Max Havelaar - 13

liever boeide door kunstige rangschikking van kleuren dan door grofheid
van kleur, achtte het beneden zich zyn penseel te doopen in al het slyk
en in al het bloed dat er kleefde aan den onwaardigen gunsteling van
Elizabeth. Hy wilde slechts één stip aanwyzen in den poel van vuil, maar
verstond het, zulke stippen te doen in 't oog vallen door de tinten die
hy in zyn onsterfelyke geschriften daarnáást legde. Wie nu al dat
daarnaast gelegde als overtollig meent te kunnen verwerpen, verliest
geheel uit het oog dat men dan, om effekt te-weeg te brengen, zou moeten
overgaan tot de school die sedert 1830 zoolang in Frankryk gebloeid
heeft, schoon ik ter-eere van dat land zeggen moet dat de schryvers die
in dit opzicht het meest zondigden tegen den goeden smaak, juist in 't
buitenland, en niet in Frankryk zelf, den grootsten opgang maakten. Die
school--ik hoop en geloof dat ze uitgebloeid heeft--vond het gemakkelyk
met volle hand te grypen in plassen van bloed, en daarmee groote kladden
te werpen op de schildery, dat men die zien zou in de verte! Ze zyn dan
ook met minder inspanning te schilderen, die ruwe strepen van rood en
zwart, dan de fyne trekken te penseelen die er staan in den kelk eener
lelie. Dáárom dan ook koos die school meestal koningen tot helden van
haar verhalen, liefst uit den tyd toen de volkeren nog onmondig waren.
Zie, de droefheid des konings vertaalt men op 't papier in volksgehuil
... _zyn_ toorn biedt den schryver gelegenheid tot het dooden van
duizenden op 't slagveld ... _zyn_ fouten geven ruimte tot het
schilderen van hongersnood en pest ... dat alles geeft werk aan grove
penseelen! Als ge niet getroffen zyt door de stomme akeligheid van een
lyk dat daar ligt, er is plaats in myn verhaal voor een slachtoffer dat
nog stuiptrekt en gilt! Hebt ge niet geweend by die moeder, vruchteloos
zoekend naar haar kind ... wèl, ik toon u een andere moeder die haar
kind ziet vierendeelen! Bleeft ge ongevoelig by den marteldood van dien
man ... ik vermenigvuldig uw gevoel honderdmalen door negen-en-negentig
andere mannen te laten martelen naast hem! Zyt ge verstokt genoeg om
niet te yzen by 't zien van den soldaat die in een belegerde vesting uit
honger zyn linkerarm verslindt ...
Epikurist! Ik stel u voor, te kommandeeren: "rechts en links, formeert
den kring! Ieder ete den linkerarm op van zyn rechternevenman ... marsch!"
Ja, zóó gaat de kunst-akeligheid over in zotterny ... wat ik in 't
voorbygaan bewyzen wilde.[104]
En dáárin toch zou men vervallen door te spoedig een schryver te
veroordeelen, die u geleidelyk wilde voorbereiden op zyn katastroof
zònder zyn toevlucht te nemen tot die schreeuwende kleuren.
Het gevaar evenwel aan den anderen kant is nòg grooter. Ge veracht de
pogingen der grove letterkunde die met zoo ruwe wapenen op uw gevoel
meent te moeten instormen, maar ... als de schryver in 't ander uiterste
vervalt, als hy zondigt door _te veel_ afwyking van de hoofdzaak, door
_te veel_ penseel-gemanierdheid, dan is uw toorn nog sterker, en
te-recht. Want dan heeft hy u verveeld, en dit is onvergeeflyk.
Wanneer wy tezamen wandelen, en ge wykt telkens af van den weg, en roept
my in 't kreupelhout, alleen met het doel om de wandeling te rekken,
vind ik dit onaangenaam, en neem me voor, in 't vervolg alleen te gaan.
Maar als ge me daar een plant weet aantewyzen die ik niet kende, of
waaraan voor my iets te zien valt dat vroeger myn aandacht ontsnapte ...
als ge my van-tyd tot-tyd een bloem toont, die ik gaarne pluk en
meedraag in 't knoopsgat, dan vergeef ik u dat afwyken van den weg, ja,
ik ben er dankbaar voor.
En, zelfs zonder bloem of plant, zoodra ge my ter-zyde roept om me door
't geboomte heen het pad te wyzen, dat we straks zullen betreden, doch
dat nu nog verre voor ons ligt in de diepte, en als een nauw merkbaar
streepje zich slingert door 't veld daar-beneden ... ook dan neem ik u
de afwyking niet euvel. Want als wy eindelyk zóó ver zullen gekomen zyn,
zal ik weten hoe zich onze weg heeft gekronkeld door 't gebergte, wat de
oorzaak is dat wy de zon die zoo-even dáár stond, nu links van ons
hebben, wáárom die heuvel nu achter ons ligt, welks top we vroeger vóór
ons zagen ... zie, dan hebt ge my door die afwyking 't _begrypen_ myner
wandeling gemakkelyk gemaakt, en begrypen is genot.
Ik, lezer, heb u in myn verhaal dikwyls op den grooten weg gelaten, schoon
't my moeite kostte u niet meetevoeren in 't kreupelhout. Ik vreesde dat
de wandeling u verdrieten zou, daar ik niet wist of ge vermaak zoudt
scheppen in de bloemen of planten die ik u wyzen wilde. Maar omdat ik
geloof dat het u later genoegen zal doen, het pad gezien te hebben dat we
straks zullen betreden, voel ik me nu genoopt u iets te zeggen van Havelaars
huis.
Men zou verkeerd doen, zich van een huis in Indie een voorstelling te
maken naar europesche begrippen, en zich daarby een steenmassa te denken
van op-elkander gestapelde kamers en kamertjes, met de straat er voor,
rechts en links buren wier huisgoden tegen de onzen aanleunen, en een
tuintje met drie bessenboompjes er achter. Op weinig uitzonderingen na,
hebben de huizen in Indie geen verdieping. Dit komt den europeschen
lezer vreemd voor, want het is een eigenaardigheid van beschaving--of
van wat hiervoor doorgaat--alles vreemd te vinden wat natuurlyk is. De
indische huizen zyn geheel anders dan de onzen, doch niet _zy_ zyn
vreemd, _onze_ huizen zyn vreemd. Wie 't eerst zich de weelde kon
veroorloven niet in één kamer te slapen met zyn koeien, heeft de tweede
kamer van zyn huis niet _op_, maar _naast_ de eerste gezet, want het
bouwen gelykvloers is eenvoudiger en biedt ook meer gemak aan in 't
bewonen. Onze hooge huizen zyn geboren uit gebrek aan ruimte: we zoeken
in de lucht wat er op den grond ontbreekt, en zoo is eigenlyk elk
dienstmeisje dat 's avends het venster sluit van 't dakkamertje waar ze
slaapt, een levend protest tegen de overbevolking ... al denkt zyzelf
aan iets anders, wat ik wel gelooven wil.
In landen dus, waar beschaving en overbevolking nog niet door
samenpersing beneden, 't menschdom naar-boven hebben opgeknepen, zyn de
huizen zonder verdieping, en dat van Havelaar behoorde niet tot de
weinige uitzonderingen op dezen regel. By 't binnentreden ... doch neen,
ik wil een bewys geven dat ik afstand doe van alle aanspraken op
schilderachtigheid. _Is gegeven_: een langwerpig vierkant dat ge wel
wilt verdeelen in een-en-twintig vakken, drie breed, zeven diep. We
nummeren die vakken, beginnende van den linker-bovenhoek rechts-uit,
zoodat _vier_ onder _één_ kome, _vyf_ onder _twee_, en zoo vervolgens.
De eerste drie nummers tezamen vormen de voorgalery die aan drie kanten
open is, en welker dak aan de vóórzyde op zuilen rust. Van daar treedt
men door twee dubbeldeuren in de binnengalery die door de drie volgende
vakken wordt voorgesteld. De vakken 7, 9, 10, 12, 13, 15, 16 en 18 zyn
kamers, waarvan de meesten door deuren met de daarnaast liggenden in
verbinding staan ... De drie hoogste nummers vormen de open achtergalery,
en wat ik oversloeg is een soort van ongesloten binnengalery, gang of
doorloop. Ik ben recht grootsch op deze beschryving.
Het is moeielyk te zeggen welke uitdrukking in Nederland het denkbeeld
teruggeeft, dat men in Indie aan 't woord "erf" hecht. Erf is dáár noch
tuin, noch park, noch veld, noch bosch, maar òf iets daarvan, òf alles
tezamen, òf niets van dat alles. Het is de grond die tot het huis
behoort, voor zoo-ver die niet door dat huis bedekt is, zoodat in Indie
de uitdrukking: "tuin _en_ erve" zou doorgaan voor een pleonasmus. Er
_zyn_ daar geen of weinige huizen zonder zoodanig erf. Sommige erven
bevatten bosch en tuin en weiland, en doen aan een park denken. Anderen
zyn bloemtuinen. Elders weer is 't geheele erf één groot grasveld. En
eindelyk zyn er die, al zeer eenvoudig, geheel-en-al zyn gemaakt tot een
gemacadamiseerd plein, dat misschien minder aangenaam is voor 't oog,
doch de zindelykheid in de huizen bevordert, omdat veel insekten-soorten
door gras en boomen worden aangetrokken.
Havelaars erf nu was zeer groot, ja, hoe vreemd het klinke, aan een der
zyden kon men 't oneindig noemen, daar het aan een ravyn grensde die
zich uitstrekte tot aan de oevers van den _Tjioedjoeng_, de rivier die
_Rangkas-Betoeng_, in een zyner vele bochten omsluit. [105] Het viel
moeielyk te bepalen waar 't erf van de adsistent-residents-woning
ophield, en waar de gemeentegrond aanving, daar 't groot verval van
water in den _Tjioedjoeng_ die dan eens zyn oevers een gezichtsverheid
terugtrok, en dan weer den ravyn vulde tot zeer naby Havelaars huis,
gedurig de grenzen veranderde.
Deze ravyn was dan ook altyd een doorn geweest in de oogen van mevrouw
Slotering, wat zeer begrypelyk is. De plantengroei, reeds overal elders
in Indie zoo snel, was op die plaats door de telkens achtergelaten slib
byzonder welig, zóó zelfs dat, al had het op- of afloopen des waters
plaats gehad met een kracht die 't kreupelhout ontwortelde en meevoerde,
er maar zeer weinig tyds noodig was om den grond weer te bedekken met al
de ruigte die 't reinhouden van het erf, ook in de onmiddellyke nabyheid
van 't huis, zoo moeielyk maakte. En dit veroorzaakte geen gering
verdriet, zelfs aan wie geen huismoeder was. Want zonder te spreken van
allerlei insekten, die gewoonlyk des avends om de lamp vlogen in zoo
groote menigte dat lezen en schryven onmogelyk werd--iets wat op véél
plaatsen in Indie lastig is--hielden zich in dat kreupelhout een tal van
slangen en ander gedierte op, dat zich niet bepaalde by den ravyn, maar
telkens ook in den tuin naast en achter 't huis werd gevonden, of in het
grasperk op 't voorplein.
Dit plein had men recht vóór zich als men in de buiten galery met den
rug naar 't huis gekeerd stond. Links daarvan lag het gebouw met de
bureaux, de kas en de vergaderzaal waar Havelaar dien morgen de Hoofden
had toegesproken, en daar-achter breidde zich de ravyn uit, dien men
overzag tot aan den _Tjioedjoeng_ toe. Juist tegenover de bureaux stond
de oude adsistent-residents-woning die nu tydelyk door mevrouw Slotering
bewoond werd, en dewyl de toegang van den grooten weg tot het erf plaats
had door twee wegen die langs beide zyden van 't grasveld liepen, volgt
hieruit vanzelf dat ieder die het erf betrad om zich naar de achter het
hoofdgebouw gelegen keuken of stallen te begeven, òf de bureaux òf de
woning van mevrouw Slotering moest voorbygaan. Terzyde van 't
hoofdgebouw en daarachter, lag de vry groote tuin die de vreugde van
Tine had opgewekt door de vele bloemen die ze daar vond, en vooral omdat
kleine Max daar zoo dikwyls spelen zou.
Havelaar had zich by mevrouw Slotering laten verontschuldigen dat hy
haar nog geen bezoek had gebracht. Hy nam zich voor, den volgenden dag
daarheen te gaan, maar Tine was er geweest en had kennis gemaakt. We
vernamen reeds dat die dame een zoogenaamd "inlandsch kind" was, die
geen andere dan de maleische taal sprak. Ze had haar verlangen te kennen
gegeven haar eigen huishouding te blyven voeren, waarin Tine gaarne
berustte. En niet uit ongastvryheid kwam deze berusting voort, doch
voornamelyk uit de vrees dat zy, pas te _Lebak_ aangekomen, en dus nog
niet "op orde" mevrouw Slotering niet zoo goed zou kunnen ontvangen als
wenschelyk gemaakt werd door de byzondere omstandigheden waarin deze
dame verkeerde. Wel zou ze--geen hollandsch verstaande--niet "gedeerd"
worden door de vertellingen van Max, zooals Tine 't genoemd had, maar zy
begreep dat er meer noodig was dan de familie Slotering niet te _deren_,
en de schrale keuken in-verband met de voorgenomen zuinigheid deden haar
werkelyk 't voornemen van mevrouw Slotering zeer verstandig vinden. Of
nu overigens, wanneer de omstandigheden anders waren geweest, de omgang
met iemand die slechts één taal sprak, waarin niets gedrukt is dat den
geest beschaaft, geleid zou hebben tot wederzydsch genoegen, blyft
twyfelachtig. Tine zou haar zoo goed mogelijk gezelschap gehouden, en
veel met haar gesproken hebben over keukenzaken, over _sambal-sambal_[106]
over 't inmaken van _ketimon_--zonder Liebig, o goden!--maar zoo-iets
blyft toch altyd een opoffering, en men vond het dus zeer goed dat de
zaken door mevrouw Sloterings vrywillige afzondering geschikt waren op
een wyze die aan beide partyen volkomen vryheid liet. Zonderling echter
was het, dat die dame niet alleen geweigerd had deeltenemen aan de
gemeenschappelyke maaltyden, maar dat zy zelfs geen gebruik maakte van
't aanbod om haar spyzen te doen gereed maken in de keuken van Havelaars
huis. "Deze bescheidenheid, zei Tine, was wat ver gedreven, want de keuken
was ruim genoeg."


VEERTIENDE HOOFDSTUK

Ge weet, begon Havelaar, hoe de nederlandsche bezittingen ter Westkust
van Sumatra aan de onafhankelyke ryken in den noordhoek grenzen, waarvan
_Atjeh_ het aanzienlykste is. Men zegt dat een geheim artikel in het
traktaat van 1824, ons jegens de Engelschen de verplichting oplegt, de
rivier van _Singkel_ niet te overschryden. De generaal Vandamme, die met
een _faux-air Napoléon_ gaarne zyn gouvernement zoo vèr mogelyk
uitbreidde, stuitte dus in die richting op een onoverkomelyken
hinderpaal. Ik moet aan 't bestaan van dat geheim artikel wel gelooven,
omdat het me anders bevreemden zou dat de Radjahs van _Troeman_ en
_Analaboe_, wier provincien niet zonder gewicht zyn door den peperhandel
die daar gedreven wordt, niet sedert lang onder nederlandsche
souvereiniteit zyn gebracht. Ge weet hoe gemakkelyk men een voorwendsel
vindt om zulke landjes den oorlog aantedoen, en zich daarvan meester te
maken. Het stelen van een landschap zal altyd makkelyker blyven dan van
een molen. Ik geloof van den generaal Vandamme, dat hy zelfs een molen
zou weggenomen hebben als hy daarin lust gevoeld had, en begryp dus niet
dat hy die landschappen in de Noord zou hebben verschoond, wanneer niet
daarvoor steviger gronden hadden bestaan dan recht en billykheid.[107]
Hoe dit zy, hy richtte zyn veroveraarsblikken niet Noord- maar
Oostwaarts. De landstreken _Mandhéling_ en _Ankola_--dit was de naam der
adsistent-residentie die gevormd was uit de pas tot rust gebrachte
Battahlanden--waren wel nog niet gezuiverd van atjineschen invloed--want
waar dweepzucht eens wortel schiet, is 't uitroeien moeielyk--maar de
Atjinezen zelf waren er toch niet meer. Dit was evenwel den Gouverneur
niet genoeg. Hy breidde zyn gezag tot aan de oostkust uit, en er werden
nederlandsche beambten en nederlandsche garnizoenen gezonden naar _Bila_
en _Pertibie_, welke posten echter--zooals je weet, Verbrugge--later
weer ontruimd zyn.
Toen er op Sumatra een Regeeringskommissaris[108] aankwam, die deze
uitbreiding doelloos vond en ze hierom afkeurde, vooral ook wyl ze in
stryd was met de wanhopige spaarzaamheid waarop door 't moederland
zoozeer was aangedrongen, beweerde de generaal Vandamme dat die
uitbreiding geen bezwarenden invloed behoefde te hebben op de
begrooting, want dat de nieuwe garnizoenen gevormd waren uit troepen
waarvoor toch reeds gelden waren toegestaan, zoodat hy een zeer groote
landstreek onder nederlandsch bestuur had gebracht, zonder dat hieruit
geldelijke uitgaven waren voortgevloeid. En wat voorts het gedeeltelyk
ontblooten van andere plaatsen aanging, voornamelyk in 't
Mandhélingsche, meende hy genoeg te kunnen rekenen op de trouw en de
aanhankelykheid van _Jang di Pertoean_, 't voornaamste hoofd in de
Battahlanden, om hierin geen bezwaar te zien.[109]
Met weerzin gaf de Regeeringskommissaris toe, en wel op de herhaalde
betuigingen van den generaal dat hy _persoonlijk_ zich tot borg stelde
voor _Jang di Pertoean's_ trouw.
Nu was de kontroleur die vóór my de afdeeling _Natal_ bestuurde, de
schoonzoon van den adsistent-resident in de Battahlanden, welke
ambtenaar met _Jang di Pertoean_ in onmin leefde. Later heb ik veel
hooren spreken van klachten die tegen dien adsistent-resident waren
ingebracht, doch men moest voorzichtig wezen met geloof-slaan aan deze
beschuldigingen, omdat ze grootendeels uit den mond kwamen van _Jang di
Pertoean_, en wel op een oogenblik toen deze zelf van veel zwaarder
vergrypen was aangeklaagd, hetgeen hem misschien noopte zyn verdediging
te zoeken in de fouten van zyn beschuldiger ... wat meer gebeurt. Hoe
dit zy, de gezaghebber van _Natal_ omhelsde de party van zyn schoonvader
tegen _Jang di Pertoean_, en dit te vuriger misschien omdat die
kontroleur zeer bevriend was met zekeren _Soetan Salim_, een natalsch
Hoofd dat ook zeer op den battakschen chef gebeten was. Sedert lang
heerschte er een veete tusschen de familien dezer beide hoofden. Er
waren huwelyksvoorstellen afgeslagen, er bestond yverzucht over invloed,
trots aan den kant van _Jang di Pertoean_ die van beter geboorte was, en
meer andere oorzaken nog liepen samen om _Natal_ en _Mandhéling_ tegen
elkander opgezet te houden.
Op-eenmaal verspreidde zich 't gerucht dat er in _Mandhéling_ een
komplot was ontdekt, waarin _Jang di Pertoean_ zou betrokken wezen, en
dat ten-doel had de heilige vaan des opstands uittesteken en alle
Europeanen te vermoorden. De eerste ontdekking hiervan had te _Natal_
plaats gehad, wat natuurlyk is, daar men in nabyliggende provincien
altyd beter van den stand der zaken onderricht wordt dan op de plaats
zelf, dewyl velen die te-huis door vrees voor een betrokken Hoofd zich
laten weerhouden van de openbaring eener hun bekende omstandigheid, die
vrees eenigermate overwinnen zoodra ze zich op een grondgebied bevinden
waar dat Hoofd geen invloed heeft.
Dit is dan ook de reden, Verbrugge, waarom ik geen vreemdeling ben in de
zaken van _Lebak_, en dat ik redelyk veel wist van wat hier omgaat, voor
ik dacht hier ooit te zullen geplaatst worden. Ik was in 1846 in 't
_Krawangsche_, en heb veel rondgedwaald in de _Preanger_ waar ik reeds
in 1840 _Lebaksche_ uitgewekenen ontmoette. Ook ben ik bekend met
sommige eigenaren van partikuliere landen in 't Buitenzorgsche en in de
Bataviasche ommelanden, en ik weet hoe van-oudsher die landheeren
verheugd zyn over den slechten toestand dezer Afdeeling, omdat dit hun
landeryen bevolkt.[110]
Zóó ook zou dan te _Natal_ de samenzwering ontdekt wezen, die--_als_ ze
bestaan heeft, wat ik niet weet--_Jang di Pertoean_ deed kennen als
verrader. Volgens door den kontroleur van Natal afgenomen verklaringen
van getuigen, zou hy gezamenlyk met zyn broeder _Soetan Adam_ de
battaksche Hoofden hebben doen verzamelen in een heilig bosch waarin zy
zouden gezworen hebben niet te rusten voor 't gezag der "christenhonden"
in _Mandhéling_ vernietigd was. Het spreekt vanzelf, dat hy hiertoe een
ingeving van den hemel had ontvangen. Ge weet, dat dit by zulke
gelegenheden nooit uitblyft.[111]
Of nu inderdaad dit voornemen by _Jang di Pertoean_ bestaan heeft, kan
ik niet verzekeren. Ik heb de verklaringen der getuigen gelezen, doch ge
zult terstond inzien waarom daaraan niet onvoorwaardelyk geloof mag
worden geslagen. Zéker is 't dat de man, wat zyn islamsche dweepzucht
aangaat, wel tot zoo-iets kan in-staat geweest zyn. Hy was, met de
geheele battaksche bevolking, eerst kort te voren door de _Padries_
overgehaald tot het ware geloof, en nieuwbekeerden zyn gewoonlyk
fanatiek.[112]
Het gevolg van die ware of vermeende ontdekking was dat _Jang di
Pertoean_ door den adsistent-resident van _Mandhéling_, werd gevangen
genomen en naar _Natal_ gezonden. Hier sloot de kontroleur hem
voorloopig in 't fort op, en liet hy hem met de eerste geschikte
scheepsgelegenheid gevankelyk naar _Padang_, vervoeren. Het spreekt
vanzelf dat men den Gouverneur al de stukken aanbood, waarin de zoo
bezwarende getuigenissen waren opgenomen, en die de strengheid van de
genomen maatregelen moesten wettigen. Onze _Jang di Pertoean_ was dus
van _Mandhéling_, vertrokken als een _gevangene_. Te _Natal_ was hy
_gevangen_. Aan-boord van 't oorlogsvaartuig dat hem overvoerde, was hy
ook natuurlyk een _gevangene_. Hy verwachtte dus--schuldig of niet, dit
doet niets tot de zaak, daar hy in wettigen vorm en door bevoegde
autoriteit was beschuldigd van hoogverraad--ook te _Padang_, als een
gevangene te zullen aankomen. Wèl moet hy dus zeer verwonderd hebben
gestaan, by de ontscheping te vernemen dat hy _vry_ was niet alleen,
maar dat de generaal, wiens rytuig hem by 't aan wal stappen opwachtte,
het zich tot een eer rekenen zou hem by zich aan huis te ontvangen en te
herbergen. Zeker is nooit een van hoogverraad beschuldigde aangenamer
verrast geworden. Kort hierop werd de adsistent-resident van
_Mandhéling_, in zyn betrekking geschorst wegens allerlei vergrypen die
ik hier niet beoordeel. _Jang di Pertoean_ echter, na op _Padang_,
eenigen tyd ten-huize van den generaal te hebben vertoefd, en na door
dezen met de meeste onderscheiding te zyn behandeld, keerde over _Natal_
naar _Mandhéling_ terug, niet met het zelfgevoel van den onschuldig-
verklaarde, maar met den trots van iemand die zóó hoog staat dat hy geen
verklaring van onschuld noodig heeft. Immers, _onderzocht_ was de zaak
niet! Aannemende dat men de tegen hem ingebrachte beschuldiging voor
valsch hield, dan had reeds dit vermoeden een onderzoek vereischt,
teneinde de valsche getuigen te straffen, en vooral hen die blyken
zouden zoodanige valsheid te hebben uitgelokt. Het schynt dat de
generaal zyn redenen had om dit onderzoek niet te doen plaats hebben. De
tegen _Jang di Pertoean_ ingebrachte aanklacht werd beschouwd als _non
avenu_, en ik houd voor zeker dat de daarop doelende stukken nooit onder
de oogen der Regeering te _Batavia_ gebracht zyn.
Kort na _Jang di Pertoean's_ terugkeer kwam ik te _Natal_ aan om 't
bestuur van die afdeeling overtenemen. Myn voorganger verhaalde me
natuurlyk wat er kort geleden in 't Mandhélingsche was voorgevallen, en
gaf my de noodige inlichting over de staatkundige verhouding tusschen
die landstreek en myn Afdeeling. Het was hem niet euvel te duiden dat hy
zich zeer beklaagde over de zyns inziens onrechtvaardige behandeling die
zyn schoonvader ten-deel viel, en over de onbegrypelyke bescherming die
_Jang di Pertoean_ van den generaal bleek te genieten. Noch hy noch ik
wisten op dàt oogenblik dat de opzending van _Jang di Pertoean_ naar
_Batavia_, een vuistslag in 't gelaat van dien generaal zou geweest zyn,
en dat deze--persoonlyk voor de trouw van dat hoofd hebbende ingestaan
--gegronde redenen had, wat het ook kosten mocht, hem te vrywaren tegen
een beschuldiging van hoogverraad. Dit was voor den generaal des te
belangryker, omdat inmiddels de zoo-even bedoelde Regeeringskommissaris
zelf Gouverneur-generaal was geworden, en hem dus hoogstwaarschynlyk uit
zyn gouvernement zou hebben teruggeroepen, uit verstoordheid over 't
ongegrond vertrouwen op _Jang di Pertoean_, en over de hierop steunende
hoofdigheid waarmee de generaal zich tegen 't ontruimen van de Oostkust
verzet had.
"Doch, zei myn voorganger, wat ook den generaal moge bewegen al de
beschuldigingen tegen myn schoonvader voetstoots aantenemen, en de veel
zwaarder grieven tegen _Jang di Pertoean_ niet eens een onderzoek
waardig te keuren, de zaak is niet uit! En als men te _Padang_, zooals
ik gis, de afgelegde getuigenissen vernietigd heeft, ziehier iets anders
dat niet vernietigd worden _kan_."
En hy toonde my een vonnis van den Rappat-raad te _Natal_[113] waarvan
hy voorzitter was, houdende: VEROORDEELING VAN ZEKEREN _Si Pamaga_ TOT
DE STRAF VAN GEESELING EN BRANDMERK, EN--ik meen--TWINTIGJARIGEN
DWANGARBEID, WEGENS POGING TOT MOORD OP DEN TOEANKOE VAN NATAL.
"Lees eens het proces-verbaal van de terechtzitting, zei myn voorganger,
en beoordeel dan of myn schoonvader niet zal geloofd worden te
_Batavia_, als hy dáár _Jang di Pertoean_ aanklaagt van hoogverraad!
Ik las de stukken. Volgens verklaringen van getuigen en "_de bekentenis
van den beklaagde_" was _Si Pamaga_ omgekocht om te _Natal_ den
_Toeankoe_, diens pleegvader _Soetan Salim_ en den gezaghebbenden
kontroleur te vermoorden. Hy had zich, om dit opzet uittevoeren, naar de
woning van den _Toeankoe_ begeven, en daar met de bedienden die op den
trap der buitengalery zaten, een gesprek aangeknoopt over een
_Sewah_[114] met het doel zyn tegenwoordigheid te rekken tot hy den
_Toeankoe_ zou gewaar worden, die zich dan ook weldra, omgeven van
eenige verwanten en bedienden, vertoonde. _Pamaga_ was met zyn _Sewah_
op den _Toeankoe_ losgegaan, doch had uit onbekende oorzaken zyn
moorddadig opzet niet kunnen volvoeren. De _Toeankoe_ was verschrikt uit
het venster gesprongen, en _Pamaga_ nam de vlucht. Hy verschool zich in
't bosch, en werd eenige dagen later door de natalsche policie opgevat.
"Aan den beschuldigde gevraagd: _wat hem tot dezen aanslag en den
voorgenomen moord op_ Soetan Salim _en den kontroleur van Natal had
bewogen_?" antwoordt hy: "DAARTOE TE ZYN OMGEKOCHT DOOR SOETAN ADAM, UIT
NAAM VAN DIENS BROEDER JANG DI PERTOEAN VAN MANDHÉLING."
"Is dit duidelyk of niet? vroeg myn voorganger. Het vonnis is na _fiat
exekutie_ van den resident, ten-uitvoer gelegd wat de geeseling en 't
brandmerk aangaat, en _Si Pamaga_ is op weg naar _Padang_, om vandaar
als kettingganger naar Java te worden gezonden. Gelyk met hem komen de
processtukken van de zaak te _Batavia_, en dan kan men dáár zien wie de
man is, op wiens aanklacht myn schoonvader gesuspendeerd werd! Dat
vonnis kan de generaal niet vernietigen, al wilde hy."
Ik nam het bestuur der natalsche afdeeling over, en myn voorganger
vertrok. Na eenigen tyd ontving ik bericht dat de generaal met een
oorlogsstoomboot in de Noord komen, en ook _Natal_ bezoeken zou. Hy
stapte met veel gevolg ten-mynen huize af, en verlangde oogenblikkelyk
de oorspronkelyke processtukken te zien van: "den armen man dien men zoo
vreeselyk mishandeld had."
"Zyzelf hadden een geeseling en een brandmerk verdiend!" voegde hy er
by.
Ik begreep er niets van. Want de oorzaken van den stryd over _Jang di
Pertoean_ waren my toen nog onbekend, en 't kon dus niet in myn
gedachten opkomen, evenmin dat myn voorganger willens en wetens een
onschuldige zou veroordeeld hebben tot zóó zware straf, als dat de
generaal een misdadiger zou in bescherming nemen tegen een rechtvaardig
vonnis. Ik ontving den last, _Soetan Salim_ en den _Toeankoe_ te doen
gevangen nemen. Daar de jonge _Toeankoe_ by de bevolking zeer bemind
was, en we slechts weinig garnizoen in 't fort hadden, verzocht ik den
generaal hem op vrye voeten te mogen laten, hetgeen me werd toegestaan.
Doch voor _Soetan Salim_, den byzonderen vyand van _Jang di Pertoean_,
was geen genade. De bevolking was in groote spanning. De Natallers
vermoedden dat de generaal zich verlaagde tot een werktuig van
mandhélingschen haat, en 't was in _die_ omstandigheden dat ik van-tyd
tot-tyd iets doen kon, wat hy "kordaat" vond, vooral daar hy de weinige
macht die er uit het fort kon gemist worden, en het detachement
mariniers dat hy van boord had meegebracht, niet aan _my_ afstond ter
bedekking als ik naar de plekken reed waar men samenschoolde. Ik heb by
die gelegenheid opgemerkt dat de generaal Vandamme zeer goed zorgde voor
zyn eigen veiligheid, en 't is dáárom dat ik zyn roem van dapperheid
niet onderschryven mag voor ik er meer van gezien heb, of iets anders.
Hy vormde in groote overhaasting een Raad, dien ik _ad hoc_ zou kunnen
noemen. Daarin waren leden: een paar adjudanten, andere officieren, de
officier van Justitie of fiskaal, dien hy van _Padang_ had meegenomen,
en ik. Deze Raad zou een onderzoek instellen naar de wyze waarop onder
myn voorganger 't proces tegen _Si Pamaga_ was gevoerd geworden. Ik
moest een tal van getuigen laten oproepen, wier verklaringen daartoe
noodig waren. De generaal, die natuurlyk vóórzat, ondervroeg en de
proces-verbalen werden geschreven door den fiskaal. Daar evenwel deze
beambte weinig maleisch verstond--en volstrekt niet het maleisch dat in
de Noord van Sumatra wordt gesproken--was 't dikwyls noodig hem de
antwoorden der getuigen te vertolken, hetgeen meestal de generaal zelf
deed. Uit de zittingen van dien Raad zyn stukken voortgekomen, die
ten-duidelykste schynen te bewyzen: dat _Si Pamaga_ nooit het voornemen
gekoesterd had iemand, wien het ook zy, te vermoorden. Dat hy noch
_Soelan Adam_, noch _Jang di Pertoean_ ooit had gezien of gekend. Dat hy