gerust:
Havelaars huis had geen verdieping, en de heldin van myn boek--goede
hemel, de lieve trouwe _anspruchlose_ Tine, een heldin!--is nooit uit
een venster gesprongen.
Toen ik 't vorig hoofdstuk sloot met een aanwyzing op wat afwisseling in
het volgende, was dit eigenlyk meer een oratorische kunstgreep, en om
een slot te maken dat goed "knipte" dan wel omdat ik inderdaad meende
dat het volgend hoofdstuk alleen "ter afwisseling" waarde hebben zou.
Een schryver is ydel als ... een man. Spreek kwaad van zyn moeder of van
de kleur zyner haren, zeg dat hy een amsterdamsch accent heeft--wat
nooit een Amsterdammer toestemt--wellicht vergeeft hy u die dingen. Maar
... roer nooit aan de buitenzy van 't kleinste onderdeel eener byzaak
van iets dat er lag naast zyn geschryf ... want dàt vergeeft hy u niet!
Als ge dus myn boek niet schoon vindt, en ge mocht my ontmoeten, houd u
dan alsof wy elkander niet kenden.
Neen, zelfs zulk een hoofdstuk "ter afwisseling" komt me door het
vergrootglas myner schryvers-ydelheid, hoogst belangryk en zelfs
onmisbaar voor, en als ge het oversloegt, en daarna niet naar behooren
waart ingenomen met myn boek, zou ik niet aarzelen u dat overslaan te
verwyten als oorzaak dat ge myn boek niet kondet beoordeelen, want dat
ge juist het _essentieele_ niet gelezen hadt. Zóó zou ik--want ik ben
man en schryver--elk hoofdstuk voor _essentieel_ houden, dat gy hadt
overgeslagen met onvergeeflyke lezerslichtzinnigheid.
Ik verbeeld me dat uwe vrouw vraagt: "is er nogal wat _aan_ dat boek?"
En ge zegt by-voorbeeld--_horribile auditu_ voor my--met de
woordenrykheid die eigen is aan gehuwde mannen:
--Hm ... zóó ... ik weet nog niet.
Welnu, barbaar, lees verder! Het belangryke staat juist voor de deur. En
met een bevende lip staar ik u aan, en meet de dikte van de omgeslagen
bladen, en ik zoek op uw gelaat naar den weerschyn van 't hoofdstuk "dat
zoo mooi is ...
Neen, zeg ik, hy is er nog niet. Straks zal hy op springen, in
vervoering iets omhelzen, zyn vrouw misschien.
Maar ge leest verder. Het "mooie hoofdstuk" moet voorby wezen, dunkt me.
Ge zyt in 't minst niet opgesprongen, hebt niets omhelsd.
En al dunner wordt de bundel bladen onder uw rechterduim, en al schraler
wordt myn hoop op die omhelzing ... ja, waarachtig, ik had zelfs
staat-gemaakt op een traan!
En ge hebt den roman uitgelezen tot "waar ze elkaar krygen" toe, en ge
zegt--een andere vorm, van welsprekendheid in den echtestaat--geeuwend:
--Zóó ... zóó! 't Is een boek dat ... hm! Och, ze schryven zoo véél
tegenwoordig!
Maar weet ge dan niet, ondier, tyger, _Europeaan_, lezer, weet ge dan
niet dat ge daar een uur hebt doorgebracht met byten op _myn_ geest als
op een tandenstoker? Met knagen en kauwen op vleesch en been van uw
geslacht? Menscheneter, daarin stak myn ziel, _myn_ ziel die ge hebt
vermaald als eens gegeten gras! 't Was _myn_ hart dat ge daar hebt
opgeslikt als een versnapering! Want in dat boek had ik dat hart en die
ziel neergelegd, en er vielen zooveel tranen op dat handschrift, en myn
bloed week weg uit de âren naarmate ik voortschreef, en ik gaf u dat
alles, en dat kocht ge voor weinige stuivers ... en ge zegt: _hm_!
De lezer begrypt dat ik hier niet spreek van _myn_ boek.
Zoodat ik maar zeggen wil, om met Abraham Blankaart te spreken ...
--Wie is dat, Abraham Blankaart? vroeg Louise Rosemeyer, en Frits
vertelde het haar, wat me groot genoegen deed, want dit gaf my
gelegenheid eens optestaan en, voor dien avend althans, een eind
te maken aan de voorlezing. Ge weet dat ik makelaar in koffi ben
--_Lauriergracht N° 37_--en dat ik alles over heb voor myn vak. Ieder
zal dus kunnen nagaan, hoe weinig ik tevreden was met het werk van
Stern. Ik had op koffi gehoopt, en hy gaf ons ... ja, de hemel
weet, wàt!
Met zyn opstel heeft hy ons al drie kransavenden beziggehouden, en, wat
het ergste is, de Rosemeyers vinden het mooi. Zoo zeggen ze, ten-minste.
Als ik een aanmerking maak, beroept hy zich op Louise. "Háár
goedkeuring, zegt hy, weegt hem zwaarder dan alle koffi van de wereld,
en bovendien: "als 't hart me gloeit ... enz.--Zie deze tirade op bladzy
zooveel, of liever, zie ze niet.--Daar sta ik dan, en weet niet wat te
doen! Dat pak van Sjaalman is een waar Trojaansch paard. Ook Frits wordt
er door bedorven. Hy heeft, naar ik bemerk, Stern geholpen, want die
Abraham Blankaart is veel te hollandsch voor een Duitscher.[75] Beiden
zyn ze zoo pedant, dat ik waarlyk met de zaak verlegen word. Het ergste
is, dat ik met Gaafzuiger een overeenkomst heb aangegaan voor het
uitgeven van een boek dat over de _koffiveilingen_ moet handelen--heel
Nederland wacht er op--en daar gaat me nu die Stern een heel anderen weg
uit! Gister zeide hy: "wees gerust, alle wegen leiden naar Rome. Wacht
nu eerst het slot van de inleiding af--is dat alles nog maar _inleiding_
--_ik_ beloof u--hy zeide eigenlyk: "ik verspreek u"--dat ten-slotte de
zaak zal neerkomen op koffi, koffi, op niets dan koffi! Denk aan Horatius,
ging hy voort, heeft niet hy reeds gezegd: _omne tulit punctum, qui
miscuit_ ... koffi met wat anders? Handelt gyzelf niet even zoo, als ge
suiker en melk in uw kopje doet?"
En dan moet ik zwygen. Niet omdat hy gelyk heeft, maar omdat ik aan de
firma _Last & Co_ verplicht ben zorgtedragen dat de oude Stern niet
vervalle in Busselinck & Waterman, die hem slecht zouden bedienen omdat
het knoeiers zyn.
By u, lezer, stort ik myn hart uit, en opdat ge na het lezen van Stern's
geschryf--heb ge 't werkelyk gelezen?--uwen toorn niet zoudt uitstorten
over een onschuldig hoofd want ik vraag u, wie zal een makelaar nemen,
die hem voor menscheneter uitscheldt?--hecht ik er aan, dat ge overtuigd
zyt van myn onschuld. Ik kan toch dien Stern niet uit de firma van myn
boek dringen, nu de zaken eenmaal zóóver zyn dat Louise Rosemeyer, als
ze uit de kerk komt--de jongens schynen haar optewachten--vraagt of hy
wat vroeg komen zal dien avend, om toch recht veel van Max en Tine
voortelezen?
Maar omdat ge het boek hebt gekocht of gehuurd in 't vertrouwen op den
deftigen titel die wat degelyks belooft, erken ik uw aanspraken op wat
goeds voor uw geld, en daarom schryf ikzelf nu eens weer een paar
hoofdstukken. Ge zyt niet in den krans van de Rosemeyers, lezer, en dus
gelukkiger dan ik die alles moet aanhooren. U staat het vry, de
hoofdstukken overteslaan, die naar duitsche opgewondenheid rieken, en u
alleen bezig te houden met wat geschreven is door my, die een deftig man
ben, en makelaar in koffi.
Met bevreemding heb ik uit Stern's geschryf vernomen--en uit Sjaalman's
pak heeft hy me aangetoond dat het waar was--dat er in die afdeeling
_Lebak_ geen koffi wordt geplant. Dit is zeer verkeerd, en ik zal myn
moeite ruim beloond achten, als de Regeering door myn boek op die fout
wordt opmerkzaam gemaakt. Uit de papieren van Sjaalman zou blyken, dat
de grond in die streken voor de koffikultuur niet geschikt is. Maar
hierin ligt volstrekt geen verschooning, en ik beweer dat men zich
schuldig maakt aan onvergeeflyk plichtverzuim omtrent Nederland in 't
algemeen en de koffimakelaars in 't byzonder, ja omtrent de javanen
zelf, door niet, òf dien grond te veranderen--de Javaan heeft toch niets
anders te doen--òf, als men meent dit niet te kunnen, de menschen die
dáár wonen, te zenden naar andere streken waar de grond wèl goed is
voor koffi.
Ik zeg nooit iets wat ik niet goed overwogen heb, en durf beweren dat ik
hier met kennis van zaken spreek, daar ik over dit stuk rypelyk heb
nagedacht, vooral sedert het hooren der preek van dominee Wawelaar in
den bidstond voor 't bekeeren der heidenen.
Dat was woensdag avend. Ge moet weten, lezer, dat ik myn plichten als
vader stipt vervul, en dat de zedelyke opleiding myner kinderen me zeer
na aan het hart ligt. Daar nu Frits sedert eenigen tyd in toon en
manieren iets heeft aangenomen, dat me niet bevalt--'t komt alles uit
dat verwenschte pak!--heb ik hem eens goed onder-handen genomen,
en gezegd:
"Frits, ik ben niet over je tevreden! Ik heb je altyd het goede
voorgehouden, en toch wyk je van den rechten weg af. Je bent pedant en
lastig, en maakt verzen, en je hebt Betsy Rosemeyer een zoen gegeven. De
vreeze des Heeren is 't beginsel van alle wysheid, je moet dus de
Rosemeyers niet zoenen, en niet zoo pedant wezen. Zedeloosheid brengt
ten verderve, jongen. Lees in de Schrift, en let eens op dien Sjaalman.
Hy heeft de wegen van den Heer verlaten: nu is hy arm, en woont op een
klein kamertje ... ziedaar de gevolgen van onzedelykheid en slecht
gedrag! Hy heeft verkeerde artikels in de _Indépendance_ geschreven en
de _Aglaia_ laten vallen. Zoo gaat het, als men wys is in zyn eigen
oogen. Hy weet nu niet eens hoe laat het is, en zyn jongetje heeft maar
een half broekjen aan. Bedenk dat je lichaam een tempel Gods is, en dat
je vader altyd hard heeft moeten werken voor den kost--'t is de
waarheid!--sla dus 't oog naar boven, en tracht optegroeien tot een
fatsoenlyk makelaar, als ik naar Driebergen ga. En let toch op al de
menschen die niet hooren willen naar goeden raad, die godsdienst en
zedelykheid met voeten trappen, en spiegel je aan die menschen. En stel
je niet gelyk met Stern, wiens vader zoo ryk is, en die altyd geld
genoeg zal hebben, al wil hy geen makelaar worden, en al doet hy
nu-en-dan eens wat verkeerds. Bedenk toch dat al het kwade gestraft
wordt: zie maar weer dien Sjaalman die geen winterjas heeft, en er
uitziet als een komediespeler. Luister toch goed in de kerk, en zit daar
niet zoo heen-en-weer te draaien op je bank, alsof 't je verveelde,
jongen, want ... wat moet God daarvan denken? De kerk is _Zyn_
heiligdom, zie je? En wacht geen jonge meisjes op als 't uit is, want
dit neemt de stichting weg. Maak ook Marie niet aan 't lachen, als ik by
't ontbyt uit de Schrift lees. Dat komt in een fatsoenlyk huishouden
niet te-pas. Ook heb je poppetjes geteekend op 't legblad van Bastiaans,
toen de man weer niet binnen was--omdat hy telkens de jicht heeft--dat
houdt de menschen op 't kantoor van hun werk, en er staat in Gods Woord
dat zulke dwaasheden ten-verderve leiden. Die Sjaalman deed ook
verkeerde dingen toen hy jong was: hy heeft als kind op de Westermarkt
een Griek geslagen ... nu is hy lui, pedant en ziekelyk, ziedaar! Maak
dus niet zoo altyd grappen met Stern, jongen: _zyn_ vader is ryk, moet
je denken. Houd je alsof je 't niet zag, als hy gezichten trekt tegen
den boekhouder. En als hy buiten 't kantoor met verzen bezig is, zeg hem
dan zoo-eens, dat hy 't hier by ons zoo goed heeft, en dat Marie
pantoffels voor hem heeft geborduurd met echte floszy. Vraag
hem--zoo-eens uit jezelf, weetje?--of hy gelooft dat zyn vader by
Busselinck & Waterman gaan zal, en zeg hem dat het knoeiers zyn. Zieje,
dat is men zyn naaste schuldig--zoo breng je hem op den goeden weg, meen
ik--en ... al dat verzenmaken is gekheid. Wees toch braaf en gehoorzaam,
Frits, en trek de meid niet aan de rokken, als ze thee brengt op 't
kantoor, en maak me niet te-schande, want dan stort ze, en Paulus zegt
dat nooit een zoon verdriet moet doen aan zyn vader. Ik bezoek twintig
jaar de beurs, en durf zeggen dat ik geacht ben by myn pilaar. Hoor dus
naar myn vermaningen, Frits, en wees braaf, en haal je hoed, en trek je
jas aan, en ga mee naar den bidstond, dat zal je goed doen!"
Zóó heb ik gesproken, en ik ben overtuigd dat ik indruk op hem gemaakt
heb, vooral daar dominee Wawelaar tot onderwerp van zyn rede had
gekozen: _de liefde Gods, blykbaar uit Zyn toorn tegen ongeloovigen_,
naar aanleiding van Samuels berisping aan Saul: _Sam. XV: 33b_.
By 't aanhooren van die predikatie, dacht ik gedurig hoe hemelsbreed
toch het verschil is tusschen menschelyke en goddelyke wysheid. Ik zeide
reeds dat er in het pak van Sjaalman, onder veel vodden, toch ook een
en-ander was, dat in 't oog viel door degelykheid van redeneering. Maar,
och, hoe weinig heeft toch zoo-iets te beduiden, als men 't vergelykt by
een taal als van dominee Wawelaar! En niet uit eigen kracht--want ik ken
Wawelaar, en houd hem voor iemand die waarlyk niet hoog vliegt--neen,
door de kracht die van boven komt. Dit onderscheid bleek te duidelyker,
omdat hy sommige punten aanroerde, die ook door Sjaalman behandeld
waren, want ge hebt gezien dat er in zyn pak veel over javanen en andere
heidenen voorkwam. Frits zegt dat de javanen geen heidenen zyn, maar ik
noem ieder die een verkeerd geloof heeft, een heiden. Want ik houd me
aan Jezus Christus, en dien gekruist, en dit zal elk fatsoenlyk lezer
ook wel doen.
Zoowel omdat ik uit Wawelaars redevoering myn meening heb geput omtrent
het ongeoorloofde der intrekking van de koffikultuur te _Lebak_, waarop
ik straks zal terugkomen, als omdat ik als eerlyk man niet wil, dat de
lezer volstrekt niets ontvange voor zyn geld, zal ik hier eenige
brokstukken uit de preek meedeelen, die al byzonder treffend waren.
Hy had kortelyk Gods liefde uit de aangehaalde tekstwoorden bewezen, en
was al zeer spoedig overgegaan tot het punt, waarop 't hier eigenlyk
aankwam, de bekeering namelyk van Javanen, Maleiers, en hoe al dat volk
heeten moge. Ziehier wat hy daarvan zeide:
"Zóó, myn geliefden, was de heerlyke roeping van Israel--hy bedoelde het
uitroeien der bewoners van Kanaän--en zóó is de roeping van Nederland!
Neen, er zal niet gezegd worden dat het licht dat ons bestraalt, wordt
weggezet onder de korenmaat, en niet ook dat wy gierig zyn in het
meedeelen van het brood des eeuwigen levens! Slaat het oog op de
eilanden des Indischen Oceaans, bewoond door millioenen en millioenen
kinderen des verstooten zoons--en des te-recht verstooten zoons--van den
edelen God gevalligen Noach! Dáár kruipen zy rond in de walgelyke
slangenholen van heidensche onkunde, daar buigen zy het zwarte
kroesharige hoofd onder het juk van eigenbelangzuchtige priesters! Dáár
aanbidden zy God onder aanroeping van een valschen profeet, die een
gruwel is voor de oogen des Heeren! En, geliefden, zelfs zyn er die, als
ware het niet genoeg een valschen profeet te gehoorzamen, zelfs zyn er
die een anderen God, wat zeg ik, die _goden_ aanbidden, goden van hout
of steen, die zyzelf gemaakt hebben naar hun beeld, zwart, afschuwelyk,
met platte neuzen en duivelachtig! ja, geliefden, byna beletten my de
tranen hier voorttegaan, nog dieper is de verdorvenheid van Cham's
geslachte! Er zyn er onder hen, die _geen_ God kennen, onder welken naam
ook! Die meenen dat het voldoende is, de wetten te gehoorzamen der
burgerlyke maatschappy! Die een oogstlied, waarin ze hun vreugde
uitdrukken over het welslagen van hunnen arbeid, beschouwen als
voldoenden dank aan het Opperwezen dat dien oogst rypen liet! Er leven
daar verdoolden, myne geliefden--wanneer zulk een gruwelyk bestaan den
naam van _leven_ dragen mag!--daar vindt men wezens die beweren dat het
voldoende is, vrouw en kind lieftehebben en van hunnen naaste niet te
nemen wat hun niet behoort, om 's avends gerust het hoofd te kunnen
nederleggen ter-slape! Yst ge niet by dit tafereel? Krimpt uw hart niet
in-een by het bedenken wat het lot wezen zal van al die dwazen, zoodra
de bazuine schallen zal, die de dooden oproept ter scheiding van
rechtvaardigen en onrechtvaardigen? Hoort ge niet--ja, gy hoort het,
want uit de voorgelezen tekstwoorden hebt gy gezien dat uw God is een
machtig God, en een God der gerechte wrake--ja, gy hoort het gekraak der
beenderen en het geknetter der vlammen in het eeuwig Gehenna waar
weeninge is, en tandengeknars! Dáár, dáár branden zy, en vergaan niet,
want eeuwig is de straffe! Dáár lekt de vlam met nooit voldane tong aan
de gillende slachtoffers van het ongeloof! Dáár sterft de worm niet, die
hunne harten dóór en dóór knaagt, zonder ooit die te vernietigen, opdat
er steeds een hart te knagen overblyve in de borst van den Godverzaker!
Ziet, hoe men het zwarte vel afstroopt van het ongedoopte kind dat,
nauwelyks geboren, werd weggeslingerd van de borst der moeder, in den
poel der eeuwige verdoemenis ...
Toen viel er een juffrouw flauw ...
"Maar, geliefden, ging dominee Wawelaar voort, God is een God van
liefde! Hy wil niet dat de zondaar verloren ga, maar dat hy zalig worde
_met_ de genade, _in_ Christus, _door_ het geloof! En daarom is
Nederland uitverkoren om van die rampzaligen te redden wat er van te
redden is! Dáártoe heeft Hy in Zyn onnaspeurlyke Wysheid aan een land,
klein van omvang, maar groot en sterk door de kennisse Gods, macht
gegeven over de bewoners dier gewesten, opdat zy door het heilig nooit
volprezen Evangelium worden gered van de straffen der helle! De schepen
van Nederland bevaren de groote wateren, en brengen beschaving,
godsdienst, Christendom, aan den verdoolden javaan! Neen, ons gelukkig
Nederland begeert niet voor zich alleen de zaligheid: wy willen die ook
mededeelen aan de ongelukkige schepselen op verre stranden, die daar
gebonden liggen in de kluisters van ongeloof, bygeloof en zedeloosheid!
Het beschouwen van de plichten die ten-dezen op ons rusten, zal het
zevende deel myner rede uitmaken."
Want, wat voorafging was het _zesde_. Onder de plichten die wy
ten-aanzien van die arme heidenen te vervullen hebben, werden genoemd:
1° _Het geven van ruime bydragen in geld aan de
zendelingsvereeniging_.
2° _Het ondersteunen der bybelgenootschappen, ten-einde deze in-staat
te stellen, bybels op Java uittedeelen_.
3° _Het bevorderen van "Oefeningen" te Harderwyk, ten dienste van het
koloniaal werfdepôt_.
4° _Het schryven van preeken en godsdienstige gezangen, geschikt om
door soldaten en matrozen aan de Javanen te worden voorgelezen en
voorgezongen_.
5° _Het oprichten eener vereeniging, van invloedryke mannen, wier
taak zoude zyn, onzen geëerbiedigden Koning te smeeken_:
_a) Slechts zulke gouverneurs, officieren en beambten te benoemen,
die geacht kunnen worden vasttestaan, in het ware geloof_.
_b) Den Javaan te doen vergunnen de kazernes, alsmede de op de reeden
liggende oorlogs- en koopvaardyschepen te bezoeken, om door 't
verkeer met nederlandsche soldaten en matrozen te worden opgeleid tot
het Godsryk_.
_c) Te verbieden, bybels of godsdienstige traktaatjes in drankhuizen
te doen aannemen in betaling_.
_d) Te doen opnemen in de voorwaarden der amfioenpacht op Java, de
bepaling: dat er in elke amfioenkit een voorraad bybels moet aanwezig
zyn, in verhouding met vermoedelyk getal bezoekers van zoodanig
gesticht, en dat de pachter zich verbinde geen opium te verkoopen,
zonder dat de kooper een godsdienstig traktaatje daarby neme_.
_e) Te gelasten dat de Javaan door arbeid tot God worde gebracht_.
6° _Het geven van ruime bydragen aan de zendelingsgenootschappen_.
Ik weet wel dat ik dit laatste punt reeds onder nummer één heb opgegeven,
maar hy herhaalde het, en deze overtolligheid komt my, in het vuur der
rede, zeer verklaarbaar voor.[76]
Doch, lezer, hebt gy op nummer 5, _e_ gelet? Welnu, juist die voorslag
herinnerde my zoo aan de koffiveilingen, en aan de voorgewende
onvruchtbaarheid van den grond te _Lebak_, dat het u nu niet meer zoo
vreemd zal voorkomen, als ik verzeker dat dit punt sedert woensdag avend
geen oogenblik uit myn gedachten geweest is. Dominee Wawelaar heeft de
berichten der zendelingen voorgelezen, niemand kan hem dus een grondige
kennis der zaken betwisten. Welnu, als hy, met die rapporten voor zich,
en met het oog op God, beweert dat veel arbeids gunstig werken zal op de
verovering der javaansche zielen voor het Godsryk, dan mag ik toch wel
vaststellen niet zoo geheel bezyden alle waarheid te spreken, als ik zeg
dat er te _Lebak_ zeer goed koffi kan geplant worden. En, sterker nog,
dat misschien het Opperwezen juist hierom alleen dien grond voor
koffikultuur ongeschikt heeft gemaakt, om door den arbeid die er noodig
wezen zal om een anderen grond daarheen te verleggen, de bevolking van
die streek vatbaar te maken voor de zaligheid.
Ik hoop toch dat myn boek onder de oogen van den Koning komt, en dat er
weldra door grootere veilingen blyken moge hoe nauw de kennisse Gods
in-verband staat met het welbegrepen belang van de geheele burgery! Zie
eens hoe de eenvoudige en nederige Wawelaar, zonder wysheid naar den
mensch--de man heeft nooit een voet op de beurs gezet--maar voorgelicht
door het Evangelie dat een lamp op zyn pad is, my, makelaar in koffi,
daar op-eenmaal een wenk geeft, die voor heel Nederland belangryk is
niet alleen, maar die my in-staat zal stellen, als Frits goed oppast--hy
heeft redelyk stil gezeten in de kerk--wellicht vyf jaren vroeger naar
Driebergen te gaan. Ja, arbeid, arbeid, dat is myn wachtwoord! Arbeid