Max Havelaar - 27

Total number of words is 4279
Total number of unique words is 1644
32.8 of words are in the 2000 most common words
49.3 of words are in the 5000 most common words
57.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
_Sawah_: door kunstmatige bewatering toebereid rystveld, in
tegenstelling van _gagah's_ en _tipars_, rystaanplantingen die wat de
bevochtiging aangaat, rechtstreeks van den regen af hangen.
_Klamboe_-haken. _Klamboe_ is gordyn. In de platte, zeer breede haken
waarmee ze worden opgehouden, heerscht eenige weelde. Ook by den
minstwelvarende zyn ze toch gewoonlyk van messing.
_Patjol_: 't werktuig dat de Javaan als spade gebruikt. Het blad zit,
als 't yzer van 'n houweel, loodrecht op den houten steel. Er wordt
dus mee _gehouwen_, niet _gespit_, 'n eigenaardigheid die misschien
hieruit voortvloeit, dat de inlander blootvoets gaat.
_Oeser-oeseran_. 't Woord wordt in den tekst verklaard. Vermeende
byzonderheden in den loop van zulke haarkringen, vooral wanneer ze
zich vertoonen op den kruin van 'n kind, leveren stof tot allerlei
voorspellingen. Zie, byv. blz. 121. (Zie alinea die begint met: "De
Adhipatti bezag het hoofd", M.D.)
_Penghoeloe_: priester.
_Ontong_: geluk, voordeel.
_Galangans_: smalle dykjes die 't water op de _sawahs_ houden.
_Allang-allang_: riet, reuzen- of _prairie_-gras. Het is vaak zoo hoog
dat 'n man te paard er zich in verbergen kan. De benaming op _Sumatra_
is _riemboe_, wat daar ook _wildernis in 't algemeen_ beteekent.
_Sarong. Batik. Kapala_. De _sarong_ is 't eigenaardig kleedingstuk
der Javanen, mannen en vrouwen beide. Het is een van _kapok_ geweven
lap, welks einden aan elkander genaaid worden. Het gebruik van zyde is
uitzondering. Een dezer einden heet _kapala_, d.i. _hoofd_, en is
beschilderd met 'n breeden rand, gemeenlyk uit tegen elkander
inloopende driehoeken bestaande. Dit "schilderen" heet _batik_, en
geschiedt uit de hand. Het weefsel wordt te-dien-einde op 'n raam
gespannen, en de verf is in 'n werktuigje van blik dat--zeer verkleind
--den vorm heeft van 'n trekpot of antiek lampje. _Sarongs_ zonder
_kapala_, en welker einden niet aan-eengenaaid zyn, heeten
_slendangs_. Men draagt deze kleedingstukken om de heupen, en de
mannen schorten ze meer of min, ja soms geheel-en-al, op. Ook wordt de
_slendang_ dikwyls geheel tot gordel saamgerold, in welk geval de
mannen een broek dragen, zeer tegen de eigenlyke javaansche gewoonte,
'twelk meer en meer de overhand neemt by de Javanen die veel met
Europeërs in aanraking komen. Als 'n byzonderheid mag opgemerkt
worden, dat het gebruik van broeken onder de _sarong_, door _vrouwen_,
alleen in den Noordhoek van Sumatra voorkomt. Ik althans heb deze
gewoonte slechts daar aangetroffen. Ze is van atjineschen oorsprong,
waarom dan ook die kleedingstukken den naam dragen van _serewah
atjeh_: atjinesche broek. Het vervaardigen daarvan is een der
voornaamste industrien in de rykjes waarmee we nu in oorlog zyn.
Wat overigens de _sarongs_ en _slendangs_ aangaat, sedert 'n dertigtal
jaren leggen zich europesche fabrikanten toe op 't namaken van 't
javaansche _batik_, en er worden dan ook jaarlyks voor millioenen in
dat artikel omgezet. Toch wordt het dragen van 'n _gedrukten kain_
(_kahin_: kleed, de generische naam voor al zulke kleedingstukken)
steeds voor 'n blyk van armoed of althans van geringer welvaart gehouden.
_Mata-glap. Amokh_. 't Woord (_matah-glap_ = verdonkerd oog) duidt den
toestand aan van iemand die in razerny alles wat hy ontmoet neervelt,
tot hyzelf verslagen wordt. Ik noemde 't ergens 'n "zelfmoord in
gezelschap" en weet er nog altyd geen beter naam voor. De ongelukkige
die door deze woede wordt aangetast, kent vriend noch vyand. Oorzaken
zyn gewoonlyk òf minnenyd, òf lang opgekropte wrevel over mishandeling.
De Javaan is, als de meeste andere Inlanders, uit den aard zachtmoedig
en inschikkelyk. Al te diep gegriefd, of _te_ lang verongelykt, berst
z'n woede in _amokh_ uit. Dat evenwel ook de _amfioen_ (opium) hierby
'n rol speelt--'tzy als oorzaak der kwaal, 'tzy als opwekkend hulpmiddel
tot het botvieren van de woede--spreekt vanzelf.
_Atap_: 'n soort van waterpalm welks bladen tot dekking van geringe
huizen gebruikt worden.
_Bendie_: chais, tilbury.
_Djati. Ketapan_. Twee soorten van groote boomen. De eerste levert 'n
zeer duurzaam hout. Waarom botanici hem den naam van _quercus indica_
gegeven hebben weet ik niet, daar hy geenszins met onzen eik
overeenkomt. "_Kajatenhout_" is pleonastische verbastering van
_kajoe-djati_ = _djatihout_.
_Melati_. Een klein wit bloempje met sterken jasmyngeur. Het speelt,
als by ons de roos, 'n groote rol in balladen, sagen en legenden.
_Rystblok_. Zware houten trog waarin de _padie_ door stampen ontdaan
wordt van den bolster. Dat stampen heet--klanknabootsing alweer!
--_toembokh_.
_Toedoeng_, zie Noot 31. De bepaling van 't uur, naar den schaduw die
_Saïdjah's toedoeng_ teekende op zyn gelaat, is 'n indiïsmus.
_Lalayang_: vlieger. Op Java vermaken zich niet uitsluitend kinderen
met dit speeltuig. Het heeft geen staart, en beschryft allerlei
slingeringen die door vieren, inhalen en rukken eenigszins bestuurd
worden door de persoon die de koord houdt. Het doel van 't spel is, de
koord van den vlieger der tegenspelers in de lucht te ontmoeten en
aftesnyden. Uit de pogingen die hiertoe worden aangewend, ontstaat als
't ware een gevecht dat zeer vermakelyk is om aantezien, en de
toeschouwers opwekt tot levendige deelneming. De door Saïdjah
veronderstelde mogelykheid dat "de kleine Djamien", zou getricheerd
hebben, is, wat de daartoe vereischte handigheid in 't werpen aangaat,
'n indiïsmus.
_Zout maken aan de zuidkust_. Zie Noot 71.
_Grooten mond hebben_, en: _vuur dooden_, zyn malayismen.
_Klaagvrouwen_. By 't sterven van 'n Javaan wordt vreeselyk misbaar
gemaakt, niet--zooals vroeger ten-onzent--door bezoldigde
_huilebalgen_, maar door verwanten, kennissen en buren.
_Spaansche matten_: zuid-amerikaansche _dollars_, waarschynlyk
dusgenoemd omdat in vroeger tyd het zeer omslachtige spaansche wapen
aan matwerk deed denken. Die waarop twee kolommen staan, de
zoogenaamde _pilaarmatten_, worden voor de besten gehouden, en gelden
zooveel als onze oude _zeeuwsche_ ryksdaalders, die misschien, wat
gewicht en gehalte aangaat, aanvankelyk naar spaansch model geslagen
werden. De "spaansche mat"--nu veelal van mexikaanschen muntslag--heet
in ons Indie "_ringgit_" en blyft nog steeds 'n zeer gewild betaalmiddel,
omdat de chinezen, die veel munt uitvoeren en in China versmelten, het
zilvergehalte op hoogen prys stellen.
_Kamoening_: fyn geel gevlamd hout, dat slechts door den wortel van 't
aldus genaamde kleine boompje geleverd wordt, en dus nooit groot van
stuk wezen kan. Het is zeer duur.
_Ikat-pendieng_. _Pendieng_ is de buikband zelf. _Ikat_: gemeenzame
verkorting in slecht maleisch van _pengikatan_, de agraaf daarvan.
_Pagger_ (ten-rechte _pagar_) beteekent _heg_. _Pagger_ is een van de
vele maleische woorden, die--evenals _pikelen_: dragen, _mandiën_:
baden, _soemah_: moeite, verdriet--burgerrecht verkregen in 't
hollandsch der Europeanen in Indie.
_Soesoehoenan van Solo_: de Keizer van _Soerakarta_. Hy geeft in z'n
officieele korrespondentie, aan den gouverneur-generaal, o.a. den
titel van "grootvader."
_Kondeh ... gevangen in eigen strik_. Zie hierover noot 33. In de
engelsche vertaling van den _Havelaar_, heeft m'n beste Nahuys, zonder
erg gemeend in deze beschryving iets te mogen veranderen. Hy laat
Adinda's haren samenhouden door 'n lint, wat zeer onjavaansch is. Deze
blunder heeft my in den edinburgschen _Scotsman_ 'n vinnige berisping
op den hals gehaald van 'n hollandschen korrespondent--toevallig 'n
gewezen theekontraktanttokohouder en ... rystopkooper, dat is:
woekeraar van de ergste soort, 'n ware javanenbloedzuiger--die daaruit
betoogt dat ik niet het minste verstand heb van indische politiek en
dat de inlander 't heel goed heeft.
_Pontianak_: spook dat zich in boomen ophoudt, en zeer gebeten is op
vrouwen, vooral zwangere. Ik weet niet of er verband bestaat tusschen
deze beteekenis van 't woord, en de naam der nederlandsche vestiging
op Borneo's Westkust.
_Oog van den dag_ voor zon: malayismus.
_Pelitah_: lampje.
_Rottan_ of _Rotan_: spaansch riet, rotting.
_Badjing_: javasche eekhorn. Dit beestje kwam me altyd kleiner voor
dan z'n europesche soortgenoot. Het laat zich gemakkelyk tam maken.
_Buikje_ voor maag: malayismus.
_Rottingstraf_. Onder den indruk van den _Havelaar_ is deze straf
afgeschaft, wat ik als 'n fout beschouw. Ook hier bevond men zich, als
gewoonlijk, _à côté de la question_. Indien er voor kleine delikten
gestraft worden _moet_, is rottingstraf doeltreffender, zedelyker, en
vooral ... _menschlievender_, dan 't opsluiten in 'n gevangenis of de
ten-arbeidstelling aan publieke werken. Zie over dit laatste,
blz.[xxx] (zie alinea met: "Het gering aantal lieden ...", M.D.).
Het doet me leed, hier geen ruimte te hebben deze zaak breeder te
behandelen, gelyk eerst myn voornemen was. Ik bepaal me tot de verklaring
dat de afschaffing der rottingstraf naar aanleiding van den _Havelaar_,
in-verband met het _opzettelyk verwaarloozen der hoofdstrekking van dat
werk_, een escobarsche huichelary is. De Natie heeft zich alweer dat zand
in de oogen laten strooien. Het weder invoeren van de rottingstraf in
Indiën is _in 't belang van den Javaan_ dringend noodzakelyk.
_Boaja_: kaaiman, 'n krokodillensoort. Dat offeren geschiedt door 's
avends wat ryst en andere spys in een bamboezen korfjen of bakje dat
van 'n lichtje voorzien is, met den stroom te laten afdryven. Als er
wat veel op de rivieren geofferd wordt, leveren die zachtkens voort-
schuivende vuurpunten 'n aardig gezicht op.

142. Ik verneem dat men thans bezig is, ook elders dan in _Bantam_
"persoonlyk grondeigendom" intevoeren. De zaak is van hoog belang,
doch zal waarschynlyk schipbreuk lyden op de moeielykheid om de
_gemeenschappelyke_ bewatering van rystvelden te regelen. Ik erken op
dit oogenblik niet te weten hoe dit in 't Bantamsche geschiedt.
Behalve deze zaak, die voor Java levenskwestie is, zullen er
maatregelen dienen genomen te worden om den _onmondigen Javaan_ te
beschermen tegen den "handelsgeest" van zekere industrieelen. Wanneer
bedoelde maatregel de strekking heeft om den inlander z'n grond te
laten afkwanselen door den eersten den besten fortuinzoeker, ben ik
er _tegen_!

143. In 't handschrift had ik de fout begaan, hier uitdrukkelyk te
verzekeren dat het nu volgend voorbeeld van trouw eens buffels aan z'n
jongen meester "niet verdicht" was. De heer Veth maakte daarop in den
_Gids_ van Augustus 1860 'n aanmerking die volkomen gegrond was, en
daarom laat ik nu die verzekering _in den tekst_ weg. Doch 't zy me
vergund haar in deze _Noten_ te herhalen. Ik bezit het _Tydschrift van
Nederl. Indie_ niet, maar beroep my op zeker daarin opgenomen
_officieel_ relaas van de zaak. Wie lust heeft het optezoeken, wordt
naar zeer oude nummers verwezen, _ik meen_ zelfs uit de dagen toen dat
tydschrift nog te Batavia uitkwam, dus vóór '48.

144. Er worden inderdaad te _Tangerang_ zeer fyne stroohoeden
gevlochten, die aan de _manilla_-hoeden in buigzaamheid en sterkte
weinig toegeven. Waarom wordt die industrie niet 'n beetjen
aangemoedigd? Wie bewerken kon dat het te Parys _mode_ werd _un
chapeau Tangerang_ te dragen, zou groote sommen gelds naar Java
lokken. Doch er zyn _zeer veel_ artikelen van die soort in Indie, en
daaronder van veel grooter belang, waarvoor de europesche markt
gesloten blyft omdat de Regeering op alle krachten beslag legt ten-
behoeve van z'n kruieniers-affaire. Even als die andere Droogstoppel
kent en waardeert ze niets dan z'n koffi. En ... suiker, 't is
waar ook!

145. Zie over dit lied van Saïdjah, 't begin van Noot 6. Onder de
korrektie (1875) vernam ik dat de heer Wiersma, zendeling in de
_Minahassa_, de _Saïdjah_-epizode in 't maleisch heeft overgezet. Het
doet me leed nooit 'n exemplaar van die vertaling onder de oogen
gekregen te hebben. Zeer in 't byzonder had ik zoo gaarne _dat_ lied
in 't maleisch weergezien. Het myne begon: _liatlah badjing tjari
penghidoepan_, enz. Dit herinner ik my, maar van 't vervolg niet
veel meer.

146. _En "dus" in brand stond_. Om deze uitdrukking te rechtvaardigen,
beroep ik me op de toelichtingen in _Ideen_ 304 en 1066.

147. De aangehaalde regels zyn van Tollens. Hy sluit daarmee z'n
tamelyk apokriefe vertelling: _Dirk Willemsz van Asperen_.

148. Met verwyzing naar Noot 104, vraag ik alweder of de beschuldiging
van "overdryving" tegen my mag worden ingebracht? Indien _hierin_ m'n
fout lag, zou ze, dunkt me, by-voorkeur zich geopenbaard hebben in 't
slot der geschiedenis van Saïdjah. De stof ontbrak waarlyk niet!

149. Nooit gaf iemand blyk van begeerte om bewysstukken als de hier
bedoelde intezien.

150. De minister Fransen van de Putte heeft in de Kamer beloofd "_dat
geschiedenissen als die van_ Saïdjah _niet meer zouden plaats hebben_."
Maar nooit bleek er dat er iets _gedaan_ werd om dit doel te bereiken.
Integendeel, hy, waarlyk niet minder dan z'n vele voorgangers en
opvolgers, stond altyd alle verbetering in den weg door de Natie bezig
te houden met byzaken.

151. Ik meen te kunnen _bewyzen_ dat het aantal vergiftigingen--ook in
Europa--schrikbarend groot is, doch bewaar dit treurig betoog voor 'n
andere plaats. Wat het in den tekst behandeld voorval aangaat, de
officier van gezondheid Bensen heeft kort na 't verschynen van den
_Havelaar_, in de N. Rotterdamsche Courant meegedeeld dat de heer
Carolus na z'n tehuiskomst van _Parang-koedjang_ niet "weinige uren"
had geleefd, maar nog--ik meen--_twee dagen_. Ik neem deze getuigenis
van den heer Bensen, dien ik voor 'n achtenswaardig man houd,
onvoorwaardelyk aan, en erken alzoo dat òf de weduwe zich vergist
heeft, òf dat ik haar verkeerd had verstaan, òf dat in 1859 toen ik
den _Havelaar_ schreef, m'n geheugen my bedroog. De terechtwyzing van
den heer Bensen is my te meer welkom:
1° omdat hy, _deze_ aanmerking makende op 'n zaak van ondergeschikt
belang, stilzwygend de juistheid staaft van m'n opgaven omtrent de
_hoofdzaken in 't algemeen_.
2° omdat hy, in 'n stuk dat blykbaar bestemd is de door my behandelde
voorvallen aan de stipte waarheid te toetsen, niet terugkomt op 't
leverabcès _in 't byzonder_.
Indien ooit 'n démenti op z'n plaats ware, zou 't _hier_ geweest zyn!

152. Het is my onbekend of 't lyk myns voorgangers is opgegraven
tydens het in 1860 door den G.G. Pahud ingesteld onderzoek. Wel weet
ik dat by die gelegenheid het Distriktshoofd van _Parang-Koedjang_
ontslagen werd. De Regent werd gestraft met kwytschelding van genoten
voorschot en--naar my werd meegedeeld, doch zeker ben ik hiervan
niet--met traktementsverhooging.

153. Ik had alzoo my bezig gehouden met het nakomen der verplichting
die my door eed en instruktie uitdrukkelyk waren voorgeschreven.

154. _Pantjens_ en _Kemits_: onbezoldigd wacht- en dienstvolk.
_Poendoetan_: levensmiddelen en andere artikelen die geheven worden
zonder betaling. Dit is 'n ware indische kanker, en Tamerlan (blz.
212) (Zie alinea die begint met: "Het gering getal lieden nu", M.D.)
schynt het geweten te hebben. Maar onze Regeering weet het nog
altyd niet! Wat, byv. een zoogenaamde inspektiereis van 'n
Gouverneur-generaal kost--_zoogenaamd_, want de man wordt by den neus
geleid!--loopt in 't ongelooflyke. Juist dezer dagen gewerd my uit
Engeland 'n courant waarin dit ontwerp behandeld wordt naar aanleiding
der voorgenomen reis van den Prins van Wales naar Bengalen. Daar my de
ruimte ontbreekt om dat artikel overtenemen, zend ik 't aan de
Samarangsche _Locomotief_, in welk blad het door den belangstellenden
lezer kan worden opgezocht.

155. Zie § 11 der "Vraagpunten aan den kontroleur" in de
_Minnebrieven_.

156. _Poessing_: duizelig, verward, radeloos. Den hier bedoelden
getuige kan ik nog altyd produceeren.

157. Zie over 't woord _kaka-toea_ de Noot by _Idee_ 438.

158. De op inlandsche Hoofden uitgeoefende moreele dwang om by 't
vertrek van 'n hoofdambtenaar, fabelachtig hooge pryzen te besteden
voor sommige stukken uit z'n inboedel, is ergerlyk. En ... ze moeten
wel! Zou anders de vervanger niet meenen dat ze niets over hadden voor
hun Resident? Dat ten-slotte die vrygevigheid alweer betaald wordt
door den geringen man, spreekt vanzelf. Tot m'n groote verbazing heb
ik onlangs 't hoog bedrag dat er besteed was voor den inboedel van den
heer Loudon, zien aanvoeren als 'n bewys van z'n verdiensten. Me dunkt
dat hy, die dan toch moet geweten hebben hoe zulk "opjagen" in z'n
werk gaat, verplicht ware geweest dat misbruik door 'n uitdrukkelyke
waarschuwing te voorkomen. Dit heb _ik_ gedaan, doodarm toch, toen ik
_Lebak_ verliet, gelyk ik nog altyd door getuigen staven kan.

159. Ik zeide in Noot 50 dat sommigen zekere uitdrukkingen in dit werk
beter begrepen dan de gewone lezer, en dat zich onder dezulken de
vinnigste vervolgers van Havelaar bevonden. Dit is van volkomen
toepassing op dezen kleinen trek in den tekst, waar ik den vinger
schyn gelegd te hebben op de ... zonderlinge verlenging der
theekontrakten in 1845. Dat de hier bedoelde persoon 't Nederlandsche
Volk te reprezenteeren kreeg, spreekt alweer vanzelf. Onze
theeman--tevens rystopkooper, enz. (zie de Noot by 't woord _Kondeh_,
op blz. 389) praatte in de Kamer heel aardig mee over Staathuishoudkunde,
Volksbelang, Menschenrecht, Indische toestanden, enz. enz.

160. Vgl. blz. 87 onderaan. (Zie de alinea die begint met: "--Is
de Regent altyd zoo dienstyverig?", M.D.)

161. Zie § 11 van de "Vraagpunten aan den kontroleur" in de
_Minnebrieven_.

162. Als boven § 18.

163. Het vergiftigen van den heer Carolus.

164. Term van den ambtsteed.

165. "En--had ik er by kunnen zeggen--ook _my_ te vermoorden." De
vrees overigens dat de _Resident zelf_ den _Adhipatti_ 'n wenk geven
zou "om zich te dekken" teekent de pozitie. En de Resident voelde zich
niet opgewekt, tegen die vrees, als tegen 'n lasterlyke veronderstelling,
te protesteeren. In-plaats hiervan bewees hy door z'n handelingen
(bladzz. 312 en 319) (zie de alinea's: "De bede om de schuldigen" en
"Het was zeer treffend", M.D.) dat Havelaar maar al te juist had ingezien
wat hem te wachten stond van 'n chef die toch even als hy gezworen had
den inlander tegen de hebzucht zyner Hoofden te beschermen.

166. Opmerkelyk alweer dat de resident Brest van Kempen al zulke
uitdrukkingen liet voorbygaan zonder _protest_, en zelfs zonder
_verzoek om toelichting_. Uit z'n zwygen blykt dat-i de assertien van
Havelaar volkomen begreep, 't geen bewyst dat ik den algemeenen
toestand naar waarheid geschetst heb. Had niet ook hier, byv. de
resident moeten vragen: _wat bedoelt ge met dien_ "geest" _der Oost-
Indische ambtenaren?_

167. Opmerking als in Noot 165.

168. "Lichtvaardigheid" en "voorbarigheid" zyn voorzeker aftekeuren en
strafbaar, vooral in zulke gewichtige omstandigheden. In-zoo-verre is
er dus op _Havelaars_ loyaal aanbod geen aanmerking te maken. Wanneer
men evenwel daarin de stelling mocht zoeken, dat 'n ambtenaar die
_krachtens z'n instruktie_ aanklaagt van misdryf, terstond persoonlyk
aansprakelyk zou wezen voor de _gegrondheid zyner beschuldiging_,
moeten we erkennen dat _Havelaar_ hier meer heeft toegegeven dan-i
verplicht was. Welk Officier van Justitie zou op zùlke voorwaarden 't
publiek ministerie willen waarnemen? Doch _Havelaar_ was te zeker van
z'n zaak om de minste achterdeur open te houden.

169. "Onderzoek, rapport en voorstel." Wel te verstaan: alles binnen
den grens myner instruktie, en _uit kracht van_ die instruktie.

170. Eerst jaren daarna is dat onderzoek werkelyk geschied, en de
Regeering was genoodzaakt te erkennen dat _Havelaar_ de waarheid had
gezegd. Zie den _Gids_ van Augustus 1860, waar de hoogleeraar Veth, na
uitvoerige behandeling der Havelaarszaak, het volgende zegt:
_Sedert heeft_ Havelaar _met de zijnen gebrek geleden, hij is het
voorwerp geworden van den smaad der Droogstoppels--want de
Droogstoppels in Nederland maken altijd gemeene zaak met de
Slijmeringen in Indie--hij is geworden_ Multatuli, _niet alleen in
aangenomen naam, maar inderdaad_.
_En wat bewijst nu het feit, dat, na zijn ontslag, werkelijk een
onderzoek in het Regentschap Lebak plaats had, dat de Regent eene
scherpe vermaning ontving, en eenige mindere Hoofden werden afgezet?_
Primo: _de waarheid van het spreekwoord dat de kleine dieven
gehangen worden, terwijl men de groote laat loopen_.
Secundo: _dat de zaak te veel ruchtbaarheid had verkregen, om nu
nog gesmoord te worden_.
Tertio: _dat de knevelarij in Lebak al zeer erg moet geweest zijn,
wanneer zelfs een Resident die zoo gaarne schipperde, en zoo
ongaarne een Inlandsch Hoofd vervolgde, constateeren moest dat er
werkelijk reden tot klagen bestond, en bij gevolg_:
Quarto: _dat_ Havelaar _volkomen gelijk had."_
Aldus Professor Veth. Niemand evenwel schynt op de gedachte gekomen te
zyn dat men dan ook dien Havelaar eenige voldoening schuldig was. Ook
niet dat de hem ten-deel gevallen rechtsweigering allernadeeligst
werken moest op den toestand der inlandsche bevolking. Van welk
besturend ambtenaar in de binnenlanden is plichtsvervulling te
verwachten, nadat er zoo duidelyk bleek dat de Natie evenzeer als de
Regeering party trekt voor de ellendelingen die 't mishandelen van den
Javaan oogluikend toelaten?

171. Zie blz. 319. (Zie de alinea die begint met: "En toen
verhaalde Verbrugge", M.D.)

172. Het had aan my gestaan de Bevolking opteruien. In-plaats daarvan
handhaafde ik de eer van de nederlandsche regeering zoo goed ik kon,
en de resident vertrouwde hierop.

173. Dat m'n voorganger vergiftigd is geworden, werd door niemand in
_Lebak_ betwyfeld. Waarom liet de heer Pahud zyn lyk niet opgraven?

174. Ik bezit die verklaring nog. Niemand vond het ooit de moeite
waard daarvan inzage te verzoeken.

175. _Tontong (tomtom, tamtam)_ is 'n groot hangend uitgehold houten
blok waarop men de uren slaat. De naam is alweer 'n _onomatopee_.

176. Deze brief van den _Adhipatti_ is nog in myn bezit, en wel--nogal
karakteristiek!--saamgeknepen en in stukken gescheurd, maar nog altyd
volkomen leesbaar. De toeleg van dat schryven was, my in z'n knevelary
te betrekken, 'tgeen gelukt zou wezen indien ik z'n voorstellen had
goedgekeurd, of argeloos daarover in korrespondentie was getreden.

177. In de derde alinea van dezen brief wordt my 't vervullen van myn
voorgeschreven plicht tot verwyt gemaakt door den man die in de eerste
plaats geroepen was my te berispen en zelfs te straffen indien ik dien
plicht had verzuimd. Wat vervolgens z'n ontevredenheid aangaat over de
door my "_aangenomen houding tegenover den Resident van Bantam_" ze
was geheel ongegrond, en de heer B.v.K. zelf betuigde my later, niet
te begrypen wat daarmee kon bedoeld zyn. De bewering dat er omtrent
den Regent "_steeds gunstige getuigenissen waren afgelegd_" was een
onwaarheid. Herhaaldelyk was er in de conduite-staten over dat Hoofd
geklaagd. De opmerking dat ik myn beschuldiging niet door "_feiten,
veel minder bewyzen_" gestaafd had, klinkt zonderling in den mond van
den man die geen gehoor verkoos te geven aan myn dringende bede, my in
de gelegenheid te stellen myn beschuldigingen door "feiten en bewyzen
te staven." Onwaar is 't dat ik geweigerd hebben zou "_volle opening
te geven van wat mij omtrent de handelingen van het Inlandsch Bestuur
te Lebak bekend was_." Juist om tot die "volle opening" te kunnen
overgaan, drong ik op 'n _vry en openlyk_ onderzoek aan. Maar ik wilde
voorkomen dat het weder zou uitloopen op 'n vruchteloos "aboucheeren"
gelyk onder myn voorganger zoo dikwyls geschied was zonder ander
gevolg dan dat de _klagers_ officieel gestraft of in 't geheim
mishandeld werden. "_Ongeschiktheid voor 't bekleeden eener betrekking
by het Binnenlandsch Bestuur_" moest wel beteekenen dat ik niet kon
werken in den "geest des Gouvernements" niet in den geest der
Slymeringen, niet in den geest van den verheven Duymaer van Twist.
De Natie had behooren te eischen dat al die varieteiten van
plichtverzakende deugnieten zich geschikt maakten om te werken "in den
geest" van Havelaar. Hoe rymt vervolgens de erkentenis dat ik by de
Regeering gunstig stond aangeschreven, met de laaghartige insinuatie
in de Tweede-Kamer, dat hy "_over den schryver van dat boek,
zooveel_--kwaads alzoo?--_zou kunnen zeggen?_" Wat de plaatsing te
_Ngawi_ aangaat, er bestonden nog meer redenen dan. ik op blz. 326
opgaf, (zie de alinea die begint met "--G...........", M.D.) om
die aanstelling van de hand te wyzen. Maar de in alle inlandsche zaken
zoo grondig onwetende Van Twist kende die niet. Hy liep in 't kiezen
voor my van die betrekking, alweer aan de leiband van de buitenzorgsche
kommiezery, die er waarachtig groot belang by had dat ik niet aan 't
woord kwam. Het was 'n uitgemaakte zaak dat ik te Ngawi moest "vallen."
Het openbaren der kuiperytjes die hiertoe in 't werk werden gesteld,
zou zeer pikant wezen, maar ik onthoud me nu daarvan omdat ik geen
vryheid heb m'n bronnen te noemen. Misschien wordt dit bezwaar eenmaal
opgeheven. De laatste alinea van den heerlyken kabinetsbrief beteekent
alweer dat er zou moeten blyken of Havelaar bekwaam en genegen was dienst
te nemen onder de vereerders van den "_geest des qouvernements_". En dit
zou moeten getuigd worden door dezen of genen hoofdambtenaar van 't
allooi der Slymeringen! Ieder ziet dat de onbekwaamheid van Van Twist
zich niet tot inlandsche Zaken bepaalde, en dat de man, ook in "_the
proper study of men_" 'n brekebeen was. Men bedenke dat hy Havelaar's
brieven onder de oogen had, brieven die geschreven waren met de
voorbedachte strekking den man wakker te schudden. Nederlanders, welk
soort van wezens toch laat gy u opdringen als Landvoogden van Insulinde?

178. _Dat in de buurt is_. Ook hier alweder is van toepassing wat ik
op blz. 198 zeide over 't leeren kennen van den toestand eener
landstreek door 't verblyf in een nabygelegen provincie. (Zie de
alinea die begint met: "Op-eenmaal verspreidde zich", M.D.)

179. Die opvolger was de heer Pahud, 'n pronkjuweel alweer van
onbeduidendheid, en dus 'n man naar 't hart van de Natie die hem vyf
jaar als _Minister_, vyf jaar ook als _Gouverneur-generaal_ heeft
kunnen gebruiken. Gelyk er in den tekst van _deze_ uitgaaf
uitdrukkelyk staat, wist ik in '56--wat thans m'n drie millioen
landgenooten, wel met my eens zullen wezen--"_dat er van dien man
niets te wachten viel_." Zóó is dan ook de lezing in 't Hs. van den
_Havelaar_. Maar òf de heer Van Lennep zelf, òf de zetter, òf deze of
gene korrektor--weet ik 't?--een van allen dan, heeft goedgevonden
dien tekst te vervalschen. Men leest in vorige uitgaven: _zyn
opvolger_--den opvolger namelyk van Van Twist--_ken ik niet, en ik
weet niet of er van hem iets te verwachten valt_. Wat de strekking was
van deze blykbaar opzettelyke verandering--'n drukfout kan 't niet
zyn--weet ik niet, maar ze komt my oneerlyk voor.

180. Een Javaannutter in Friesland--ik meen te Bolsward--onthaalde z'n
Publiek op de mededeeling dat: _die Havelaar_ beneden alles, en op 'n
onaangename wys uit den dienst geraakt was." Ik heb niet vernomen dat
men den man de deur uitwierp. Welk _nut_ het voor den Javaan heeft,
dat men den man lastert die voor hem weggaf al wat-i offeren kòn,
begryp ik niet. Zie daarover--in den bundel _Verspreide Stukken_--m'n
brief aan die kostelyke maatschappy.

181. By 't lezen van dezen brief aan den kontroleur gelieve men in 't
oog te houden dat-i geschreven werd aan den man die van al 't
voorgevallene te _Lebak_ getuige, en daarin ambtelyk betrokken was
geweest. Ook vooral met het oog op de mededeeling die in de laatste
alinea's voorkomt, geloof ik niet dat er bondiger bewys voor de
waarheid der geheele strekking van m'n boek denkbaar is dan in dit
dokument geleverd wordt.

You have read 1 text from Dutch literature.
Next - Max Havelaar - 28
  • Parts
  • Max Havelaar - 01
    Total number of words is 4718
    Total number of unique words is 1466
    41.7 of words are in the 2000 most common words
    54.9 of words are in the 5000 most common words
    61.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 02
    Total number of words is 4515
    Total number of unique words is 1398
    42.4 of words are in the 2000 most common words
    57.3 of words are in the 5000 most common words
    65.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 03
    Total number of words is 4616
    Total number of unique words is 1400
    40.3 of words are in the 2000 most common words
    54.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 04
    Total number of words is 4394
    Total number of unique words is 1524
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 05
    Total number of words is 4605
    Total number of unique words is 1525
    40.0 of words are in the 2000 most common words
    57.3 of words are in the 5000 most common words
    64.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 06
    Total number of words is 4537
    Total number of unique words is 1524
    39.9 of words are in the 2000 most common words
    55.4 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 07
    Total number of words is 4473
    Total number of unique words is 1521
    39.7 of words are in the 2000 most common words
    55.4 of words are in the 5000 most common words
    64.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 08
    Total number of words is 4668
    Total number of unique words is 1354
    44.4 of words are in the 2000 most common words
    60.3 of words are in the 5000 most common words
    67.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 09
    Total number of words is 4673
    Total number of unique words is 1528
    41.2 of words are in the 2000 most common words
    56.7 of words are in the 5000 most common words
    64.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 10
    Total number of words is 4804
    Total number of unique words is 1452
    44.4 of words are in the 2000 most common words
    59.0 of words are in the 5000 most common words
    65.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 11
    Total number of words is 4695
    Total number of unique words is 1375
    43.3 of words are in the 2000 most common words
    58.6 of words are in the 5000 most common words
    65.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 12
    Total number of words is 4623
    Total number of unique words is 1459
    40.7 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    63.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 13
    Total number of words is 4542
    Total number of unique words is 1508
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    56.1 of words are in the 5000 most common words
    63.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 14
    Total number of words is 4541
    Total number of unique words is 1486
    39.5 of words are in the 2000 most common words
    56.9 of words are in the 5000 most common words
    65.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 15
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 1536
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 16
    Total number of words is 4488
    Total number of unique words is 1500
    38.9 of words are in the 2000 most common words
    55.1 of words are in the 5000 most common words
    63.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 17
    Total number of words is 4771
    Total number of unique words is 1530
    41.2 of words are in the 2000 most common words
    58.5 of words are in the 5000 most common words
    66.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 18
    Total number of words is 4751
    Total number of unique words is 1352
    45.4 of words are in the 2000 most common words
    61.3 of words are in the 5000 most common words
    68.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 19
    Total number of words is 4534
    Total number of unique words is 1410
    42.2 of words are in the 2000 most common words
    59.7 of words are in the 5000 most common words
    67.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 20
    Total number of words is 4566
    Total number of unique words is 1424
    40.3 of words are in the 2000 most common words
    56.7 of words are in the 5000 most common words
    65.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 21
    Total number of words is 4328
    Total number of unique words is 1360
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    57.5 of words are in the 5000 most common words
    65.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 22
    Total number of words is 4303
    Total number of unique words is 1538
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 23
    Total number of words is 4436
    Total number of unique words is 1701
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 24
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 1717
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 25
    Total number of words is 4287
    Total number of unique words is 1748
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 26
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 1695
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 27
    Total number of words is 4279
    Total number of unique words is 1644
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Max Havelaar - 28
    Total number of words is 942
    Total number of unique words is 488
    52.4 of words are in the 2000 most common words
    66.6 of words are in the 5000 most common words
    75.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.