Niamh - 04

ag géilleadh do neart na Lochlanach, tamal soir ódheas ar ár ndeis.
Siúd siar Murchadh agus mé féin airís agus soir ódheas chun na h-áite
’n-a raibh na Gaedhil ag dul i ndiaigh a gcúil. Chómh luath agus
chonacadar ag teacht sinn tháinig náire ortha agus sheasuighdar an
fód. Um an dtaca ’n-ar shroiseamair iad is ag brúth amach a bhíodar i
n-inead bheith ag dul i ndiaigh a gcúil. Bhíodar ar buile chúcha féin a
rádh go bhfeacaidh Murchadh ag dul i ndiaigh a gcúil iad. Tháinig, ba
dhóich leat, dúbailt nirt ionta. Bhrúghdar rómpa an namhaid, agus ba
dheacair é. Bhí na fir ag tuitim chómh tiugh le grean ar gach taobh.
Bhí na cuirp ’n-a gcruachaibh anáirde ar a chéile. Is anáirde ar na
cruachaibh sin a chaitheamair seasamh agus sinn ag brúth ar an namhaid
agus ’ghá leagadh. Bhrúghmair rómhainn iad. Chuireamair cruach dínn.
Ansan chuireamair cruach eile dhínn. Mheasas go gcaithfimís iad go léir
a mharbhughadh sar a n-iompóchaidís uainn. Fé dheire d’iompuíghdar. Do
theitheadar, agus do leanadh iad agus do marbhuigheadh oiread acu sa
ruagairt agus do marbhuigheadh sa chath. Mura mbéadh Murchadh bhéadh a
mhalairt de sgéal againn. Mura mbéadh Murchadh do ruithfeadh leis an
bhfear mór úd. D’iompóch’ na Lochlanaigh isteach lastiar dínn nuair a
bheimís imthighthe amach tríd an mbearnain úd. Bhéadh an ruag ar ár
muintir féin ar thaobh na lámha deise agus ar thaobh na lámha clé.
Ansan d’iompóch’ neart ár namhad go léir orainn agus ní thiocfadh
duine againn beó as an gcath. Ansan bhéadh seilbh ag Lochlanachaibh
i n-Éirinn agus bhéadh sé fuar ag M’lsheachlainn bheith ag cur ’n-a
gcoinnibh. Mura mbéadh Murchadh bhéadh Éire ag Lochlanachaibh anois!
Deirim leat go mbéadh. Agus deirim rud eile. Tá sé buailte isteach am’
aigne agus deirim go láidir é. Ní bheidh Éire ó bhaoghal i gceart go
dtí go mbeidh Brian i n’ Árdrígh!”
“Ochón, a Dhúlainn,” arsa Gormflaith, “measaim gur maith an bhail ort
gan M’lsheachlainn a bheith ag éisteacht leat.”
“Ba chuma liom an tsaoghal, a rígan,” arsa Dúlainn, “ach go bhfeicfinn
tu féin thíos i dTeamhair ad’ Árdrígain ar Éirinn go léir ó Dhonchadh
Dí go Tigh Mháire!”


CAIBIDIOL XI.
CEANN LEÓIN.

Sgian tré chroídhe Ghormfhlaith ab eadh an uile fhocal de’n chaint sin
a labhair Dúlainn an fhaid a bhí an cúntas san aige ’á thabhairt ar
chath Gleanna Mháma. Ba mhaith léi, gan amhras, bheith ’n-a h-Árdrígain
ar Éirinn, ach má ’seadh ní raibh aon lorg aici ar Bhrian a bheith i n’
Árdrígh. Bhí fhios aici, dá dtagadh Brian chun na h-Árdrígheachta nár
ró fhada ’n-a dhiaigh san go dtí go mbéadh Murchadh i n’ Árdrígh. Bhí
a leithéid sin d’fhuath aici do Mhurchadh gur thúisge léi í féin agus
ar bhain léi bheith sínte fé’n bhfód ’ná é dh’fheisgint i n’ Árdrígh.
Bhí gach aon tsúil aici go dtuitfeadh sé féin agus Brian i gcath
Ghleanna Mháma agus go mbéadh buadh ag na Lochlanaigh ann. Ansan, dar
léi, d’iompóch’ cómhacht Lochlan ’n-a lán neart ar Mh’lsheachlainn. Ní
bhéadh aon bhreith aige ar sheasamh ’n-a gcoinnibh. Ní fhéadfadh sé
neart fear Éirean do chur le chéile ’n-a gcoinnibh. Do buadhfaí air.
Do buadhfaí ar ríghthibh Éirean ’n-a nduine a’s ’n-a nduine, fé mar a
buadhadh ortha cheana. Ansan do bhéadh an lámh uachtair ag Lochlanaigh
agus bhéadh mac Ghormfhlaith i n’ Árdrígh ar Éirinn. Siné a bhí uaithi.
Chuir cath Ghleanna Mháma an méid sin go léir ar neamhnídh, agus má b’
fhíor caint Dhúlainn b’é Murchadh fé ndeár san. Má bhí fuath aici do
Mhurchadh roimis sin do mhéadaigh an chaint sin an fuath. Sgian tré n-a
croídhe ab eadh an uile fhocal de’n chaint.
Is ró bheag d’á chuimhneamh, ámhthach, a bhí ag Dúlainn féin ná ag
aoinne de’n mhuintir a bhí ag éisteacht leis an gcaint go raibh an
chaint ag gearadh an chroídhe aici ar an gcuma san. Bhí a gnúis chómh
séimh, chómh glan, chómh ríoga, chómh solusmhar, chómh caoin, chómh
cneasta san aici gur dhóich le duine uirthi ná raibh aon nídh ar an
dtalamh so ba mhó thug de shásamh aigne dhi ’ná mar a thug an cath san
Ghleanna Mháma dhi.
Ach d’á mhéid gearadh a dhein an cúntas ar a croídhe bhí aon nídh
amháin ag baint leis an gcath agus thug sé raint sóláis di. Má
deineadh uisge-fé-thalamh riamh do dhein sí é chun cómhacht na
Lochlanach do neartughadh i gcóir an chatha san. Ach do dhein sí an
t-uisge-fe-thalamh chómh cliste sin nár tháinig aon phioc d’á eólus
chun Briain ná chun Murchadh, ná chun aoinne a thabharfadh dóibh aon
chogar dé. Bhí iongnadh ar gach aoinne neart na Lochlanach a bheith
chómh mór sa chath agus é bheith gleusta chomh maith, agus an oiread
san d’fhearaibh cródha mileata a bheith tagaithe ann ó dhúthaíbh
iasachta a bhí abhfad ó’n áit agus abhfad ó chéile, ach níor chuimhnigh
aoinne, lasmuich de’n mhuintir a bhí ’n-a cómhairle agus ag déanamh a
h-oibre, go raibh aon bhaint ag Gormfhlaith leis an nídh sin.
“Is eagal liom, a rígh,” ar sise le Dúlainn, “go bhfuil an iomad
de chreideamhaint an lae sin agat d’á thabhairt do Mhurchadh, agus
go bhfuil éagcóir agat d’á dhéanamh ort féin sa sgéal. Dá mb’ iad
na Lochlanaigh féin iad déarfaidís, dá labhraidís, ná fuil fear ar
shlóightibh Bhriain is truime buille i gcath ’ná Dúlainn Óg. Tá aithne
mhaith acu ort, a rígh, agus déarfadh cuid acu gur fearr d’fhear thú
’ná Murchadh féin, agus gur maith an bhail ar Mhurchadh go minic tusa
bheith i n’ aice sa spéirlinn.”
“Na daoine do labharfadh ar an gcuma san, a rígan,” arsa Dúlainn,
“daoine iseadh iad nár theangbhaidh riamh i gcath le Murchadh agus nár
mhothuigh a neart. Na daoine do theangbhaidh leis agus do mhothuigh an
neart atá ’n-a chuislinn ní puínn acu a tháinig uaidh chun an sgéil
a dh’ innsint. Gan amhras do dheineas mo ghníomh agus bhuaileas mo
bhuille nuair a bhí namhaid ar m’aghaidh amach, ach ní’l aon chomórtas
idir mo bhuille agus buille Mhurchadh.”
Níor bh’ aon iongnadh go ndúbhairt Gormfhlaith an chaint adúbhairt
sí i dtaobh an fhir a bhí os a cómhair an uair sin. Fear córach,
deagh-chúmtha ab eadh é. Bhí ualach trom gruaige ar a cheann agus í
ag tuitim anuas ar a shlinneánaibh. Gruaig chiardhubh ab eadh í, agus
bhíodh sí ag crith agus ag taithneamh sa tsolus le gach focal d’á
labhradh sé. Bhí dhá mhalainn throma dhúbha os cionn a dhá shúl agus
bhí an dá shúil sin suidhte ’n-a cheann, gan iad ró mhór ná ró bheag,
agus an t-é a dh’fheuchfadh díreach ’n-a gcoinnibh níor mhaith leis
fearg a dh’ fheisgint ionta. Ba dhóich leat go mbíodh sgáil éigin, agus
solus éigin, coitchianta ag lasadh agus ag atharughadh ionta, fé mar
a béadh gaoth agus sgamail agus solus, lá cruaidh Márta. Bhí fáibre
doimhinn idir an dá mhalainn fé mar a bhéadh i n-éadan leóin, agus srón
mhór fhada sheabhcaidhe chaoldromach anuas ó’n bhfáibre, agus béal
láidir daingean lastíos de’n tsróin sin, béal a bhí lán d’fhiacalaibh
breaghtha geala a bhí do réir a chéile go cruinn, agus gur dhóich leat
go ndeinidís solus uatha féin nuair a gháireadh sé. Bhí an croméal trom
ciardhubh os cionn an bhéil agus an fhéasóg throm chiardhubh chas
lastíos de’n bhéal. Idir ghruaig agus mailí agus fáibre éadain agus
súile agus srón agus croméal agus béal agus fiacala agus féasóg agus
ceann ar fad, bhí rud éigin sa bhfear san a chuir i n-iúil duit, ar an
gcéad amharc, gur mhaith an bhail ort é bheith ’n-a charaid agat, agus
dá mbéadh sé ’n-a namhaid agat gur mhaith an bhail ort bheith abhfad
uaidh. Bhí cosamhlacht mhór idir a cheann agus ceann leóin, agus ansan,
ba léir go raibh cruadhas agus anam agus neart agus fuinneamh an leóin
’n-a chabhail agus ’n-a ghéagaibh, agus dá mba namhaid é go mbéadh
sé chómh tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león. Bhí aithne
mhaith ag na Lochlanaigh air agus siní aithne a bhí acu air, go raibh
sé chómh tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león.
Ní gádh léiriughadh cruinn a dhéanamh ar na h-uaislibh eile a bhí
ag caint agus ag cómhrádh anso agus ansúd ar fuid an halla mhóir.
Bhí an folt mór fada trom ar gach aoinne, ag tuitim siar síos ar a
shlinneánaibh. Thug san feuchaint ana uasal dos na fearaibh. Bhí
cuid des na foltaibh odhar agus bhí cuid acu liath, agus cuid acu,
ar na fearaibh críona, chómh geal le mustairt, ach ní raibh aoinne
maol. Choimeádaidís an ghruaig go dtéidís sa chré, mar ní chaithidís
choídhche hata ná caipín ná aon chlúdach eile ar a gceann. Isiad na
hataí seo a caithtear anois a bhainean an ghruaig de dhaoine. Dá dtugtí
mar thaithíghe do cheann an duine ó thusach a óige imtheacht gan aon
chlúdach ach an ghruaig a chuir Dia air, d’fhásfadh an ghruaig láidir
trom agus choimeádfadh sí a greim an fhaid a mhairfeadh an duine. Sin
mar a déintí i n-Éirinn fadó. Níor chuir daoine hataí ná caipíní ortha
go dtí gur thusnuigh nósa Shasana ar theacht chúghainn anall. Is ’mó
droch nós nách hataí ná caipíní a thug muintir Shasana chúghainn.
Dá bhféadadh duine againne dul isteach an oídhche úd sa halla mór úd
Bhriain, i ríghtheighlach Cheann Cora, chuirfeadh na foilt mhóra throma
úd iongnadh orainn ar an gcéad amharc. Ach ar an tarna h-amharc d’
admhóchaimís ó chroídhe gur deineadh éagcóir ana throm ar cheann an
Éireanaigh nuair a baineadh dé an folt áluinn uasal a chuir Dia ag fás
air. Dá bhféadadh Dúlainn Óg teacht ar an saoghal airís agus feuchaint
ar na plaoisgíní beárrtha atá orainne, ar na cluasaibh gan sgáth agus
ar an mbaic muiníl gan díon ó’n bhfuacht, agus ar an rud i bhfuirm cana
stáin, ach é bheith dubh, atá thuas ar an gcloigean mar hata, cad é an
seirbhthean a chuirfidís air! “O!” a dearfadh sé, “cad ’tá imthighthe
ar ár sliocht! An iad so na daoine a tháinig uainne! Nó an daor-aicme
éigin iad a dh’ fhás i n-Éirinn i n-ár ndiaigh! Séanaim iad! Ní linn i
n-aon chor iad!”
Dá bhféadadh Niamh, nó Gormfhlaith, nó aoinne eile des na ríganaibh
uaisle a bhí sa halla mór úd Bhriain an oídhche úd, teacht ar an
saoghal airís agus feuchaint ar na mnáibh atá anois againn, ar na
sgiathógaibh móra leathana a bhíon ar mhullach a gcinn acu, agus ar na
cleitíbh a bhíon sáidhte ins na sgiathógaibh sin, agus ar na ribíníbh a
bhíon asta, cad déarfaidís? Déarfaidís an rud úd adúbhairt Cathal leis
an gcleasaidhe. “Airiú, a mhic léiginn,” arsa Cathal, “cad fé ndeara
dhuit bheith as do mheabhair!”
Dá dtagadh Gormfhlaith nó Niamh chughainn cheithre fichid blian ó shin
ní bhéadh an sgéal chómh h-olc agus ’tá sé anois. Chífidís an uair sin
na clócaí breaghtha fada dúbha ar na mnáibh, agus na caipíní deasa
sásta maiseamhla ar na clócaíbh sin, i dtreó dá mb’ ar óinsigh féin a
bhéadh clóca acu, agus an caipín ar a ceann aici, gur dhóich leat gur
bhean chiallmhar í. Ach anois, nuair a chífidís na sgiathóga agus na
cleití agus na ribíní, agus an ghluaiseacht éaganta, cad a bhéadh le
rádh acu? “O!” a déarfaidís, “nách mór an truagh na mná san go léir
a bheith as a meabhair! Cad fé ndeara iad a bheith ar an gcuma san?”
Ansan, nuair a déarfaí leó, “Ní h-as a meabhair atáid siad i n-aon
chor. Ní’l aon easba meabhrach ortha. Ní’l ins na sgiathógaibh sin ach
nós a bhainean leis an aimsir seo;” déarfaidís, “Mo thruagh na fir!
agus mo thruagh an chlann!”
Ansan dá n-abradh duine leó, “Isiad na fir féin fé ndeár é. Ní
labharfadh aon fhear acu le cailín mura bhfeicfeadh sé an sgiathóg san
ar a ceann!” Ní dhéanfaidís ach a rádh “Tá an saoghal ar buile!” agus
imtheacht.
Ach ní fearr bheith ag caint air. Ní baoghal go dtiocfaid siad. Ní
h-ar neithibh de’n tsórd san a bhí an bheirt ag cuimhneamh an oídhche
úd. Bhí a mhalairt de chúram ortha. Bhí Gormfhlaith ag cuimhneamh ar
Árdrígheacht na h-Éirean, agus ar Bhrian, agus ar Mhurchadh, agus ar
a mac féin, agus ar conus a thiocfadh sí ar Mhurchadh do chur ó’n
Árdrígheacht agus ar an Árdrígheacht do chur i n-áirighthe d’á mac
féin. Bhí Niamh agus a dritháir agus an chuid eile des na mnáibh óga
agus des na fearaibh óga ag rince, agus an ceól d’á spreagadh dhóibh,
agus gur dhóich le duine ortha ná raibh aon nídh fé bhun Dé ar an
dtalamh so ag déanamh aon chúraim dóibh ach an ceól agus an rince agus
an t-aoibhneas a bhí ansúd ’n-a dtímpal. Ach bhí. Bhí Niamh ag rince le
n-a dritháir ar feadh tamail, agus le Murchadh ar feadh tamail. Agus
bhí sí ag rince le h-Amhlaoibh, le h-adhbhar an tsagairt, ar feadh
tamail. Bhí sí chómh séimh, chómh gealgháiriteach le h-Amhlaoibh agus
a bhí sí le h-aoinne des na h-uaislibh óga a bhí ag rince léi. Ach an
dá mhachtnamh úd, d’á mhéid a dhein sí breithniughadh ortha iseadh ba
ghlaine a theip uirthi iad do thabhairt d’á chéile. Agus bíodh gur
choimeád sí a h-aigne aici féin go beacht bhí daoine láithreach, agus
níor bheagán daoine é, a chuimhnigh ’n-a n-aigne, nuair a chonacadar an
bheirt agus iad araon chómh dathamhail, chómh séimh, chómh h-uasal ar
gach aon tsaghas cuma, gur bh’ áluinn ar fad an lánmha a dhéanfaidís,
agus gur mhór go léir an truagh sagart a dhéanamh d’ Amhlaoibh. Bhí
daoine ann, ámhthach, adúbhairt a mhalairt sin. Bhí fir óga ann agus
nuair a chonacadar é féin agus Niamh ag rince dúbhradar d’á luathacht
a críochnófaí ’n-a shagart é gur bh’ eadh b’ fhearr é. Bhéadh sé as an
slígh ansan. Agus bhí cailíní óga uaisle ann agus bíodh go ndúbhradar
’n-a n-aigne féin gur mhór an truagh sagart a dhéanamh dé, b’ fhearr
leó seacht n-uaire é dh’fheisgint ’n-a shagart ’ná é dh’fheisgint ag
Niamh.
Chómh fada agus a theidhean sgéal de’n tsórd san ní h-é mo thuairim go
bhfuil aon atharughadh tagaithe ar Gaedhlaibh Éirean. Fé-s na foltaibh
breaghtha fada troma, nó fé-s na hataíbh ar na cloigeanaibh beárrtha
agus fé-s na sgiathógaibh agus na cleití, tá an nádúr céadna díreach
ionainn chómh fada agus a theidhean sgéal de’n tsórd san.
Ach do ghluais an oídhche, ar cos-anáirde, díreach fé mar a
ghluaiseoch’ oídhche de’n tsórd anois. Tháinig an lá agus do sgaip
an chuideachta, gach aoinne fé dhéin a thíghe féin. Thug Tadhg Mór
ua Cealla agus Niamh aghaidh siar óthuaidh ar Uíbh Máine. Bhí, mar a
dúbhradh, teipithe glan ar Niamh an dá mhachtnamh úd a thabhairt d’á
chéile. Isé rud a dhein sí ’ná iad araon do dhíbirt ar fad as a h-aigne
agus as a croídhe, agus í fein do thabhairt suas do Dhia.
“Is cuma liom an domhan,” ar sise ’n-a h-aigne féin agus í ag
socarughadh a h-athar agus ’ghá ollamhughadh i gcóir an bhóthair.
“Is cuma liom an domhan ó tá m’ athair agam. Ní fhéadfaidh sagart ná
bráthair m’ athair a bhaint díom. Is fearr d’ fear é ’ná aoinne acu
íseal ná uasal. Is measa liom a lúidín ’ná dá n-imthígheadh sé siúd,
agus an chuid eile acu, le fánaigh na h-abhan! Cad é sin dómh-sa cad
é an cor a thabharfaidh sé siúd dó féin! Má déintear sagart dé tá
súil agam go ndéanfaidh sé sagart maith. Ní baoghal dó go ndéanfad-sa
aon chur isteach air ná go dtiocfad idir é agus Dia. Ní ró mhaith a
thaithnean an sgéal i n-aon chor liom. Dá mbéinn i gcás Cholla ba
dhóich liom gur bh’fhearr liom a chúram a bheith ar dhuine éigin
eile.--Go gcuiridh Dia ar ár leas sinn go léir!”


CAIBIDIOL XII.
DIABHAL COÍMHDEACHTA.

Thug Colla agus an Legáid agus Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh
aghaidh siar ar Inis Cathaigh. Ar loing iseadh chuadar síos ó
Luimneach. An fhaid a bhíodar ar an slígh bhí an bheirt ógánach thuas
ar bórd agus bhí Colla agus an t-Easbog thíos i seómra leó féin.
Bhíodar ag caint.
“Ní maith a thaithnean an Bhanríghin liom, a Cholla,” arsa’n Legáid.
“Cuirean sí i gcuimhne dhom focal adúbhairt duine d’ bhúr naoimh.”
“Má chuir sí caint naoimh i gcuimhne dhuit, a Athair,” arsa Colla, “nár
chóir go dtaithnfeadh sí leat?”
“Sdó, isé rud adúbhairt an naomh ’ná gur ‘mairg a dh’fheuchfadh
go dlúth i n-aghaidh mná le h-eagla go bhfeicfeadh sé a diabhal
coímhdeachta.’ Tá ‘diabhal coímhdeachta’ ag Gormfhlaith. Chonac é go
minic i gcaitheamh na h-oídhche aréir. Tá eagal orm go bhfuil fhios
aici go bhfeaca é. An airighean tú leat mé, a Cholla,” ar seisean.
“Tabharfaidh an bhean san nimh do Bhrian nó do Mhurchadh nó dóibh araon
mura ndéanfar iad do chosaint go maith uirthi!”
“Ní fheicim conus a bhéadh aon tairbhthe ag teacht chúichi ó n-a mbás
san, a Athair,” arsa Colla.
“B’fhéidir,” arsa’n Legáid, “go bhfeicean sí féin é, nó b’ fhéidir gur
dóich léi go bhfeicean. Ba cheart rud éigin a dhéanamh a chuirfeadh as
a cumas aon díobháil a dhéanamh do’n rígh. Bhéadh an sgéal go h-olc ag
Éire agus ag an Eaglais i n-Éirinn anois dá n-imthigheadh aon rud ar
Bhrian, go ceann tamail eile pé ’n-Éirinn é.”
“Cad is dóich leat ba cheart a dhéanamh, a Thighearna Easboig?” arsa
Colla.
“Ná féadfaí gan leigint do Bhrian bia ná deoch do ghlacadh a’ láimh
aoinne ach duine áirighthe éigin go mbéadh iontaoibh as?”
“Is dócha go bhféadfaí,” arsa Colla.
“Deintear san láithreach. Ní gádh aon droch amhras a chur ar aoinne.
Ní’l aon rígh ná déinean a leithéid. Tá mná ann, a Cholla, agus tá
eólus acu ar conus duine chur chun baís le nimh ar chuma ná fágfadh
aon chaoi ar thrúig bháis an duine sin a dh’fhághail amach go deó.
Do chonac-sa cuid des na mnáibh sin. Chonac an diabhal coímhdeachta
a bhíodh acu, díreach mar a chonac diabhal coímhdeachta Ghormfhlaith
aréir. Chonac an duine ar a raibh an paor. Níor ró fhada an aimsir
’n-a dhiaigh san go dtí go raibh an duine sin ar an slígh. Ná dein aon
righneas.”
“Ní dhéanfad, a Athair,” arsa Colla. “Raghad soir go Ceann Cora
amáireach agus labharfad le Murchadh. Ar mhiste dhom a rádh, a Athair,
gur tusa thug an foláramh dom?”
“Ní miste,” arsa’n Legáid, “ach dein mar seo é. Abair go ndúbhart ná
fuil aon rígh ná déinean beart mar a deirim chun é féin a chosaint ar
nimh.”
“Tá go maith, a Athair,” arsa Colla. “Conus a thaithn an chuid eile
de’n chuideachtain leat, a Athair?” ar seisean.
“Go maith,” arsa’n Legáid. “Tá nósa agus béasa agus slíghthe agaibh
ná fuil taithíghe agam-sa ar a sórd. Ach measaim, dá mbéadh taithíghe
agam ortha ná faghainn aon locht ortha. Bainid siad geit a’ duine nuair
a chíon sé iad an chéad uair. Níor chuir aon rud riamh oiread iongnadh
orm agus do chuireabhair go léir orm i dtusach na h-oídhche aréir. Is
dóich liom go rabhabhair go léir ar leath-mheisge. Bhí teinneas am’
cheann ó’n ngleó agus ó’n bhfothram a bhí ar siúbhal. Ansan, ar leagadh
na súl bhíobhair go léir ar bhúr nglúinibh chun beannacht an Phápa dh’
fhághail uaim airís! Mura mbéadh feabhas na h-aithne atá agam oraibh
déarfainn gur ag magadh fúm a bhíobhair.”
“Bhíomair lom dáiríribh, a Athair,” arsa Colla. “Neart ár gCreidimh a
chuir fhiachaibh orainn é sin a dhéanamh.”
“Is fíor san,” arsa’n Legáid. “Tuigim anois go maith é. Ag machtnamh
dom ar an sgéal isé rud adeirim liom féin ’ná gur mhaith an bhail ar
chuid againn theas dá mbéadh cuid d’ bhúr bhfothram againn agus cuid de
neart bhúr gCreidimh, ar sgáth an fhothraim.”
Thánadar chun na mainistreach. D’eirigh Colla go moch ar maidin
amáireach a bhí chúghainn chun dul thar n-ais airís láithreach go Ceann
Cora.
“Raghad-sa leat chómh fada le Luimneach, a Cholla,” arsa’n Legáid. “Tá
raint gnótha agam le déanamh ann ameasg na sagart atá ann. Tabhair dhom
an eochair úd an bhosca iarainn n-a raibh an chailís agat ann.”
Thug Colla an eochair dó agus do ghluaiseadar. D’fhan an Legáid i
Luimneach agus tháinig Colla go Ceann Cora. Dhein an Legáid an gnó
a bhí le déanamh aige ameasg na sagart. Ansan chuir sé tuairisg
Mheargaigh, an gabha a bhíodh ag déanamh na n-arm do Bhrian. Do
stiúruigheadh é chun na h-áite ’n-a raibh a cheárta ag an ngabha. Ní
ceárta a bhí aige ach fiche ceárta, agus gaibhní ag obair agus builg
d’á séideadh agus iaran d’á losgadh agus d’á léasadh le h-órdaibh
agus le casúraibh ins gach aon chúinne. Bhí claidhmhte agus tuaghana
agus pící agus sleághana agus clogaid, agus gach aon tsaghas gleus
cogaidh, caithte anso agus ansúd, cuid des na neithibh sin geall le
bheith críochnuighthe, agus gan cuid acu ach ar éigin tusnuighthe.
Bhí Meargach Gabha ag imtheacht anonn ’s anall ameasg an lucht oibre
agus a shúil ar gach aon rud agus é ag órdúchán agus ag stiúrúchán, ag
moladh agus ag cáineadh, fé mar a déinti an obair chun a thoile nó ar a
mhalairt de chuma.
Tháinig an Legáid chun cainte leis.
“Tá obair mhór ’á dhéanamh anso, a dhuin’uasail,” arsa’n Legáid.
“Tá fághaltas oibre ’á dhéanamh ann, a Thighearna Easboig,” arsa
Meargach.
Ansan do rug sé an Legáid mór-thímpal tríd an obair agus bhí sé ag
taisbeáint gach aon rud dó agus ag míniughadh gach aon rud dó. Fé
dheire do tharaing an Legáid an eochair as a phócha agus thaisbeáin sé
dhó í.
“Feuch, a dhuin’uasail,” ar seisean, “b’fhéidir go bhféadfá macshamhail
do’n eochair sin a dhéanamh dom.”
“Ambasa ach féadfad agus fáilte, a Thighearna Easboig,” arsa’n gabha.
“Tá aithne mhaith agam ar an eochair sin. Is mé a dhein an eochair
sin do Cholla. Fuair sé cailís ana dhaor ó Bhrian, agus d’iar sé
orm-sa bosca iarainn a dhéanamh do’n chailís, agus glas a chur ar an
mbosca nár bh’fheídir a dh’ osgailt ach leis an aon eochair amháin a
dhéanfainn féin do’n ghlas. Ach mheasas gur chuaidh an eochair sin amú,
a Thighearna Easboig,” ar seisean. “Tháinig teachtaire anso chúgham,
tá suim aimsire ó shin ann, ó Cholla féin, agus dúbhairt sé liom
gur cailleadh an eochair agus ná féadfaí an bosca dh’ osgailt, agus
d’ fhiafraidh sé dhíom an bhféadfainn, ó m’ chuimhne, macshamhaila
dhéanamh do’n eochair. Dúbhart go bhféadfainn agus do dheineas.”
“Cé r’ bh’ é an teachtaire?” arsa’n Legáid.
“Duine des na manaigh, a Thighearna Easboig,” arsa’n gabha.
“Buail anso a leith, a dhuin’uasail, i dtreó ná h-aireóchaidh aoinne
sinn.”
Dhruideadar i leith taoibh.
“Níor cailleadh an eochair i n-aon chor, a dhuin’uasail,” arsa’n
Legáid, “agus níor chuir Colla aon teachtaire chúghat-sa ’ghá iaraidh
ort macshamhail a dhéanamh do’n eochair. An t-é a tháinig chúghat
bitheamhnach ab eadh é. Tá an chailís imthighthe.”
“An chailís imthighthe!” arsa’n gabha.
“Tá sí imthighthe,” arsa’n Legáid. Agus d’inis sé tríd síos dó conus
mar a bhí an chailís le tabhairt dó féin chun an Aifrinn Aoird do rádh
os cómhair Bhriain agus na n-uasal, agus conus mar a fuaradh an bosca
iarainn folamh nuair a h-osgaladh é.
Do stad an gabha. Níor fhan focal ann. Thuig sé láithreach gur dhein sé
árd dhearmhad nuair a dhein sé an macshamhail do’n eochair gan dul síos
agus labhairt ar dtúis le Colla féin. Thug an bheirt raint aimsire gan
labhairt. Do labhair an Legáid.
“An aithneófá an teachtaire an dóich leat?” ar seisean.
“’Sé mo thuairim go n-aithneóchainn, a Thighearna Easboig,” arsa’n
gabha. “Duine des na manaigh ab eadh é.”
“Téanam ort síos anois agus gheóbhmíd radharc ar na manaigh go léir.
Buailfimíd eatartha agus iad ag déanamh a ngnótha. Ní neósfaimíd d’
aoinne cad ’tá uainn. Ní h-aon iongnadh mise agus tusa bheith ag
gabháil tríd an mainistir. Déarfar gur gnó éigin a bhainean le d’
cheárd a bheidh agam ’á thabhairt duit le déanamh.”
Chuir an gabha fear eile os cionn na h-oibre, agus do ghluais sé féin
agus an Legáid sios go h-Inis Cathaigh. Bhuaileadar tríd an mainistir.
Bhíodar ag feuchaint ar dhóirsibh agus ar ghlasaibh agus ar bhacánaibh
agus ar thuisleanaibh. Bhí an Legáid ag cur fios ar an manach so
agus ar an manach úd agus é ag déanamh gach aon tsaghas ceistiúcháin
ortha, agus bhí an gabha ag faire chuige. Thánadar chun an érdaim.
Do glaodhadh ar an ndeacon. Ní raibh sé ann. Do rith teachtaire anso
a’s teachtaire ansúd ar a lorg. Ní raibh sé le fághail. Do glaodhadh
ar Thadhg Óg ua Chealla. Tháinig sé. Do fiafraigheadh dé cá raibh a
chomsádaidhe.
“Dúbhairt sé go raibh sé ag dul suas go Luimneach i n-aonfheacht
leat-sa, a Thighearna Easboig,” arsa Tadhg. “Ní fheaca-sa ó shin é. An
amhlaidh nár tháinigh sé anuas i n-aonfheacht libh?” ar seisean.
“Níor tháinig,” arsa’n Legáid, “nó má tháinig ní fheacamair-ne ag
teacht é.”
Le n-a linn sin tháinig Colla. Do fiafraigheadh dé an bhfeacaidh sé
Amhlaoibh i n-aon bhall.
“Nuair a shroiseas Ceann Cora,” arsa Colla, “bhí sé ann rómham.
Dúbhairt sé go raibh teachtaireacht éigin aige ’á bhreith uait-se, ag
triall ar an rígh, a Thighearna Easboig. Is dócha go mbeidh sé anso sar
a’ fada.”
“Is dócha é,” arsa’n Legáid. Ní dúbhairt sé a thuille. Bhí fhios aige
go ndúbhairt Amhlaoibh bréag i dtaobh na teachtaireachta; nár thug sé
féin aon teachtaireacht dó le breith ag triall ar an rígh.
“Tá gnóthaí móra ar siúbhal thoir i gCeann Cora,” arsa Colla.
“Cad iad na gnóthaí iad, a Athair?” arsa’n Legáid, agus chuir gach
aoinne a bhí láithreach cluas air féin.
“Tá,” arsa Colla, “maithe móra a bheith tagaithe ann ó Leath Chuinn
agus iad a bheith ’ghá iaraidh ar Bhrian an Árdrígheacht do ghlacadh.”
“An amhlaidh atá M’lsheachlainn tar éis bháis?” arsa’n Legáid.
“Ní h-amhlaidh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ach deir
an mhuintir a tháinig go bhfuil Leath Chuinn go léir cortha de
Mh’lsheachlainn agus nách foláir é chur i leith taoibh agus Árdrígh
dhéanamh de Bhrian.”
“Is olc agus is dian olc an sgéal é sin,” arsa’n Legáid. “Éireóchaidh
cogadh fuilteach as san má ghéillean Brian dóibh. Cad deir Murchadh?”
“Ní deir sé puínn,” arsa Colla. “Deir sé nách ceart géilleadh i n-aon
chor dóibh ach ar aon choinghíoll amháin.”
“‘Ar aon choinghíoll amháin.’ Cad chuige an coinghíoll? Cad é an
coinghíoll e? Conus fhéadfadh aon choingíoll ceart a thabhairt do
Bhrian chun na h-Árdrígheachta!” arsa’n Legáid.
“Deir Murchadh,” arsa Colla, “nách ceart do Bhrian toiliughadh i n-aon
chor chun na h-Árdrígheachta do ghlacadh mura n-iaraidh Leath Chuinn
agus Éire go léir d’ aon ghuth air í ghlacadh. Agus deir Gormfhlaith go
bhfuil an ceart aige.”
“Tá, an ceart aige,” arsa’n Legáid. “Ach conus a gheóbhfar amach an
t-aonghuth san? Má thugan Brian aon chluas do chómhairle na n-uasal san
aireófar láithreach é ar fuaid na h-Éirean go léir. Glacfaid cáirde
Mh’lsheachlainn arm. Glacfaid cáirde Bhriain arm. Beidh sé ’n-a chogadh
dhearg againn. Ní mór dom dul chun cainte le Brian agus le Murchadh.
Téanam ort airís, a Cholla. Go gcuiridh Dia ár ríghthe ar a leas!”


CAIBIDIOL XIII.
FÁGTAR FÚM-SA FÉIN É.

Níor cuimhnigheadh a thuille ar Amhlaoibh ná ar an mbréig a bhí innste
aige, ná ar an eochair. Do ghluais an Legáid agus Colla agus an gabha,
chómh tiugh agus d’fhéadadar cóir iompair a dh’fhághail, soir airís
go Ceann Cora. Fuaradar Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg agus
Gormfhlaith i gcómhairle, istigh i seómra leó féin, agus na h-Ultaigh i
seómra eile ag feitheamh le freagra. Chómh luath agus tháinig an Legáid
isteach do chuir Brian fáilte roimis agus d’inis sé bunús an sgéil dó
agus d’iar sé cómhairle air.
“Ní’l agam le tabhairt duit, a rígh,” arsa’n Legáid, “ach an t-aon
chómhairle amháin. Isé M’lsheachlainn an t-Árdrígh. Isé Árdrígh Éirean
é i láthair na h-uaire seo ’n-a bhfuilimíd ag caint anso. Beart éagcóra
iseadh é chur as an Árdrígheacht. Gabhan an éagcóir sin i gcoinnibh
dlíghe Dé. Má tá Leath Chuinn cortha de Mh’lsheachlainn cuireadh
Leath Chuinn féin as an Árdrígheacht é. Ansan má’s toil le fearaibh
Éirean Árdrígh a dhéanamh de Bhrian deinidís é. Ní bheidh Brian ag
déanamh éagcóra ar aoinne an uair sin má ghlacan sé an Árdrígheacht.
Má géilltear anois dos na maithibh seo atá tagaithe anso ó Chúig’
Uladh raghaid siad abhaile agus neósfaid siad do gach aoinne gur
géilleadh dóibh. Beidh sé i mbéal gach aoinne go bhfuil Brian le
bheith i n’ Árdrígh. Pé áit ’n-a bhfuil cáirde Mh’lsheachlainn ar
fuaid na h-Éirean glacfaid siad arm láithreach, agus glacfaid cáirde
Bhriain arm láithreach. Beid fir Éirean ’n-a dhá gcamtha agus iad ag
marbhughadh a chéile. Loitfear agus leighfear i n-aon lá amháin a
bhfuil de thairbhthe déanta ag Brian i n-Éirinn ó’n gcéad lá a thóg sé
claidheamh.”
Do labhair Dúlainn.
“Is maith í do chaint, a Thighearna Easboig,” ar seisean, “agus is
eagnaidhe, ach tá cúpla rud agus níor thugais aghaidh ortha. Má curtar
abhaile na daoine seo atá tagaithe anso ó Chúig’ Uladh chúghainn,
gan aon tsásamh i n-aon chor a thabhairt dóibh, cad is dóich leat a
dhéanfaid na daoine a chuir anso iad? Is dóich liom-sa go bhfuil fhios
agam cad a dhéanfaid siad. Raghaid siad i gcómhairle. Neósfar dóibh
ná glacfadh Brian an Árdrígheacht. Déarfaid siad-san: ‘Tá go maith.
Ní’l againn ach Árdrígh éigin eile do sholáthar. Ní choimeádfaimíd
M’lsheachlainn a thuille pé cuma ’n-a mbeidh an sgéal againn.’ Curfar