Max Havelaar - 16

kennis en die des Regents, die opgaven, zooals ze door u waren
gesteld, den resident heb aangeboden.
Daarop volgde eene missive van dien hoofdambtenaar, van 11 dezer,
N° 326, waarby inlichting wordt verzocht omtrent de oorzaak van het
verschil tusschen de door my opgegeven pryzen, en die welke in 1853
en 1854 by het opbouwen eener gevangenis besteed werden?
Ik stelde natuurlyk dien brief in uwe handen, en gelastte u
mondeling, alsnu uwe opgave te justificeeren, hetgeen u te minder
moeielyk moest vallen, daar ge u kondet beroepen op de voorschriften
u in myn schryven van den 5en dezer gegeven, en die we mondeling
meermalen uitvoerig bespraken.
Tot hiertoe is alles eenvoudig en geleidelyk.
Maar gisteren kwaamt ge ten-mynen-kantore, met den gerenvoieerden
brief des residents in de hand, en begon te spreken over de
moeielykheid der afdoening van het daarin voorkomende. Ik ontwaarde
by u wederom zekeren schroom om sommige zaken by den waren naam te
noemen, iets waarop ik u reeds meermalen opmerkzaam maakte, onder
anderen onlangs in tegenwoordigheid van den resident, iets wat ik ter
bekorting _halfheid_ noem, en waartegen ik u reeds dikwyls
vriendschappelyk waarschuwde.
Halfheid leidt tot niets. _Half_-goed is niet goed. _Half_-waar is
_on_-waar.
Voor vol traktement, voor vollen rang, na een duidelyken _volledigen_
eed, doe men zyn vollen plicht.
Is er soms moed noodig dien te volvoeren, men bezitte dien.
Ik voor my zou den moed niet hebben dien moed te missen. Want,
afgescheiden van de ontevredenheid met zichzelf die een gevolg is van
plichtverzuim of lauwheid, baart het zoeken naar gemakkelyker
omwegen, de zucht om altyd en overal botsing te ontgaan, de begeerte
om te "schipperen" meer zorg, en inderdaad meer gevaar, dan men op
den rechten weg ontmoeten zal. Gedurende den loop eener zeer
belangryke zaak, die thans by 't Gouvernement in overweging is, en
waarin gy eigenlyk ambtshalve behoorde betrokken te zyn, heb ik u
stilzwygend als het ware neutraal gelaten, en slechts lachend van-tyd
tot-tyd daarop gezinspeeld.
Toen, by-voorbeeld, onlangs uw rapport over de oorzaken van gebrek en
hongersnood onder de bevolking by my was ingekomen, en ik daarop
schreef: "_dit alles moge de waarheid zyn, het is niet_ al _de waarheid,
noch de_ voornaamste _waarheid. De hoofdoorzaak zit dieper_" stemde gy
dit volmondig toe, en ik maakte geen gebruik van myn _recht_, te eischen
dat ge dan ook die hoofdwaarheid _noemen_ zoudt.
Ik had tot myn inschikkelykheid vele redenen, en onder anderen deze,
dat ik 't onbillyk vond op-eenmaal iets van _U_ te vorderen, wat vele
anderen in uw plaats evenmin zouden presteeren, _U_ te dwingen zoo
op-eenmaal de routine van achterhoudendheid en menschenvrees vaarwel
te zeggen, die niet zoozeer _uw_ schuld is als wel die der leiding
welke u te beurt viel. Ik wilde eindelyk eerst u een voorbeeld geven
hoeveel eenvoudiger en gemakkelyker het is, zyn plicht _geheel_ te
doen dan _half_."
Thans echter, nu ik de eer heb u weder zooveel dagen langer onder myn
bevelen te zien, en nadat ik u herhaaldelyk in de gelegenheid stelde,
principes te leeren kennen die--tenzy ik dwaal--ten-laatste zullen
zegevieren[131] wenschte ik dat ge die aannaamt, dat gy u de niet
ontbrekende, maar in onbruik geraakte kracht eigen maakte die er
noodig schynt om altyd naar uw beste weten ronduit te zeggen wat er
te zeggen valt, en dat ge dus geheel-en-al varen liet dien onmannelyken
schroom om flink voor een zaak uittekomen.
Ik verwacht dus nu een eenvoudige maar _volledige_ opgave van wat u
voorkomt de oorzaak te wezen van 't prysverschil tusschen _nu_ en
1853 of 1854.
Ik hoop ernstig dat gy geen enkele zinsnede van dezen brief zult
opnemen, als geschreven met de bedoeling om u te krenken. Ik vertrouw
dat ge my genoeg hebt leeren kennen om te weten dat ik niet meer of
minder zeg dan ik meen, en bovendien geef ik u nog ten-overvloede de
verzekering dat myn opmerkingen eigenlyk minder _U_ betreffen, dan de
_school_ waarin ge tot Indisch ambtenaar gevormd zyt.
Deze _circonstance atténuante_ zou echter vervallen wanneer ge,
langer met my omgaande en 't Gouvernement onder myn leiding dienende,
voortgingt den slender te volgen waartegen ik my verzet.
Ge hebt opgemerkt dat ik my van het "_Uweledelgestrenge_" heb
ontslagen: 't verveelde my. Doe het ook, en laat onze "weledelheid"
en waar 't noodig is onze "gestrengheid" elders en vooral ànders
blyken, dan uit die vervelende, zinstorende titulatuur.

_De Adsistent-resident van Lebak_
MAX HAVELAAR."
Het antwoord op dezen brief bezwaarde sommigen van Havelaars voorgangers,
en bewees dat hy niet zoo onrecht had, toen hy de "_slechte voorbeelden
van vroegeren tyd_" mede opnam onder de redenen die pleiten konden ter
verschooning van den Regent.
Ik ben in 't meedeelen van dezen brief den tyd vooruitgeloopen, om reeds
nu te doen in 't oog vallen, hoe weinig hulp Havelaar van den kontroleur
te verwachten had, zoodra geheel andere, meer belangryke, zaken zouden
moeten genoemd worden by den rechten naam, wanneer reeds deze ambtenaar
die zonder twyfel een braaf mensch was, zóó moest worden toegesproken om
de waarheid te zeggen waar het slechts de opgaven der pryzen van hout,
steen, kalk en arbeidsloon gold. Men beseft alzoo dat hy niet alleen te
stryden had met de macht der personen die voordeel genoten van misdryf,
maar tevens met de beschroomdheid dergenen die--hoezeer dat misdryf
evenzeer afkeurende als hy--zich niet geroepen of geschikt achtten
daartegen met den vereischten moed optetreden.
Misschien ook zal men na 't lezen van dien brief, eenigszins terugkomen
van de minachting voor de slaafsche onderworpenheid van den Javaan die
in tegenwoordigheid van zyn Hoofd de ingebrachte beschuldiging, hoe
gegrond ook, lafhartig terugtrekt. Want, als men bedenkt dat er zooveel
oorzaak was tot vreeze, zelfs voor den europeschen beambte, die dan toch
geacht kon worden iets minder bloottestaan aan wraak, wat wachtte dan
den armen landbewoner, die in een dorp ver van de hoofdplaats
geheel-en-al in de macht zyner aangeklaagde onderdrukkers verviel? Is
't wonder dat die arme menschen, verschrikt over de gevolgen van hun
stoutheid, die gevolgen zochten te ontwyken of te verzachten door
deemoedige onderwerping?
En 't was niet alleen de kontroleur Verbrugge, die zyn plicht deed met
een schuwheid als voegen zou aan plichtverzuim. Ook de _Djaksa_, 't
Inlandsch Hoofd dat by den Landraad het ambt van publieke aanklager
vervult, trad liefst 's avends, ongezien en zonder gevolg, in Havelaars
woning. Hy, die diefstal moest tegengaan, dien 't was opgedragen den
sluipenden dief te betrappen, hy sloop, als ware hyzelf de dief die
betrapping vreesde, met zachten tred het huis aan de achterzyde in, na
zich eerst te hebben overtuigd dat geen gezelschap daar was, dat later
hem zou kunnen verraden als schuldig aan plichtsbetrachting.
Was 't wonder dat Havelaars ziel bedroefd was, en dat Tine meer dan ooit
noodig had zyn kamer binnentetreden om hem optebeuren, als ze zag hoe hy
daar zat met de hand onder 't hoofd?
En toch was voor hem 't grootst bezwaar niet gelegen in de
schroomvalligheid van wie hem ter-zyde stonden, noch in de medeplichtige
lafhartigheid van wie zyn hulp hadden ingeroepen. Neen, geheel alleen
des-noods zou hy recht doen, met of zonder hulp van anderen dan, ja,
_tegen_ allen, al ware 't ook tegen henzelf die behoefte hadden aan dat
recht! Want hy wist hoe hy invloed had op het Volk, en hoe--als eenmaal
de arme onderdrukten, opgeroepen om luide en voor 't gerecht te herhalen
wat ze hem 's avends en 's nachts hadden toegefluisterd in eenzaamheid
--hy wist hoe hy de macht had op hun gemoederen te werken, en hoe de
kracht zyner woorden sterker zyn zou dan de angst voor wraak van
Distriktshoofd of Regent. De vrees dat zyn beschermelingen zouden
afvallen van hun eigen zaak weerhield hem dus niet. Maar 't kostte hem
zooveel dien ouden _Adhipatti_ aanteklagen: dàt was de reden van zyn
tweestryd! Want ook aan den anderen kant mocht hy niet toegeven in dezen
weerzin, daar de geheele bevolking, afgescheiden nog haar goed recht,
evenzeer aanspraak had op medelyden.
Vrees voor eigen leed had geen deel in zyn twyfel. Want al wist hy hoe
ongaarne in 't algemeen de Regeering een Regent ziet aanklagen, en
hoeveel gemakkelyker 't sommigen valt den europeschen beambte broodeloos
te maken dan een Inlandsch Hoofd te straffen, hy had een byzondere reden
om te gelooven dat er juist op dit oogenblik by de beoordeeling van
zulke zaak andere grondstellingen dan de gewone zouden voorheerschen.
Het is waar dat hy, ook zonder deze meening, evenzeer zyn plicht zou
gedaan hebben, te liever zelfs als hy 't gevaar voor zich en de zynen
grooter had geacht dan ooit. We zeiden reeds dat moeielykheid hem
aantrok, en hoe hy dorstte naar opoffering. Doch hy meende dat de
aanlokkelykheid van een zelfoffer hier niet bestond, en vreesde--als hy
in 't eind zou moeten overgaan tot ernstigen stryd tegen 't onrecht--zich
te moeten spenen van 't ridderlyk genoegen dien stryd te hebben aangevangen
als de zwakste.
Ja, dit _vreesde_ hy. Hy meende dat er aan 't hoofd van de Regeering een
Gouverneur-generaal stond die zyn bondgenoot wezen zou, en 't was een
eigenaardigheid te meer in zyn karakter, dat deze meening hem van
strenge maatregelen terughield, langer juist dan iets anders hem zou
weerhouden hebben, omdat het hem stuitte het Onrecht aantegrypen op een
oogenblik dat hy 't Recht voor sterker hield dan gewoonlyk. Ik zeide
immers reeds in de proeve der beschryving van zyn inborst, dat hy naïf
was by al zyn scherpte?
Laat ons trachten optehelderen hoe Havelaar tot die meening gekomen was.
* * * * *
Zeer weinig europesche lezers kunnen zich een juist denkbeeld vormen van
de hoogte waarop een Gouverneur-generaal staan moet als mensch, om niet
beneden de hoogte zyner bediening te blyven, en 't gelde dan ook niet
als een te streng oordeel wanneer ik de meening aankleef dat zeer
weinigen, geenen misschien, aan zóó zwaren eisch hebben kunnen
beantwoorden. Om nu niet al de hoedanigheden van hoofd en hart te noemen
die daartoe noodig zyn, vestige men slechts 't oog op de duizelingwekkende
hoogte waarop zoo eensklaps de man wordt geplaatst, die--gisteren nog
eenvoudig burger--heden macht heeft over millioenen onderdanen. Hy die
voor weinig tyds nog verscholen was onder zyn omgeving, zonder daarboven
uittesteken in rang of gezag, voelt zich op-eenmaal, onverwachts meestal,
opgeheven boven een menigte, oneindig grooter dan de kleine kring die hem
vroeger toch geheel voor 't oog verborg, en ik geloof dat ik niet ten-
onrechte de hoogte duizelingwekkend noemde, die inderdaad herinnert aan
de duizeling van iemand die onverwachts een afgrond voor zich ziet, of aan
de blindheid die ons treft wanneer we met snelheid worden overgebracht van
diepe duisternis in scherp licht. Tegen zulke overgangen zyn de zenuwen van
gezicht of hersenen niet bestand, ook al waren zy overigens van buitengewone
sterkte.
Indien alzoo reeds in zichzelf de benoeming tot Gouverneur-generaal
veelal de oorzaken van bederf meedraagt, ook van denzulken die
uitstekend was in verstand en gemoed, wat is er dan te verwachten van
personen die reeds vóór die benoeming leden aan veel gebreken? En al
stellen we voor een oogenblik dat de Koning altyd goed is voorgelicht,
als hy zyn hoogen naam teekent onder de akte waarin hy zegt overtuigd te
wezen van de "_goede trouw, den yver en de bekwaamheden_" des benoemden
Stedehouders, al nemen wy aan dat de nieuwe Onderkoning yverig, trouw en
bekwaam is, dan nog blyft het de vraag of die yver, en vooral of die
_bekwaamheid_, by hem bestaat in eene _maat_, hoog genoeg verheven boven
_middelmatigheid_, om aan de eischen van zyn roeping te voldoen.
Want de vraag kan niet zyn of de man die te 's Gravenhage voor 't eerst
als Gouverneur-generaal het kabinet des Konings verlaat, op dàt
oogenblik de bekwaamheid bezit die noodig zal wezen voor zyn nieuw ambt
... dit is _onmogelyk_! Met de betuiging van vertrouwen op zyn
bekwaamheid kan slechts de meening bedoeld zyn dat hy in een geheel
nieuwen werkkring, op een gegeven oogenblik, by ingeving als 't ware,
weten zal wat hy te 's Gravenhage niet kan geleerd hebben. Met andere
woorden: dat hy een genie is, een genie dat op eenmaal kennen moet en
kunnen, wat het kende noch kon. Zulke genien zyn zeldzaam, zelfs onder
personen die in gunste staan by koningen.[132]
Daar ik van genien spreek, gevoelt men dat ik wil over slaan wat er zou
te zeggen vallen van zoo menigen Landvoogd. Ook zou 't me stuiten in myn
boek bladzyden intevoegen die 't ernstig doel van dit werk zouden
blootstellen aan de verdenking van jacht op schandaal. Ik ga dus nu de
byzonderheden die bepaalde personen zouden raken voorby maar als
_algemeene_ ziektegeschiedenis van de Gouverneurs-generaal, meen ik te
mogen opgeven: _eerste stadium_. Duizeling. Wierook-dronkenschap.
Eigenwaan. Onmatig zelfvertrouwen. Minachting van anderen, vooral van
"oudgasten." _Tweede stadium_. Afmatting. Vrees. Moedeloosheid. Neiging
tot slaap en rust. Bovenmatig vertrouwen op den Raad van Indie.
Afhankelykheid van de Algemeene Sekretarie. Heimwee naar een hollandsche
buitenplaats.
Tusschen deze beide stadien in, en als overgang--misschien zelfs als
oorzaak van dien overgang--liggen dyssenterische buikaandoeningen.
Ik vertrouw dat velen in Indie me dankbaar zullen wezen voor deze
diagnose. Ze is nuttig toetepassen, want men kan voor zeker houden dat
de zieke, die door overspanning in de eerste periode stikken zou aan een
mug, later--na de buikziekte!--zonder bezwaar kemels zal verdragen. Of,
om duidelyker te spreken, dat een beambte die "_geschenken aanneemt,
niet met het doel zich te verryken_"--by-voorbeeld een bos _pisang_
ter-waarde van eenige duiten--met smaad en schande zal worden weggejaagd
in de _eerste_ periode der ziekte, maar dat iemand die 't geduld heeft
het _laatste_ tydperk aftewachten, zeer gerust en zonder eenige vrees
voor straf, zich zal kunnen meester maken van den tuin waar de _pisang_
groeide, met de tuinen die daarnaast liggen er by ... van de huizen die
in den omtrek staan ... van wat er in die huizen is ... en van nog
een-en-ander meer, _ad libitum_.[133]
Ieder doe met deze pathologisch-wysgeerige opmerking zyn voordeel, en
houde myn raad geheim, ter voorkoming van te groote mededinging.
Vervloekt, dat verontwaardiging en droefheid zoo vaak zich moeten
kleeden in 't lappenpak van de satire! Vervloekt, dat een traan, om
begrepen te worden, moet verzeld gaan van gegryns! Of is 't de schuld
myner onbedrevenheid, dat ik geen woorden vind om de diepte te peilen
van de wonde die er kankert aan ons staatsbestuur, zonder myn styl te
zoeken by _Figaro_ of _Polichinel_?
Styl ... ja! Daar liggen stukken voor my, waarin styl is Styl die
aantoonde dat er een _mensch_ in de buurt was, een _mensch_ wien het de
moeite waard geweest ware, de hand te reiken! En wat heeft die styl den
armen Havelaar gebaat? _Hy_ vertaalde zyn tranen niet in gegryns, _hy_
spotte niet, _hy_ zocht niet te treffen door bontheid van kleur of door
de grappen van den uitroeper voor de kermistent ... wat heeft het hem
gebaat?
Kon ik schryven zooals hy, ik zou ànders schryven dan hy.
Styl? Hebt ge gehoord hoe hy sprak tot de Hoofden? Wat heeft het hem
gebaat?
Kon ik spreken zooals hy, ik zou ànders spreken dan hy.
Weg met gemoedelyke taal, weg met zachtheid, rondborstigheid,
duidelykheid, eenvoud, gevoel! Weg met al wat herinnert aan Horatius'
_justum ac tenacem_! Trompetten hier, en scherp gekletter van
bekkenslag, en gesis van vuurpylen, en gekras van valsche snaren, en
hier-en-daar een waar woord, dat het mee insluipe als verboden waar,
onder bedekking van zooveel getrommel en zooveel gefluit?
Styl? _Hy_ had styl! Hy had te veel ziel om zyn gedachten te verdrinken
in de "ik heb de eers" en de "edelgestrengheden" en de "eerbiedig-in-
overweging-gevingen" die den wellust uitmaken van de kleine wereld waarin
hy zich bewoog. Als hy schreef, doordrong u iets by 't lezen, dat u
begrypen deed hoe er wolken dreven by dat onweder, en dat ge niet het
gerammel hoorde van een blikken tooneeldonder. Als hy vuur sloeg uit zyn
denkbeelden, voelde men de hitte van dat vuur, tenzy men geboren kommies
was, of Gouverneur-generaal, of schryver van 't walgelykst verslag over
"rustige rust." En wat heeft het hem gebaat?
Als ik dus wil worden gehoord--en verstaan vooral!--moet ik ànders
schryven dan hy. Maar _hoe_ dan?
Zie, lezer, ik zoek naar 't antwoord op dat _hoe_? en daarom heeft myn
boek een zoo bont aanzien. Het is een staalkaart: bepaal uw keuze. Later
zal ik u geel of blauw of rood geven naar uwen wensch.
Havelaar had de Gouverneurs-ziekte reeds zoo dikwyls waargenomen by zoo
véél lyders--en vaak _in animâ vili_, want er zyn analogische residents-,
kontroleurs- en surnumerairsziekten, die tot de eerste in verhouding staan
als mazelen tot pokken, en eindelyk: hyzelf had aan die ziekte geleden!
--reeds zóó dikwyls had hy dat alles waargenomen, dat hy de verschynselen
daarvan vry-wel kende. Hy had den tegenwoordigen Gouverneur-generaal in
't begin van de ongesteldheid minder duizelig gevonden dan de meeste
anderen, en hy besloot hieruit dat ook de verdere loop der ziekte een
andere richting nemen zou.
Het was om deze reden dat hy vreesde de sterkste te zullen zyn, wanneer
hy in 't eind zou moeten optreden als verdediger van het goed recht der
inwoners van _Lebak_.


ZESTIENDE HOOFDSTUK

Havelaar ontving een brief van den Regent van _Tjanjor_, waarin deze hem
meedeelde dat hy een bezoek wenschte te brengen aan zyn oom, den
_Adhipatti_ van _Lebak_. Deze tyding was hem zeer onaangenaam. Hy wist
hoe de Hoofden in de _Preanger Regentschappen_ gewoon waren een groote
weelde ten-toon te spreiden, en hoe de _Tjanjorsche Tommongong_ zulk een
reis niet zou doen zonder een gevolg van vele honderden die allen met
hun paarden moesten geherbergd en gevoed worden. Gaarne alzoo had hy dit
bezoek verhinderd, doch hy peinsde vruchteloos op middelen die 't konden
voorkomen zonder den Regent van _Rangkas-Betoeng_ te kwetsen, daar deze
zeer trotsch was en zich diep beleedigd zou gevoeld hebben wanneer men
zyn betrekkelyke armoede had opgegeven als beweegreden om hem niet te
bezoeken. En wanneer dit bezoek _niet_ te ontwyken was, zou 't onmisbaar
aanleiding geven tot verzwaring van den druk waaronder de bevolking
gebukt ging.
Het is te betwyfelen of Havelaars toespraak een blyvenden indruk op de
Hoofden gemaakt had. By velen was dit zeker niet het geval, waarop
hyzelf dan ook niet gerekend had. Doch even zeker is 't, dat er een roep
was opgegaan in de dorpen, dat de _toewan_ die gezag had te
_Rangkas-Betoeng_, recht wilde doen, en al hadden dus zyn woorden de
kracht gemist om terugtehouden van misdaad, ze hadden toch aan de
slachtoffers daarvan den moed gegeven zich te beklagen, al geschiedde
dit dan ook slechts schoorvoetend en in 't geheim.
Ze kropen 's avends door den ravyn, en als Tine in haar kamer zat, werd
ze meermalen opgeschrikt door onverwacht geruisch, en ze zag door 't
open venster donkere gedaanten die voorby slopen met schuwen tred.
Weldra schrikte ze niet meer, want ze wist wat het beduidde als die
gestalten zoo spookachtig om 't huis waarden en bescherming zochten by
haren Max! Dan wenkte zy dezen, en hy stond op om de klagers tot zich te
roepen. De meesten kwamen uit het distrikt _Parang-Koedjang_, waar des
Regents schoonzoon Hoofd was, en hoewel dat Hoofd gewis niet verzuimde
zyn aandeel van 't afgeperste te nemen, was het toch voor niemand een
geheim dat hy meestal roofde uit naam en ten-behoeve van den Regent. Het
was aandoenlyk hoe die arme lieden op Havelaars ridderlykheid
vertrouwden en overtuigd waren dat hy hen niet roepen zou om den
volgenden dag in 't openbaar te herhalen wat ze des nachts of den
vorigen avend in zyn kamer gezegd hadden. Dit toch ware mishandeling
geweest voor allen, en voor velen de dood! Havelaar teekende aan wat ze
zeiden, en daarna gelastte hy de klagers naar hun dorp terugtekeeren. Hy
beloofde dat er recht zou geschieden, mits zy zich niet verzetten, en
niet uitweken zooals 't voornemen was van de meesten. Meestal was hy
kort daarna op de plaats waar 't onrecht geschiedde, ja, vaak was hy
reeds daar geweest en had--gewoonlyk des-nachts--de zaak onderzocht,
voor nog de klager zelf in zyn woonstede was teruggekeerd. Zoo bezocht
hy in die uitgestrekte afdeeling, dorpen die twintig uren verwyderd
waren van _Rangkas-Betoeng_, zonder dat noch de Regent noch zelfs de
kontroleur Verbrugge wisten dat hy afwezig was van de hoofdplaats. Zyn
bedoeling hiermede was, 't gevaar der wraak van de klagers aftewenden en
tevens den Regent de schaamte te besparen van een openlyk onderzoek dat
gewis onder hèm niet als vroeger met een intrekking van de klacht zou
afgeloopen zyn. Zoo hoopte hy nog altyd dat de Hoofden zouden
terugkeeren van den gevaarlyken weg dien zy reeds zoolang betraden, en
hy zou in dat geval zich vergenoegd hebben met het vorderen van
schadeloosstelling aan de beroofden ... voor-zoo-ver 't vergoeden der
geleden schade mogelyk wezen zou.
Maar telkens nadat hy op-nieuw met den Regent had gesproken, deed hy de
overtuiging op dat de beloften van beterschap ydel waren, en hy was
bitter bedroefd over 't mislukken van zyn pogingen.
We zullen hem nu eenigen tyd aan die droefheid en zyn moeielyken arbeid
overlaten, om den lezer de geschiedenis te verhalen van den Javaan
_Saïdjah_ in de dessah _Badoer_. Ik kies de namen van dat dorp en dien
Javaan uit de aanteekeningen van Havelaar.[134] Er zal daarin spraak zyn
van afspersing en roof, en wanneer men--wat de hoofdstrekking aangaat
--bewyskracht mocht willen ontzeggen aan een verdichtsel, geef ik de
verzekering dat ik in-staat ben de namen optegeven van _twee-en-dertig
personen_ in het distrikt _Parang-Koedjang_ alleen, aan welke in één
maand tyds _zes-en-dertig buffels_ zyn afgenomen ten-behoeve van den
Regent. Of, juister nog, dat ik de namen kan noemen van de twee-en-dertig
personen uit dat distrikt, die zich in één maand _hebben durven beklagen_,
en wier klacht door Havelaar _onderzocht en gegrond bevonden is_.
Er zyn _vyf_ zoodanige distrikten in de afdeeling _Lebak_ ...
Wanneer men nu verkiest aantenemen dat het getal geroofde buffels minder
hoog was in de streken die niet de eer hadden bestuurd te worden door
een schoonzoon van den _Adhipatti_, wil ik dit wel toegeven, hoezeer het
de vraag blyft of niet de onbeschaamdheid van andere Hoofden op even
vaste gronden rustte als hooge verwantschap? Het distriktshoofd,
by-voorbeeld, van _Tjilang-kahan_ aan de Zuidkust kon, by-gebreke van
een gevreesden schoonvader, steunen op de moeielykheid van 't inbrengen
eener klacht, voor arme lieden die _veertig_ tot _zestig_ palen hadden
afteleggen voor zy 's avends zich konden verbergen in den ravyn naast
Havelaars huis. En als men hierby acht geeft op de velen die op weg
gingen om nooit dat huis te bereiken ... op de velen die niet eenmaal
vertrokken uit hun dorp, afgeschrikt als ze waren door eigen
ondervinding of door 't aanschouwen van het lot dat anderen klagers te
beurt viel, dan geloof ik dat men onrecht hebben zou in de meening dat
de vermenigvuldiging met _vyf_ van 't getal gestolen buffels uit één
distrikt, een te hoogen maatstaf opleverde voor wie naar de statistiek
vraagt van 't getal runderen dat elke maand geroofd werd in _vyf_
distrikten, om te voorzien in de behoeften der hofhouding des Regents
van _Lebak_.
En 't waren niet buffels alleen die gestolen werden, noch zelfs was
buffelroof 't voornaamste. Er is--in Indie vooral, waar nog altyd
_heeredienst_ wettelyk bestaat--een geringer maat van onbeschaamdheid
noodig om de bevolking onwettig opteroepen tot onbetaald werk, dan er
vereischt wordt tot het wegnemen van eigendom. Het is gemakkelyker de
bevolking diets te maken dat de Regeering behoefte heeft aan haren
arbeid zonder dien te willen betalen, dan dat ze haar buffels eischen
zou om-niet. En al _durfde_ de vreesachtige Javaan nasporen of de
zoogenaamde _heeredienst_ dien men van hem vordert, overeenstemt met de
bepalingen daaromtrent, dan nog zou hem dit onmogelyk wezen daar de een
niet weet van den ander, en hy dus niet berekenen kan of 't vastgesteld
getal personen tien-ja vyftigvoud overschreden is? Waar dus 't meer
gevaarlyke, het lichter te ontdekken feit wordt uitgevoerd met zulke
stoutheid, wat is er dan te denken van de misbruiken die gemakkelyker
zyn aantewenden en minder gevaar loopen van ontdekking?[135]
Ik zeide, te zullen overgaan tot de geschiedenis van den Javaan
_Saïdjah_. Vooraf echter ben ik genoodzaakt tot een der afwykingen die
zoo moeielyk kunnen vermeden worden by 't beschryven van toestanden
welke den lezer geheel vreemd zyn. Ik zal tevens daaruit aanleiding
nemen tot het wyzen op een der beletselen die 't juist beoordeelen van
indische zaken aan niet-indische personen zoo byzonder moeielyk maken.
Herhaaldelyk heb ik van Javanen gesproken, en hoe natuurlyk dit den
europeschen lezer moge toeschynen, toch zal deze benaming als een fout
hebben geklonken in de ooren van wien op Java bekend is. De westelyke
residentien _Bantam, Batavia, Preanger, Krawang_, en een gedeelte van
_Cheribon_--tezamen genomen: _Soendahlanden_ genaamd--worden geacht niet
tot eigenlyk Java te behooren, en om nu niet van de over zee gekomen
vreemdelingen in die gewesten te spreken, de oorspronkelyke bevolking is
inderdaad een geheel andere dan op midden-Java en in den zoogenaamden
Oosthoek. Kleeding, volksaard en taal zyn zoo geheel anders dan meer
oostwaarts, dat de _Soendanees_ of _Orang Goenoeng_[136] van den
eigenlyk gezegden Javaan meer verschilt dan een Engelschman van den
Hollander. Dusdanige verschillen geven dikwyls aanleiding tot
oneenigheid in 't oordeel over indische zaken. Immers wanneer men nagaat
dat Java alleen reeds zoo scherp is afgedeeld in twee ongelyksoortige
deelen, zonder nog te letten op de vele onderdeelen van die splitsing,
kan men berekenen hoe groot het onderscheid moet wezen tusschen
volkstammen die verder van elkander wonen en zelfs door de zee
gescheiden zyn. Wie nederlandsch Indie alleen kent van Java, kan zich
evenmin een juist denkbeeld vormen van den _Maleier_, den _Amboinees_,
den _Battah_, den _Alfoer_, den _Timorees_, den _Dajak_, den _Boegie_,
of den _Makassaar_, alsof hy nooit Europa verlaten had, en 't is voor
iemand die in de gelegenheid was 't onderscheid tusschen deze volkeren
waartenemen, dikwyls vermakelyk om de gesprekken aantehooren--grappig en
bedroevend tevens, de redevoeringen te lezen!--van personen die hun
kennis der indische zaken opdeden te _Batavia_ of te _Buitenzorg_.
Meermalen heb ik me verwonderd over den moed waarmee, by-voorbeeld een
gewezen Gouverneur-generaal, in de Kamer der Volksvertegenwoordiging,
gewicht tracht bytezetten aan zyn woorden door voorgewende aanspraak op
plaatselyke kennis en ondervinding. Ik stel hoogen prys op wetenschap
die door ernstige studie in 't boekvertrek verkregen is, en vaak stond
ik verbaasd over de uitgebreidheid der kennis van indische zaken, die
sommigen toonen te bezitten zonder ooit indischen grond betreden te
hebben. Zoodra nu een gewezen Gouverneur-generaal blyken geeft zich
zulke kennis te hebben eigen gemaakt op _die_ wyze, behoort men voor hem
den eerbied te gevoelen die 't rechtmatig loon is van veeljarigen
nauwgezetten vruchtbaren arbeid. Grooter nog zy die eerbied voor hem dan
voor den geleerde die minder moeielykheden te overwinnen had omdat hy,
op verren afstand _zonder_ aanschouwing, minder gevaar liep te vervallen
in de dwalingen die 't gevolg zyn eener _gebrekkige_ aanschouwing zooals
onmisbaar ten-deel viel aan den gewezen Gouverneur-generaal.
Ik zeide dat ik verwonderd was over den moed dien sommigen by de