Niamh - 13

shroisfeadh sé Murchadh agus Brian agus níor bh’ fhios cad a thiocfadh
as. Tháinig sé ann sa n-oídhche, a gan fhios d’aoinne. Nuair a bhí
sé féin agus Gormfhlaith i bhfochair a chéile, i seómra a bhí abhfad
isteach, do chuir sí na mílte fáilte roimis. B’ fhuiriste a dh’ aithint
ó’n gcuma ’n-ar ghlac sí é go raibh an gaol achamair go maith eatartha.
Ná féadfadh sé bheith níb’ achamaire.
“Ó! a mhic ó, a laogh,” ar sise, “nách fada gur fhéadais teacht!
Shíleas ná tiocfá choídhche. Conus tá an obair ag dul chun cinn? Cathin
a buailfear an buille do shaorfaidh sinn ó’n annsgian, ní h-eadh ach
ó’n sluagh annsgian! Cathin a thiocfaidh an chabhair, a mhic?”
“Thiocfadh an chabhair amáireach, a mháthair,” ar seisean, “dá mbéadh
do thaobh-sa de’n obair déanta.”
“Conus fhéadfainn mo thaobh de’n obair a dhéanamh anois agus gan Brian
anso? An fhaid a bhí sé anso bhí an eascú san Thaidhg Mhóir ag faire
orm ins gach aon chúinne gach aon rae sholuis. Ní fhéadfainn cor a
chur díom gan mé féin a chur i gcontabhairt. Tá Murchadh ag faire orm.
Tá Donn mac Beathach ag faire orm. ’Sé mo thuairim láidir gur dhein
an t-easbog úd a bhí anso ó’n Róimh rud éigin, nó go ndúbhairt sé rud
éigin, do chuir iad go léir ar a gcosaint féin orm. Thugas fé ndeara
é, cupla uair, ag feuchaint orm, agus níor thaithn an fheuchaint liom.
Mheasas gur fheuch sé treasna thríom. Ní fheadar an domhan cad a chuir
iad go léir ar a gcosaint féin mar atáid. Níor dheineas aon nídh a dh’
fhéadfadh aon rud do chur ar a súilibh dóibh. An fhaid a bhí Niamh anso
ag faire orm do leigeas mé féin fé n-a súilibh chómh h-osgailte agus
dob’ fhéidir dom é. Dheineas gach aon rud, dar liom, chun a thaisbeáint
dí ná raibh brígh ná bunús leis an bhfaireachán. Dheineas níba mhó ’ná
san. Thugas mé féin di chómh h-iomlán san gur dóich liom dá bhfanadh sí
abhfad eile anso go mbéadh sí curtha fé ’n gcré agam!”
“Airiú, cad a chuirfeadh fé’n gcré í, a mháthair? Ar nóin ní h-amhlaidh
a thabharfá dhi féin an rud n-a raibh sí ag faire ort sar a dtabharfá
do Bhrian é!” ar seisean.
“Ní h-amhlaidh,” ar sise. “Níor ghádh dhom é. Cailín fíor uasal ’n-a
h-aigne iseadh í. Do deineadh árd éagcóir uirthi nuair a cuireadh anso
í. Tá sí ana ghéarchúiseach, ach tá sé bun os cionn ar fad le n-a meón
agus le n-a nádúr aon rud i bhfuirm faireacháin a thabhairt le déanamh
di. Ní raibh fasg agá h-athair agus í thabhairt anso. Níor dheineas-sa
ach í thachtadh agus do mhúchadh le séimhe agus le soilbhreas agus le
gealgháiriteacht. Go deimhin le fírinne dhuit, a Amhlaoibh, do bhíodh
truagh agam do’n chailín bhocht nuair a chínn í ag casadh le gáire
dhéanamh agus gan aon gháire ’n-a croídhe. Mura mbéadh a luathacht a
rugadar leó chun siúbhail í bhéadh sí ar an gclár acu.”
“Bhí aithne agam uirthi,” arsa Amhlaoibh. “Chonac í thiar sa bhaile
cúpla uair. Níor mheasas gur bh’ aon rud fóghanta í.”
“Aon rud fóghanta!” arsa Gormfhlaith. “Tabharfad a ceart féin di, a
mhic, agus tuigim cad tá agam ’á rádh. Isí cailín í is fearr agus is
uaisle agus is gile agus is glaine croídhe agus aigne d’ár bhuail
riamh fós umam-sa! Déarfad an méid sin di dá ndéineadh sí oiread eile
faireacháin orm. Ní’l fasg ag an muintir a chuir anso í.”
“Tá sí imthighthe anois, a mháthair, pé ’r domhan é, agus tá an áit seo
fút féin. Ba chóir go bhféadfá rud éigin a dhéanamh nuair a thiocfadh
an t-Árdrígh seo abhaile. Nár chóir go bhféadfá bheith ollamh i dtreó
nár ghádh dhuit tú féin a chur i n-aon chontabhairt nuair a bhéadh
sé sa bhaile. Tá sé ana aosda. Dá dtagadh an bás air díreach nuair a
bhéadh ár neart ag teacht isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath bhéadh
gach aon rud ar ár dtoil againn láithreach. Bhéadh Éire againn gan
a bheith orainn oiread agus aon fhear amháin do chailleamhaint. Do
thuitfeadh neart Bhriain as a chéile. D’éileóch’ M’lsheachlainn airís
an Árdrígheacht a baineadh dé chun í thabhairt do Bhrian. D’éileóch’
Murchadh an Árdrígheacht ó ’sé an ríghdhamhna é. D’eireóch’ Ua Néill
chun gan an Árdrígheacht d’ fhágáilt ag aoinne acu ach í bheith aige
féin. Bhéidís go léir ag marbhughadh a chéile láithreach bonn. Níor
ghádh dhúinn aon phioc d’á nduagh dh’ fhághail. Mharbhó’dís féin a
chéile dhúinn. Ní bhéadh le déanamh againn ach sgaoileadh leó agus
bheith ag brúth isteach ortha fé mar a bhéidís ag lagughadh a chéile.
Um an dtaca ’n-a mbéidís dísgighthe agá chéile bhéimís-ne i seilbh an
oileáin. Déin rud éigin, a mháthair. Tabhair congnamh éigin do Bhrian
chun an tsaoghail seo dh’fhágaint. Is mithid dó imtheacht.”
“Déanfad mo dhícheal, a mhic ó,” ar sise. “Ach caithfir aon nídh amháin
a gheallamhaint dom, a Amhlaoibh,” ar sise.
“Geallfad aon rud is maith leat duit, a mháthair,” ar seisean. “Cad é
an rud é?”
“Geall dom,” ar sise, “má eirighean linn go bpósfair Niamh.”
“Aililiú!” ar seisean, agus do leath a dhá shúil air. “Ag magadh
athaoín tú, a mháthair!” ar seisean.
“Ní h-eadh, a mhic mo chroídhe!” ar sise. “Lom dáiríribh atáim. Ní’l
cor ’n-a croídhe ná ’n-a h-aigne ná fuil ’fhios agam. Níor bhuail a
leitéid eile riamh umam. Go dtí gur bhuail sí féin umam níor mheasas
go raibh a leithéid ar bith. Níor mheasas gur bh’fhéidir a leithéid a
bheith ar bith. An oídhche úd a bhíobhair go léir anso nuair a chonac
tu ag rince léi mheasas ná feaca riamh aon bheirt chómh h-oireamhnach
d’á chéile. Ní mise amháin a mheas é. D’ airigheas an cogarnach: ‘Ó!
nác áluinn an lánmha a dhéanfaidís!’ An ngeallfair dom go bpósfair í má
eirighean linn?”
“Ní’l eirighthe linn fós, a mháthair,” ar seisean, “ach ní dóich liom
gur miste dhom a gheallamhaint duit go bpósfad í----------má phósan sí
mé. Tá sé i mbéal gach aoinne go bhfuil socair aici ’n-a h-aigne gan
pósadh choídhche.”
“Ó’n aithne atá curtha agam uirthi ní chuirfeadh san féin blúire
iongnadh orm,” arsa Gormfhlaith. “Tá meón ana mhaith, ana naomhtha,
aici. B’fhéidir go n-atharóch’ sí a h-aigne. Is cuimhin liom cogarnach
eile dh’airigheas an oídhche chéadna ad’ thaobh-sa. ‘Ó,’ adeirthí,
‘nách mór an truagh sagart a dhéanamh dé!’ Cúis gháire chúghainn! Ach
pósfair í má phósan sí thú?”
“Tá go maith, a mháthair,” ar seisean. “Ní dóich liom, ámhthach, go
bpósfaidh sí mé pé tathant a dhéanfair uirthi. Is éagsamhlach an bhean
tú, a mháthair,” ar seisean. “Mheasas go marbhófá mé níba thúisge ’ná
mar a leigfeá dom í phósadh!”
“Dá dtuigtheá a feabhas mar a thuigim-se é ní mheasfá san,” arsa
Gormfhlaith.
Thugadar formhór na h-oídhche ag caint. Thug Amhlaoibh cúntas cruinn
di ar an neart a bhí le teacht go h-Éirinn chun seilbh na h-Éirean do
ghlacadh chómh luath agus gheóbhadh Brian bás. D’inis sé dhi cad é an
neart fear a bhí ollamh ag rígh Lochlan agus cad iad na loingeas a bhí
ollamh ar uisge aige. D’inis sé dhi cad é an neart fear a bhí ollamh
ag rígh na h-Ioruaidhe, agus cad iad na loingeas a bhí ollamh ar uisge
aige, agus conus mar a bhí beirt mac an rígh, an bheirt óigfhear ba
threise agus ba thréine i dtír na h-Ioruaidhe an uair sin, ag teacht
’n-a bhfearaibh cinn-riain ar shlóightibh na h-Ioruaidhe.
D’inis sé dhi conus mar a bhí Sígurd mac Lódair, rígh Ínsí h-Orc, chun
teacht agus mór-shluagh aige d’fhearaibh luatha láidire cruadha ó
Ínsíbh Orc agus ó Ínsíbh Gaill, ó Sgathaigh agus ó Cheann Tíre agus ó-s
na dúthaíbh sin go léir mór-thímpal.
Thug sé gach aon chúntas mar sin di ar an gcuma ’n-a raibh neart
Lochlan suidhte an uair sin agus ar an gcuma ’n-a raibh an neart ag
méadughadh agus ag dul i n-acfuinníghe i n-aghaidh an lae. Agus chuir
sé ’n-a luighe ar a h-aigne ná raibh aon nídh ag teastubháil feasta ach
bás Bhriain.
D’fhan Amhlaoibh i gCeann Cora an chuid eile de’n oídhche sin agus an
lá a bhí chúghainn. Níor thaisbeáin sé é féin d’ aoinne i gcaitheamh an
lae. Chómh luath agus bhí am mhairbh na h-oídhche airís ann d’imthigh
sé. Thug sé aghaidh ar Bhaile Atha Cliath. Chuaidh sé chun cainte le
Sitric, rígh Lochlanach Bhaile Atha Cliath, agus d’inis sé dhó an uile
fhocal de’n chaint a bhí idir é féin agus Gormfhlaith.
Bhí eagal ar an mbeirt ná déanfadh Gormfhlaith an bheart. Níor thaithn
leó i n-aon chor an bháigh a thaisbeáin sí a bheith aici do Niamh.
Thuigeadar ’n-a n-aigne má bhí congnamh le tabhairt do Bhrian chun
imtheacht as an saoghal, agus má b’ í Gormfhlaith a thabharfadh an
congnamh san dó, nár bh’ fholáir congnamh a thabhairt do Ghormfhlaith
féin sa ghnó.
Conus a tabharfaí an congnamh san di, ámhthach, agus cad é an saghas an
congnamh a tabharfaí dhi? B’shiní an cheist acu, agus níor cheist ró
bhog í.


CAIBIDIOL XV.
BUILLE FÉ THUAIRIM; NÓ, FUADAR NÁ FEADAR.

Bhí an bheirt istigh i seómra i ríghtheighlach Shitric i mBaile Átha
Cliath agus iad ag cur ’s ag cúiteamh i dtaobh an sgéil.
“Ní dhéanfaidh sí an bheart,” arsa Amhlaoibh. “Ní’l an sgairt chómh
láidir aici agus do mheasas. Siné fé ndeár gan an gnó bheith déanta
fadó. Do cuireadh Niamh ag faire uirthi. Isí Niamh a choisg í ar an
obair a dhéanamh an fhaid a bhí Brian sa bhaile, ach ní leis an bhfaire
do choisg sí í. Chuir Niamh Gormfhlaith ó’n ndroch ghníomh a gan fhios
do Ghormfhlaith féin. Deirim an méid seo leat, a rígh. Dá bhfanadh
Brian sa bhaile i gCeann Cora agus dá bhfanadh Niamh ann, agus í féin
agus Gormfhlaith a bheith chómh mór i gcuideachtanas a chéile agus
bhíodar, ní dhéanfadh Gormfhlaith an gníomh i n-aon chor. Bhéadh sí
ceapaithe ar an ngníomh a dhéanamh, ach an fhaid a bhéadh Niamh ann
agus í fé shúilibh Ghormfhlaith, agus a h-anál ag dul fé Ghormfhlaith,
agus a guth agus a gáire ag dul fé Ghormfhlaith, ní dhéanfadh
Gormfhlaith an gníomh.”
“Ach!” arsa Sitric. “Airiú, nách eólgaiseach an buachail tu! Cá
bhfuarais an fháidheamhlacht go léir? Ba dhóich le duine gur ag
breithniughadh aigne an duine a chaithis do shaoghal.”
“Abair do rogha rud, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “i dtaobh conus a
chaitheas mo shaoghal, ach bain-se an chluas anuas ó’n gceann díom
mura bhfuil an ceart sa méid úd agam. Bhéadh an rud atá uainn déanta
fadó mura mbéadh Niamh a theacht go Ceann Cora. Chun na faire dhéanamh
iseadh do tugadh ann í. Dhein sí an fhaire, ach ní leis an bhfaire do
choisg sí an gníomh, ach le h-í féin a bheith ann.”
“Ba dhóich liom gur conus a déanfar an gníomh an cheist anois agus nách
conus a coisgeadh é. Ó bhreithnighis an cosg chómh maith b’ fhéidir go
bhfuil breithniughadh éigin déanta agat ar conus a curfar an cosg as an
slígh,” arsa Sitric.
“Tá an breithniughadh san, leis, déanta agam, a rígh,” arsa Amhlaoibh.
“Is maith é sin. Sgaoil chúghainn toradh do mhachtnaimh,” arsa Sitric.
“Ar airighis riamh,” arsa Amhlaoibh, “conus a deineadh Árdrígh de
Dhiarmaid mac Céirbheóil?”
“Do marbhuigheadh Tuathal Maolgarbh,” arsa Sitric. “Ach ar airighis-se
cad d’ imthigh ar an bhfear a mhairbh Tuathal?”
“Do deineadh goin galáin dé,” arsa Amhlaoibh.
“Go díreach,” arsa Sitric; “an rud a dh’ imtheóch’ láithreach bonn
ar an t-é a mharbhóch’ Brian, ach so a bheith de dheifrigheacht idir
an dá sgéal. Do deineadh goin galáin de ’n t-é mhairbh Tuathal, ach
tar éis an ghnímh a deineadh dé é. An fear a thabharfadh fé Bhrian a
mharbhughadh, roimis an ngníomh a déanfaí goin galáin dé.”
Bhí an bheirt ag caint ar an gcuma san. Tháinig seirbhíseach isteach.
“Tá duine sa phóirse agus ba mhaith leis labhairt leat, a rígh,” arsa’n
seirbhíseach.
“Tabhair anso isteach é,” arsa Sitric.
Do tugadh isteach é.
Sidé saghas duine a chonaic an bheirt nuair a tháinig sé isteach. Firín
beag agus ceann mór air. Bhí folt odhar ar a cheann, folt trom agus é
ag tuitim anuas ar a ghuaillibh agus siar sios ar a shlinneánaibh. Bhí
mar bhéadh raca beag óir ar gach taobh d’á cheann, agá uiseanaibh, ag
coimeád a ghruaige siar d’á éadan agus d’á shúilibh. Bhí éadan leathan
árd air agus fáibrí treasna ann, ’ghá thaisbeáint go raibh sé, an chuid
ba lugha dhé, trí fichid blian. Bhí srón fhada dhíreach air agus dhá
shúil mhaithe mhóra sholusmhara aige, agus iad aibigh go maith. Bhí a
cheannacha faidleicineach agus bhí féasóg throm, liath-ghorm air agus
í ag dul abhfad síos ar a bhrollach. Bhí brat, nó clóca, de’n éadach
saidhbhir ba cheart a bheith ar dhuin’uasal, aniar ar a shlinneánaibh.
“Cad é an gnó atá agat díom-sa, a dhuine mhacánta?” arsa Sitric leis.
“Liagh iseadh mé, a rígh,” arsa’n duine iasachta. “Tá mórán de
chríochaibh an dómhain siúbhalta agam i gcaitheamh mo shaoghail. Ó’n
mBreatain anall a thánag le déanaighe. Tá mórán taithighe agam ar na
galaraibh a thagan ar an nduine, agus ar na neithibh is fearr chun na
ngalar san do leigheas. Thánag anso go dtí an chathair seo ag brath air
go mb’fhéidir go bhféadfainn úsáid a dhéanamh ann de’n eólus atá agam
agus raint tairbhthe dhéanamh do dhaoine a bhéadh ’n-a ghátar. Is léir
duit féin, a rígh,” ar seisean, “gur ró bheag an gnó a bhéadh agam’
leithéid ag teacht anso chun na h-oibre sin a dhéanamh gan mé féin do
chur i n-iúil ar dtúis do’n rígh agus cead a dh’iaraidh air.”
“Tá san fíor go leór,” arsa Sitric, “ach cá bh’ fhios dómh-sa nách
díobháil a dhéanfá dom’ dhaoine dá dtugainn an cead san duit,” agus
chuir sé gáire as. “Cá bh’fhios dom,” ar seisean, “ná gur b’ amhlaidh a
thabharfá nimh dúinn go léir.”
“Cúis gháire chúgat, a rígh,” arsa’n duine iasachta. “Ní gádh dhom a
dh’innsint duit-se, a rígh,” ar seisean, “gur b’é meón agus nádúr an
liaigh gur túisge leis go mór leigheas a dhéanamh ’ná aon díobháil
sláinte dhéanamh d’ aon duine. Tuigim go maith cad a bhainean le nimh,
agus cad a bhainean le duine do leigheas ó nimh dá mbéadh sé tar éis
an nímhe do thógaint, pé ’cu le tionóisg nó le toil a bhéadh an nimh
tógtha aige. Ach ní gádh dhom bheith ’ghá innsint cad a dh’fhéadfainn
a dhéanamh. Tá teistiméireachtaí anso agam ó ríghthibh agus ó uaislibh
agus ó choláistíbh móra, ’ghá thaisbeáint cad é an saghas mé, agus
cad é an saghas oibre a dheineas cheana ins na h-áiteanaibh eile ’n-a
rabhas sar a dtánag anso.”
Tharaing sé amach beart phápéar agus shín sé chun an rígh iad. Thóg
Sitric iad agus chrom sé ar iad do léigheadh. Thaisbeáin sé d’
Amhlaoibh cuid acu. Do léigh Amhlaoibh iad.
“Chím asta so,” arsa Sitric, “gur Lonán is ainim duit.”
“Iseadh, a rígh,” ar seisean. “Lonán m’ ainim.”
“Tá go maith,” arsa Sitric. “Tá mo chead-sa agat chun aon tairbhthe is
féidir leat a dhéanamh do mhuintir na catharach so. Is dócha gur cuma
leat cé ’cu Lochlanaigh nó Éireanaigh an mhuintir n-a n-imireóchair do
chuid eóluis ortha?”
“Is cuma, a rígh,” arsa Lonán. “Imireóchad mo chuid eóluis ar an
muintir is mó a chífead ’n-a ghátar agus ar an muintir is fearr a
dhíolfaidh mé.”
“Ó, tuigim,” arsa Sitric. “Ba dhóich liom féin, ámhthach,” ar seisean,
“go bhfaghadh duine a shiúbhluigh oiread agus shiúbhluighis-se ceannach
ar a chuid eóluis, agus díol as, níos fearr ’ná mar a gheóbhair-se sa
chathair seo.”
“Conus san, a rígh, le d’thoil?” arsa Lonán.
“Ba dhóich liom gur ’mó rígh, nó Árdrígh, gur mhaith leis tusa bheith
i n’ aice i gcómhnuighe ag feuchaint i ndiaigh a shláinte dhó, agus go
mb’fhéidir gur bh’ fhearr a dhíolfadh sé thú as do chuid eóluis ’ná mar
fhéadfadh daoine bochta na catharach so thú dhíol,” arsa Sitric.
Do gheal gnúis Lonáin.
“Tá go maith, a rígh,” ar seisean. “Ní’l aon rud ab fhearr a
thaithnfeadh liom, má’s chuige atá t’ onóir, ’ná an gnó san a dhéanamh
do t’ onóir-se. Thabharfainn aire mhaith do’n ghnó, agus is dóich liom,
nuair a bhéadh taithighe agat ar m’ eólus ar feadh tamail, agus ar
m’obair, nách go ró bhog ba mhaith leat sgaramhaint liom.”
“Ní h-orm féin a bhíos ag cuimhneamh nuair a labhras,” arsa Sitric. “Is
ar Árdrígh Éirean, ar Bhrian, a bhíos ag cuimhneamh.”
Do dhoirchigh gnúis Lonáin. Níor labhair sé. B’fhuiriste a dh’aithint
go raibh rud éigin nár bh’fhóghanta istigh aige i gcoinnibh an Árdrígh.
D’fheuch an bheirt eile ar a chéile. Ar ball do labhair Lonán.
“Gabhaim párdún agat, a rígh,” ar seisean, “agus agat-sa, a rígh,” ar
seisean le h-Amhlaoibh. “Tháinig ainim an fhir sin ró oban orm. Tháinig
ainim an Árdrígh sin ró oban orm,” ar seisean. Do stad sé. “Mheasas gur
ort féin a bhís ag trácht, a rígh,” ar seisean.
“Ní mheasaim,” arsa Sitric, “go bhfuil aon ghrádh ró mhór agat do’n
Árdrígh.”
Níor labhair Lonán, ach do dhoirchigh a ghnúis airís.
“Ach bíodh nách orm féin a bhíos ag cuimhneamh ar dtúis b’ fhéidir
nár bh’fhearra dhom rud a dhéanfainn ’ná cuimhneamh orm féin anois.
B’fhéidir nách i gcómhnuighe a thiocfadh do leithéid-se crosta orm. Tar
chugam anso amáireach agus b’fhéidir go bhféadfaimís socarughadh,” arsa
Sitric.
Do gheal gnúis Lonáin airís. Ba dhóich le duine air gur rígheacht a
bronnadh air bhí sé chómh h-áthasach, chómh mórálach, chómh buidheach.
D’imthigh sé. D’fheuch an bheirt ar a chéile.
“Cad é an fuadar é seo fút anois?” arsa Amhlaoibh.
“Fágaim le h-uadhacht,” arsa Sitric, “ná feadar cad é an fuadar é seo
fúm!”
“Ní’l aon ghrádh ag Lonán do Bhrian,” arsa Amhlaoibh.
“Tá an méid sin soiléir go leór,” arsa Sitric. “Ní fheadar an domhan
cad a dhein Brian air.”
“Is ’mó duine nách é gur dhein Brian droch bheart air,” arsa Amhlaoibh.

“Bhí sé ar bhara mo theangan dhá uair a dh’ fhiafraighe dhé cad a dhein
Brian air, ach bhí eagal orm go samhlóch’ sé go raibh cúis éigin agam
leis an gceist a chur chuige,” arsa Sitric.
“Tiocfaidh sé anso amáireach,” arsa Amhlaoibh.
“Ní deirim ná go dtiocfaidh,” arsa Sitric.
“Agus cad a dhéanfair leis?” arsa Amhlaoibh.
“B’fhéidir gur ’mó rud a féadfaí a dhéanamh leis,” arsa Sitric.
Do stad an bheirt agus iad ag machtnamh. Bhí Sitric ’n-a shuidhe ar
chathaoir agus bhí Amhlaoibh ag siúbhal síos a’s suas. Thug an bheirt
tamal maith ar an gcuma san. Ar ball do labhair Amhlaoibh:--
“Is fíor san,” ar seisean. “Is ’mó rud, b’fhéidir, a féadfaí a dhéanamh
leis. Tiocfaidh sé anso amáireach. Ní gádh dhom a rádh leat aire mhaith
a thabhairt. Faigh-se greim air má ’s féidir é, ach ná leig dó aon
ghreim fhághail ort.”
“Ná bíodh eagal ort,” arsa Sitric. “Mar adúbhart, ní’l aon phioc d’á
fhios agam fós cad a déanfar. Pé rud ar a socarófar isé Lonán féin a
shocaróchaidh air, uaidh féin.”
“Siní an chaint,” arsa Amhlaoibh. “Ansan, má sgéidhean sé is air féin a
sgéidhfidh sé.”
Do sgar an bheirt i gcóir na h-oídhche.


CAIBIDIOL XVI.
CÓMHACHT LUIBHNEACHA.

Seachtmhain díreach tar éis na h-oídhche ’n-a raibh Sitric agus
Amhlaoibh agus Lonán i bhfochair a chéile istigh i dteighlach
Shitric i mBaile Átha Cliath, bhí Gormfhlaith agus beirt d’á mnáibh
coímhdheachta ag siúbhal ar bruach glaise bige a bhí ag gabháil thar
ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora. Chonacadar ag gabháil chúcha
aníos ó threó Luimníghe capal agus cárbat agus beirt sa chárbat. Nuair
a tháinig an cárbat i gcómhngar na h-áite ’n-a raibh na mná uaisle do
stad an cárbat.
“Siné ríghtheighlach an Árdrígh agat anois,” arsa duine de’n bheirt
leis an nduine eile, “agus siní an Árdrígan féin, Gormfhlaith, an
bheanuasal is aoirde de’n triúr, an bhean n-a bhfuil an t-éadach corcra
uirthi.”
Tháinig an fear eile amach as an gcárbat.
“Ní dócha,” ar seisean, leis an bhfear a dh’fhan istigh, “go mbeidh a
thuille gnótha agam díot-sa indiu. Tá sé chómh maith agat casadh thar
n-ais.”
Dhíol sé é agus chuir sé uaidh é, agus thug sé féin aghaidh ar an áit
’n-a raibh na mná uaisle ag siúbhal. Níor stadadar d’á gcaint, ná níor
shamhluigh sé gur chuireadar blúire suime ann go dtí go raibh sé ar a
n-aghaidh amach. An uair sin féin gheóbhaidís thairis gan feuchaint
air ná aon tsuim a chur ann mura mbéadh gur chaith sé é féin ar a dhá
ghlúin ar aghaidh Ghormfhlaith amach agus gur shín sé leitir chúichi.
“Gabhaim párdún agat, a Árdrígan,” ar seisean, “ar bh’é toil do
Shoillse an leitir sin do léigheadh. Ó rígh Lochlanach Átha Cliath
iseadh í.”
“Déirc atá uaidh seo is dócha,” ar sise leis na mnáibh coímhdeachta,
agus do rug sí ar an leitir. D’aithin sí an sgríbhinn a bhí ar an
gcúmhdach. B’ fhíor do’n duine é gur ó Shitric a fuair sé an leitir le
tabhairt ag triall uirthi. D’osgail sí an leitir agus chrom sí ar í
léigheadh. Ar ball d’ fheuch sí ar an bhfear. D’ fheuch sí go géar air.
Firín beag ab eadh é agus ceann mór air; an fear céadna a bhí istigh
i dteighlach rígh Lochlanach Átha Cliath an oídhche úd, seachtmhain
roimis sin, ag caint le Sitric agus le h-Amhlaoibh.
D’fheuch Gormfhlaith ar na mnáibh coímhdeachta.
“Teidhigh-se isteach, a chlann ó,” ar sise. “Oirean dom labhairt leis
an nduine seo i n’ aonar.”
D’imthigh an bheirt bhan.
“Chím,” arsa Gormfhlaith leis an bhfear, “gur Lonán is ainim duit-se.”
“Iseadh, chun do thoile, a Árdrígan,” ar seisean.
“Cad chuige gur cuireadh anso thú?” ar sise.
“Do réidhtigh an rígh liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “chun go
ndéanfainn, mar is gnáth a dhéanamh do rígh, aireachas a thabhairt do’n
bhia agus do’n digh a curfaí os a chómhair le caitheamh, le h-eagla go
ndéanfaí éagcóir air, le h-eagla go dtabharfaí nimh dó.”
“Agus cad ’n-a thaobh nár choimeád sé thú?” arsa Gormfhlaith.
“Dúbhairt sé liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “go mb’fhéidir gur mhó
an gnó bhéadh anso dhíom féin agus dem’ chuid eóluis agus dem’ chuid
foghluma ’ná mar a bhí aige féin díom. Is dócha gur inis sé sa leitir
cad é an gnó ba dhóich leis a bhéadh anso dhíom?”
“Do réir mar a thuigim-se an chaint atá sa leitir is ’mó gnó fhéadfadh
bheith anso dhíot,” arsa Gormfhlaith.
“Ní mó na gnóthaí a dh’fhéadfadh bheith dhíom anso, a Shoillse,” arsa
Lonán, “’ná na gnóthaí a dh’fhéadfainn-se a dhéanamh anso.”
“Ach go ndíolfaí thu asta, is dócha,” arsa Gormfhlaith. “Agus is
dócha,” ar sise, “d’á mhéid iad na gnóthaí gur bh’ eadh ba mhó a bhéadh
le díol asta?”
“Do réir dheabhraimh, a Shoillse,” arsa Lónán.
Do stad Gormfhlaith ar feadh tamail mhaith. Bhog sí a béal chun
labhartha cúpla uair agus níor labhair sí. Is amhlaidh a dhún sí a béal
airís agus do lean sí d’á machtnamh. An fhaid a bhí sí ag machtnamh bhí
Lonán ag feuchaint uaidh ar an sruthán agus gan aon chor aige ’á chur
dé. Do bhog sí a béal chun labhartha fé deire agus do labhair sí.
“Tá sé chómh maith agam an ceann a bhaint de’n sgéal duit,” ar sise.
“Tá oiread anso agus chrochfadh thú seacht n-uaire dá bhfaighfí amach
ort é.”
“Is fíor san, a Árdrígan,” arsa Lonán.
“Nách breagh bog a ghlacan tú é!” ar sise.
“Tá iontaoibh agam asat, a Shoillse,” ar seisean. “Dúbhart leis an rígh
i n-Ath Cliath go raibh iontaoibh agam asat.”
Do chruaidh a súil agus a gnúis agus thug sí droch fheuchaint air.
“Ní fheicim,” ar sise, “cad é an chúis go mbéadh an iontaoibh sin agat
asam-sa, a ghiolla. Ní’l crot na fírinne ar an gcaint sin.”
Thóg sí anáirde a lámh fé mar a bhéadh cómhartha éigin aici ’á
dhéanamh. Do rith chúichi anuas ó’n ríghtheighlach ceathrar d’fhearaibh
luatha láidire agus a chlaidheamh nocht i láimh gach fir acu.
“Curtar sa charcair an fear san,” ar sise, go breagh réidh. Ba dhóich
le duine gur chun a dhínnéir a dh’ órduigh sí é bhreith, do labhair sí
chómh cneasta san.
Do rugadh ar Lonán agus do cuireadh isteach sa charcair é. Do léigh
Gormfhlaith an leitir airís, agus dhein sí a machtnamh airís ar an
gcaint a bhí sa leitir. Sidí an chaint a bhí sa leitir:--
“A mháthair,
“Déanfaidh sé seo an gnó. Tá a chúis féin aige chun na
h-oibre dhéanamh. Ní miste, ámhthach, é dhíol go maith;
ansan beidh dhá chúis aige chun na h-oibre dhéanamh. Ní
h-obair thútach a dhéanfaidh sé. Tá an t-eólus tar bár aige.
“Tá ár neart go léir ollamh ar phreabadh isteach chúghainn
chómh luath agus d’ aireóchaid siad an tásg.
“Dá bhféadfaí an gnó dhéanamh chómh luath agus bhéadh an
chuaird críochnuighthe b’ shin mar ab fhearr é. Bhéadh
fios na h-aimsire againn agus d’ fhéadfaimís an aimsir d’
fhrithálamh. Déanfaidh an fear so an gnó. Ná caill.
“Is eól duit cé h-é
“Mise.”
Nuair a bhí beagán aimsire caithte agus uain fághalta ag Lonán ar
sgannra theacht i gceart air, do ghlaoidh sí airís ar an gceathrar.
“Tugtar chúgham anso an fear úd,” ar sise.
Do tugadh.
Nuair a bhí an bheirt ’n-a n-aonar airís do labhair sise. Bhí Lonán ag
crith.
“Cad é an chúis a bhí agat-sa le n-a rádh,” ar sise, “go raibh
iontaoibh agat asam-sa?”
“Ní féidir do dhuine i gcómhnuighe, a Shoillse,” ar seisean, “a
dh’innsint cad é an chúis dó iontaoibh a bheith aige as duine eile.
Ach is léir, a Árdrígan, mura mbéadh iontaoibh a bheith agam-sa as do
Shoillse-se ná tiocfainn anso i n-aon chor. Thánag chúghat anso, a
Árdrígan, agus an téad ar mó mhuineál. Ní dhéanfainn san mura mbéadh an
iontaoibh a bheith agam as do Shoillse.”
“Ní dhéanfá,” ar sise, “do réir dheabhraimh. Ní dhéanfadh aoinne é ach
duine buile. Tá crot na fírinne air sin. Ach ní innsean san cad é an
chúis a bhí agat leis an iontaoibh. Inis an chúis dom.”
“Tá go maith, a Shoillse,” ar seisean, “ach tabhair do bhriathar ríoga
dhom ná tógfair orm é má innsim an fhírinne do d’ Shoillse.”
“A dhuine!” ar sise, agus bhuail sí speach d’á cois sa talamh, “nách í
an fhírinne atá uaim!”
“Tá sgannra orm rómhat, a Árdrígan!” ar seisean.
“Mo bhriathar ríoga dhuit,” ar sise, “nách baoghal duit mé. Inis dom an
rud atá ar t’ aigne.”
“Tá sé am’ aigne, a Shoillse,” ar seisean, “an gnó a thug mise anso
agus an gnó ba thoil leat-sa a dhéanfainn anso gurab aon ghnó amháin
iad. D’á bhrígh sin, nuair a bhíos ag teacht anso chun an ghnótha san
a dhéanamh tháinig iontaoibh agam asat-sa, a Árdrígan, agus mar gheall
ar an iontaoibh sin thánag anso, mar a chíon tú, agus an téad ar mo
mhuineál. Ní raibh le déanamh ach mé chur suas ar an gcroich!”
“Tá go maith,” ar sise. “Táim sásta. An ndéanfair an gnó?”
“Déanfad, a Árdrígan,” ar seisean.
“Gheóbhair do thuarasdal go maith as an ngnó,” ar sise.
“Thuigeas go bhfaighinn, a Shoillse,” ar seisean.
Bhí an sgéal socair eatartha ansan. Níor bh’fhada go bhfeictí iad
coitchianta ag imtheacht tríd an ínse ar bhruach na glaise bige ag
stathadh na luibhneacha agus ’ghá mbreithniughadh. Do chítí sa gháirdín
iad agus an gnó céadna ar siúbhal acu. Agus d’admhuigheadh Lonán gur
bh’ fhearr an t-eólus a bhí ag Gormfhlaith ar na luibhneacha agus ar na
cómhachtaibh a bhí ionta chun uilc nó chun maitheasa ’ná mar a bhí aige
féin.
Níor bh’ fhada gur tugadh post gnótha sa teighlach do Lonán. Do
cuireadh ’n-a stíobhard os cionn an bhídh é, chun feuchaint i ndiaigh
an bhídh agus aireachas a thabhairt do gach aon tsaghas bídh a bhéadh
le h-úsáid sa teighlach, i dtreó nár bhaoghal go dtabharfaí chun búird
ann aon bhia a bhéadh mí-fholáin. Níor mhór stíobhard de’n tsórd san a
bheith i dteighlach a bhí chómh mór agus n-a mbíodh oiread san bídh d’á
ollamhughadh gach aon lá an tseachtmhain do dhaoinibh ann.
Ach isé gnó fé leith a bhí ceapaithe do Lonán ann ’ná feuchaint chun an
bhídh a h-ollmhófaí do’n Árdrígan, le h-eagla go gcurfaí aon droch nídh
ann.
Bhí Lonán ag déanamh na h-oibre sin agus ag déanamh na h-oibre go
maith, agus bhí an aimsir ag gluaiseacht agus gach aoinne ag cóimhreamh
na laethanta agus ag breithniughadh na h-aimsire ’n-ar dhóich leó a
bhéadh an t-Árdrígh agus a chualacht ag teacht abhaile. Bhí uaigneas
mór sa teighlach i ndiaigh na ndaoine a bhí amuich, agus b’é b’fhada
le gach aoinne go rabhdar ag teacht abhaile. Bhítí ag trácht go minic
ar Niamh agus ar a h-athair agus ar Chaoilte agus ar Chonn. Agus do
cuimhnightí ar an rás agus ar an bhfeirg a bhí ar Chonn. Agus ar
conus mar adúbhairt Brian leis ciall a bheith aige. Do cuimhnightí ar
Mhurcadh agus ar Dhúlainn, agus ar an ngarsún óg, mac Mhurchadh, a
dheineadh, a deirtí, gníomhartha nár bh’é gach fear a dh’ fhéadfadh iad
a dhéanamh, agus go mbíodh daoine ’ghá rádh, nuair a bhéadh sé deich
mbliana fichid go mbéadh sé chómh láidir le beirt de shaghas Mhurchadh
an lá b’fhearr a bhí Murchadh riamh. Do cuimhnightí ortha go léir ar
an gcuma san, agus b’é b’fhada le gach aoinne go mbéidís ag teacht
abhaile, mar, nuair a thiocfaidís, ní bhéadh aon rud sa teighlach, ar