Niamh - 15

bhrat so agam. Feuch a’ bhféadfá cnaipe do chur ann dom.”
“Conus a chaillis an cnaipe?” ar sise.
“Nuair a bhíomair ag teacht leis na trí crannaibh,” ar seisean, “bhí
muintir Uíbh Fáilge fé chrann acu agus muintir Uíbh Faoláin fé chrann
eile agus muintir Mhuireadhaigh fé’n dtrímhadh crann. Bhíomair ag
teacht tré Shliabh an Bhogaig. Níor bh’fhéidir dos na trí buidhnibh
gluaiseacht i n-aonfheacht. Níor bh’fholáir dóibh gluaiseacht i ndiaigh
’chéile. D’ eirigh eatartha feuchaint cé’cu buidhean a bhéadh ar
tusach. Bhí fearg ag teacht ortha. Ní ghéillfeadh aon bhuidhean acu
do bhuidhean eile. Shíleas go mbéadh sé ’n-a bhruidhin chaorthainn
eatartha. Níor dheineas féin ach túirliocan de m’ chapal agus dul
agus mo ghuala chur fé’n gcrann a bhí ag muintir Uíbh Faoláin. Nuair
a chonaic an dá bhuidhin eile an méid sin tharaingeadar siar agus bhí
an tsíthcháin againn. Nuair a tháinig meághchaint an chrainn ar mo
ghualainn do sgeinn an cnaipe as an mbrat agus do chailleas é.”
Bhí Gormfhlaith ag éisteacht leis agus ag feuchaint air an fhaid
a bhí sé ag caint. Nuair a stad sé níor dhein sí ach an brat do
chaitheamh sa teine. Do las an brat agus do loisgeadh ’n-a luaithrigh
é os cómhair na beirte agus iad ag feuchaint air. Brat ana dhaor ab
eadh é. Níor bh’fhada roimis sin ó thug Brian do rígh Laighean é. Bhí
iongnadh agus alltacht ar rígh Laighean nuair a chonaic sé cad a bhí
déanta ag Gormfhlaith. Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag eirighe
dhi. Níor fhág sí abhfad gan eólus é. Do sheasaimh sí ar a aghaidh
amach agus a gnúis áluinn ar lasadh le buile feirge, agus a dhá súil,
agus ba bhreagh an dá shúil iad, ag taithneamh le solus éigin nár bh’
fhóghanta. Do chaoluigh na fabhraí anuas ortha agus do dhoirchigh a
h-aghaidh, fé mar a thiocfadh sgamal ar an ngréin, agus dubhairt sí,
tré n-a fiacalaibh, i gcogar nách mór:--
“A rádh gur rug sé am’ beathaigh orm mo dhritháir a bheith n-a
bheithigheach iompair ag Brian!”
Nuair a dúbhairt sí an focal san d’iompuigh sí uaidh agus do ghluais
sí ag rástáil síos agus suas an seómra. Do leath a dhá shúil air-sean,
agus ní fheidir sé cad ba mhaith dó a rádh. D’iompuigh sí airís air sar
a raibh uain aige ar phuínn machtnaimh a dhéanamh.
“Ní ró fhada,” ar sise, “go mbheidh sé ’n-a bheithigheach iompair ag
Murchadh, leis! Ansan iseadh a bainfear obair as an mbeithigheach.
Ansan iseadh a curfar an t-ualach air, agus má chuirean sé stailc suas
ní bheidh ach an bata thabhairt dó!”
“Tá an éagcóir agat, a bhean!” ar seisean. “Ná tabhair a thuille de’n
chaint sin dómh-sa mar ní glacfar uait í. Níor dheineas aon rud ach
an rud ba cheart do Chríostaidhe a dhéanamh chun daoine gan chiall
do choimeád ó n-a chéile mharbhughadh. ’A’m beithigheach iompair ag
Brian’! Is ró maith an bhail ort nách fear thu! Dá mb’ eadh ní déarfá
an chaint sin. Dá n-abarthá ní déarfá an tarna h-uair í!”
Do stad sí airís ar a aghaidh amach agus do chaoluigh na súile i dtreó
gur bheag ná go rabhdar dúnta.
“Ní déarfainn,” ar sise. “Níor ghádh dhom é. Ní gádh dhom an chaint do
rádh anois. Déarfaidh daoine nách mé í. Déarfaidh muintir Uíbh Faoláin
í, ag maoidheamh as an gcuma ’n-a bhfuaradar tusach ar an dá mhuintir
eile. Déarfaidh an dá muintir eile í ag gearán ar an éagcóir a deineadh
ortha. Raghaidh an chaint ó bhéal go béal ar fuid na h-Éirean. Raghaidh
an chaint ó shliocht go sliocht an fhaid a bheidh sliocht Gaedhal beó;
‘Dhein rígh Laighean beithigheach iompair dé féin do Bhrian.’ Conus
a chuirfir-se fhiachaibh ar na daoine gan an focal do rádh an tarna
h-uair! Mairfidh an focal, a rígh, an fhaid a mhairfir-se, an fhaid a
mhairfidh aoinne de d’ shliocht i n-Éirinn. Cad ’déarfaid Laighnigh
feasta nuair a caithfear ins na súilibh ortha go bhfuil an rígh atá
ortha n-a bheithigheach iompair ag Brian!”
An túisge ’n-a raibh an méid sin as a béal aici bhí sí imthighthe amach
dorus a bhí i n-iachtar an tseómra agus an dorus dúnta ’n-a diaigh aici
agus an eochair casta sa ghlas aici.
D’fhág sí ansúd n-a sheasamh é agus a mheabhair bainte dhé nách
mór. D’fhan sé ar feadh abhfad gan aon chor a chur dé. Fé dheire
bhuail sé amach. Chuir sé an dínnéar agus an tráthnóna dhé gan puínn
cainte dhéanamh le h-aoinne. Nuair a bhí an dínnéar caithte agus an
chuideachta sgaipithe bhuail sé isteach i seómra n-a raibh uaisle
ag imirt fichille ann. Bhí Murchadh agus Conáing, beirt de mhacaibh
Bhriain, ag imirt chluiche, agus iad ’á ímirt go dian. Bhí rígh
Laighean ’n-a sheasamh os a gcionn ag feuchaint ar an gcluiche. Thug sé
fé ndeara dá n-aistirigheadh Conáing fear áirighthe go mbuadhfadh sé
an cluiche. Thug sé cómhartha éigin do Chonáing. Do dhein Conáing an
t-aistiriughadh agus do bhuaidh sé an cluiche.
Bhí fhios ag Murchadh gur thug rígh Laighean an cómhartha uaidh.
“Is fearr an chómhairle a thugais do Chonáing anois, a rígh,” arsa
Murchadh leis, “’ná an chómhairle thugais dos na Lochlanaigh roim chath
Ghleanna Mháma. Do buadhadh ortha mar gheall ar an gcómhairle úd a
thugais-se dhóibh.”
“Tabharfad cómhairle a bheidh níos fearr ’ná an chómhairle sin dóibh lá
eile,” arsa rígh Laighean.
“Má ’seadh,” arsa Murchadh, “ná dein aon dearmhad de chrann a bheidh
folamh ’n-a lár a bheith i n-aice na h-áite agat chun dul i bhfolach
ann, fé mar a chuadhais sa chrann i nGleann Mháma. Agus bíodh an poll
mór a dhóthin i dtreó go bhféadfair do chosa tharang isteach. Mura
mbéadh do chosa bheith lasmuich de’n pholl a bhí sa chrann úd i nGleann
Mháma ní fheicfinn tú ann i n-aon chor.”
D’iompuigh rígh Laighean agus do rith sé an dorus amach.
“Ó, a Mhurchadh,” arsa Conáing, “tá cathughadh orm nár leigeas orm
nár thuigeas an cómhartha! Tá fearg air. Beidh an t-Árdrígh ar buile
chúghainn mar gheall air.”
“Ná féadfadh sé é féin d’iompar!” arsa Murchadh.
“Is truagh mar a thráchtais i n-aon chor ar an gcrann!” arsa Conáing.
“Dá mba ná béadh agat ach aon gháire amháin, a Chonáing,” arsa
Murchadh, “dhéanfá an gháire sin dá bhfeicfeá é nuair a rugas ar dhá
chois air agus tharaingeas amach a’ poll an chrainn é. Ní raibh aon
choinne i n-aon chor agam gur bh’é a bhí agam go dtí go raibh sé
taraingthe amach agam. Tá sé riamh ag gabháil páirt na Lochlanach a
gan fhios. Gabhadh sé a bpáirt os cómhair an tsaoghail agus ní déarfad
focal leis! Ach ’ghá leigint air go bhfuil sé dílis dúinn agus ansan ag
déanamh an fhill orainn!”
Ní fheacadar rígh Laighean an chuid eile de’n oídhche. D’imthigh sé
roim lá agus thug sé aghaidh soir abhaile. Nuair a tháinig an mhaidion
do fuaradh go raibh sé imthighthe. Do h-innseadh do Bhrian an rud a
thuit amach i dtaobh an chluiche. Chomáin Brian teachtaire i ndiaigh
rígh Laighean ’ghá iaraidh air casadh agus go ndéanfaí leórghníomh sa
n-easonóir a tugadh dó. Go raibh tabharthaisí ag Brian le bronnadh air
mar gheall ar na crainn a thabhairt chuige.
Tháinig an teachtaire suas leis. Thug sé a theachtaireacht dó. Bhí
bata ’n-a láimh ag rígh Laighean. Níor dhein sé ach cúpla buille de’n
bhata thabhairt sa cheann do theachtaire an Árdrígh, agus comáint
leis soir. Ar ghuaillibh fear a tugadh abhaile an teachtaire. Nuair a
chonaic muintir ríghtheighlaigh Bhriain an cor a bhí ar an dteachtaire
d’iaradar ar Bhrian leigint dóibh rígh Laighean do leanmhaint agus é
thabhairt thar n-ais ’n-a phrísúnach. Ní thoileóch’ Brian chuige sin.
“Is do rígh Laighean a tugadh an easonóir ar dtúis,” arsa Brian.
“Leigtear dó imtheacht slán abhaile. Ansan raighmíd soir agus bainfimíd
sásamh dé ag dorus a thíghe féin.”
Chómh luath agus a fuair Gormfhlaith go raibh rígh Laighean imthighthe
i bhfeirg agus go raibh an easonóir tabhartha aige do theachtaire
Bhriain, bhí fhios aici go raibh sé n-a chogadh dhearg eatartha. Sin a
raibh uaithi. Chomáin sí teachtaire go Baile Átha Cliath ag triall ar
Shitric agus ar Amhlaoibh ’ghá innsint dóibh cad a bhí tuitithe amach.
“Anois an t-am agaibh!” ar sise. “Tagadh bhúr neart go léir chómh
tapaidh agus is féidir é. Beidh an gnó eile déanta agam-sa agus ag
Lonán sar a mbeidh bhúr neart cruinnighthe, tagaithe.”


CAIBIDIOL XX.
RÍGH LAIGHEAN.

Duine b’eadh rígh Laighean nár chuir aoinne puínn suime i n-aon rud a
dhéanfadh sé ná i n-aon nídh a déarfadh sé. Fear baoth ab eadh é. Mheas
sé féin ná raibh duine ar bith dob’ fhearr ciall agus tuisgint ’ná é,
ach níor bh’é sin meas daoine eile air. Bhí sé ollamh i gcómhnuighe
chun daoine eile do chómhairliughadh. Do leigeadh daoine ortha go
nglacfaidís an chómhairle, ach ní ghlacaidís. Thugadh sé a aigne do
gach aoinne agus ní thugadh aoinne a aigne dhó-san. Dá dtugaidís ní
choimeádfadh sé rún. Bhí sé ar thaobh na Lochlanach i gcath Ghleanna
Mháma agus bhí sé amuich air gur mar gheall ar chómhairle éigin a
thug sé dhóibh a chuaidh an lá n-a gcoinnibh. Tar éis an chatha bhí
Murchadh agus Dúlainn Óg ag gabháil tímpal ag feuchaint i ndiaigh
na bhfear ngunta. Chonacadar crann agus poll dreóite ann agus a lár
folamh. Bhí dhá chois duine amach as an bpoll. Do rug Murchadh ar an
dá chois agus tharaing sé an duine amach a’ poll an chrainn. Cé bhéadh
aige ach Maolmórdha! Dhein Murchadh agus Dúlainn gáirí a ndóthin nuair
a chonacadar cé bhí acu. Do deineadh rígh ar Laighnibh ’n-a dhiaigh san
dé tré chómhairle Ghormfhlaith agus Shitric.
Níor thug Gormfhlaith ná Sitric ná Amhlaoibh fios ná eólus dó ar
an uisge-fé-thalamh a bhí ar siúbhal acu i gcoinnibh Bhriain agus
Mhurchadh. Ní fhéadfaidís é. Do sgoilfeadh air nó do leigfeadh sé amach
é. Do leigeadar dó go dtí go raibh gach aon nídh ollamh acu i gcóir
an chogaidh. Theastuigh uatha ansan é féin agus slóighte Laighean a
bheith ar a dtaobh féin, i gcoinnibh Bhriain, sa chogadh. Chuige sin
iseadh chuir Gormfhlaith an fhearg air nuair a chuaidh sé go Ceann
Cora leis na crannaibh. Dhein sí an gnó go feilimionta. Tháinig sé go
Ceann Cora an uair sin agus gan idir é agus Brian ach an caradas ba
threise agus ba dhílse. D’fhág sé Ceann Cora agus gan ’n-a chroídhe do
Bhrian ach fuath agus fíoch agus fearg, agus a chroídhe d’á losgadh
ag an bhfocal úd a chuir Gormfhlaith isteach ’n-a chluais, é bheith
’n-a “bheithigheach iompair ag Brian!” Bhí sé lán cheapaithe ar dhul,
gan stad gan ríghneas, ag triall ar Shitric agus ar a dh’innsint dó
cad é an tarcuisne a tugadh dó i gCeann Cora, agus ar a iaraidh air
cabhrughadh leis chun an tarcuisne do dhíoghalt ar Bhrian agus ar
Mhurchadh agus ortha go léir.
Nuair a bhí san mar sin bhí a h-aidhm féin curtha chun cinn go h-áluinn
ag Gormfhlaith. Bhí rígh Laighean gabhtha isteach go daingean aici ar
a taobh féin, sa chogadh a bhí ag teacht, agus ní raibh aon phioc d’á
fhios ag rígh Laighean ná gur bh’é a ghnó féin a bhí aige d’á dhéanamh;
ná gur bh’é a fhuath féin agus a mhiosgais féin a bhí aige d’á shásamh
i gcoinnibh Bhriain. Bhí gnó Ghormfhlaith aige d’á dhéanamh chun a
toile go h-iomlán agus ní raibh aon bhaoghal go leigfeadh sé amach aon
rún, mar níor tugadh dó aon rún.
Sar a raibh uain ag Maolmórdha ar bheith sa bhaile ó Cheann Cora bhí
teachtaire Ghormfhlaith i mBaile Átha Cliath ’ghá innsint do Shitric
cad a bhí déanta. Chómh luath agus do shrois Maolmórdha an baile
siúd isteach go Baile Átha Cliath é ’ghá innsint do Shitric cad d’
imthigh air i gCeann Cora agus ’ghá iaraidh air a pháirt do ghabháil i
gcoinnibh Bhriain.
“Geóbhad, a rígh,” arsa Sitric, “do pháirt i gcoinnibh Bhriain, agus
ní mise amháin a gheóbhaidh do pháirt ’n-a choinnibh. Geóbhaidh rígh
Lochlan do pháirt ’n-a choinnibh. Agus geóbhaidh rígh na h-Ioruaidhe
do pháirt ’n-a choinnibh. Agus geóbhaid ríghthe nách iad do pháirt
’n-a choinnibh. Comáinfead teachtairí láithreach ag triall ortha ’ghá
iaraidh ortha teacht anso go cuan Bhaile Átha Cliath chómh luath i
n-Éirinn agus is féidir é, chun do pháirt-se ghabháil, agus díoltais
a dhéanamh ar Bhrian agus ar a chlainn mar gheall ar a bhfuil d’ olc
déanta acu ar chlannaibh Lochlan le fada bhliantaibh. Imthigh-se
abhaile, a rígh,” ar seisean, “agus cruinnigh do neart agus cuir thu
féin i dtreó, agus bí anso le d’ shlóightibh nuair a thiocfaidh an
neart iasachta.”
D’imthigh rígh Laighean abhaile agus dhírigh sé ar a shlóighte do
chruinniughadh agus do ghleusadh. D’inis sé do gach aoinne cad é an
tarcuisne a tugadh dó i gCeann Cora, conus mar a caitheadh Gleann
Mháma ins na súilibh air féin agus ar Laighneachaibh, agus conus mar
adúbhairt Murchadh, mac Bhriain, leis féin agus leis na Laighneachaibh
gan aon dá chuid a dhéanamh d’á ndícheal.
Do chealg an chaint sin na Laighneacha, agus dúbhradar go mbéadh lá
eile acu féin agus go ndíolfadh Brian agus Murchadh, agus Clann Chais
go léir, a’ Gleann Mháma. Bhíodar ag dhéanamh na h-oibre a bhí geártha
amach dóibh ag Gormfhlaith, agus ní raibh aon phioc d’á fhios acu gur
bh’ í sin obair a bhí acu ’á dhéanamh. Ba dhoimhinn agus ba ghasta agus
ba dhroch aigeanta an bhean Gormfhlaith, agus dob’ ábalta an bhean í.
Ach bhí cluiche bháis a’s bheatha aici d’á imirt le daoinibh a bhí
beagán ró dhoimhinn di, agus ró ghasta dhi, agus ró ábalta dhi. Do
thuigeadar an cluiche a bhí aici d’á imirt agus do sgaoileadar léi. Bhí
bob aici d’á bhualadh ar rígh Laighean agus ar na Laighneachaibh, agus
ní raibh aon phioc d’á fhios aici go raibh a chothrom, agus breis, de
bhob d á bhualadh, i láthair na h-uaire céadna, uirthi féin.


LEABHAR A TRÍ.


CAIBIDIOL I.
COR I N-AGHAIDH AN CHAIM.

Raint laethanta tar éis rígh Laighean a dh’ imtheacht i bhfeirg ó
Cheann Cora bhí Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg i bhfochair a
cheile i gcómhairle. Bhí a lán neithe acu ’á bhreithniughadh. Bhíodar
ag áireamh na mílte fear a féadfaí thabhairt as gach triúch nuair a
thiocfadh an ghlaodh. Thuigeadar gur isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath
a thiochfadh an namhaid iasachta. Bhíodar ag breithniughadh na mbóithre
a bhí ó Cheann Cora go Baile Átha Cliath; agus ó Uíbh Máine go Baile
Átha Cliath; agus ó Chaiseal go Baile Átha Cliath; agus ó thír na
nDéise go Baile Átha Cliath; agus ó Chiarraighe go Baile Átha Cliath;
agus mar sin, ó gach aon áit ’n-a raibh cuid de neart slógh Bhriain go
dtí an áit i n-aice Bhaile Átha Cliath ’n-a gcaithfeadh a shlóighte go
léir teacht agus cruinniughadh i gcoinnibh na slógh namhad iasachta a
bhí ag teacht go h-Éirinn ó’n uile pháirt de’n domhan Lochlanach. Ansan
iseadh do tuigeadh go h-áluinn tairbhthe na h-oibre a bhí ag Brian ’á
dhéanamh ar feadh abhfad roimis sin, nuair a bhí na bóithre breaghtha
leathana aige ’á dhéanamh ins gach aon bhall agus nuair a bhí na
drochaid bhreaghtha láidire aige ’á chur ar na h-aibhníbh. Do tuigeadh,
leis, an uair sin gur deineadh maitheas mór nuair a rugadh slóighte
Bhriain go minic roimis sin, go Cill Mhaighneann i n-aice Bhaile Átha
Cliath, an áit ’nar ghnáth le Brian dul agus longphort a dhéanamh agus
raint aimsire chaitheamh, nuair a bhíodh gnó aige le déanamh, aighneas
a shocarughadh idir ríghthibh, nó a smacht féin do chur i bhfeidhm.
Bhí aithne mhaith ag Dál gCais ar na bóithribh ó Cheann Cora go Cill
Mhaighneann.
Nuair a bhí cuid mhaith aimsire caithte sa chómhairle, agus caint agus
breithniughadh déanta ar a lán neithe, táinig an t-am chun dul agus
bia chaitheamh. Tháinig teachtaire ’ghá rádh go raibh an bia ollamh.
D’eirigh an triúr agus thánadar go seómra an bhídh. Shuighdar chun an
bhúird. Tháinig Gormfhlaith agus shuigh sí i n-aice an Árdrígh. Bhí sí
go séimh agus go soilbhir agus go gealgháiriteach leó, agus go mór mór
leis an Árdrígh. Bhí sí ag déanamh grínn agus suilt de’n chuma ’n-ar
chuir rígh Laighean fearg ar Mhurchadh nuair a dhein sé an bhagairt ar
Chonáing sa chluiche.
“Níor dhéineas aon iongnadh de m’ dhritháir,” ar sise. “Fear iseadh é,
is dóich liom, nár theip an tuathal riamh air. Ach go deimhin agus go
dearbhtha níor mheasas go ndéanfadh Murchadh an rud a dhein sé.”
“Cad a dheineas, a Árdrígan?” arsa Murchadh.
“Nuair a thagan fearg ort, a rígh,” ar sise, “ní h-aon dóichín tu. Ach
ní gnáth leat fearg a theacht ort gan puínn cúise.”
“Is fíor dhuit, a Árdrígan,” ar seisean. “Ní raibh aon cheart agam a
dhéanamh de’n sgéal ach neamhnídh, mar ní raibh ann ach neamhnídh. Is
truagh ná táinig sé thar n-ais nuair a tháinig an teachtaire suas leis.
Dá dtagadh d’ admhóchainn láithreach go raibh an éagcóir agam agus
d’iarfainn air mo leathsgéal do ghabháil.”
Níor chuir Brian ná Dúlainn aon fhocal isteach sa chómhrádh san. Níor
mhaith leó trácht i n-aon chor ar an easonóir a tugadh do theachtaire
an Árdrígh. Dar leó d’fhéadfadh rígh Laighean diúltughadh do chasadh
agus gan an teachtaire do bhualadh. Cuid ab eadh é sin de’n tuathal
nár theip riamh ar rígh Laighean.
Ba ghnáth, i ndeire gach dínnéir, sódhluist éigin, nó mísleán éigin, do
thabhairt isteach agus do chur ar an mbórd. Bhí gaidhrín na h-Árdríghna
ar a ghlúin ag Murchadh agus é ag cimilt a bhaise dh’á dhrom, ag
feitheamh leis na mísleáin. Lonán a bhí ag frithálamh. Do tógadh chun
siúbhail na miasa móra. Tháinig Lonán isteach agus trí miasa beaga
aige agus sórd éigin bídh ortha, agus aon mhias bheag amháin agus dhá
ubhall uirthi. Chuir sé an mhias ar a raibh na h-ubhla os cómhair na
h-Árdríghna, agus na trí miasa eile os cómhair an trír fear. D’fheuch
sé ar Mhurchadh. Chuir Murchadh a lámh anonn láithreach agus tharaing
sé chuige an mhéisín a cuireadh os cómhair Bhriain agus an mhéisín a
cuireadh os cómhair Dhúlainn. Dhein sé an méid sin go tapaidh, i dtreó
ná raibh uain ag aoinne acu ar aon phioc de’n bhia chur ’n-a bhéal.
Ansan do thóg sé blúire de’n bhia agus chuir sé i mbéal an ghaidhrín
é agus do sgaoil sé an gaidhrín uaidh ar an dtalamh. Shiúbhluigh an
maidirín beagán ar an úrlár. Ansan do thuit sé. D’ iompuigh sé na
cheithre cosa anáirde. Do croth na cosa ar feadh tamail bhig agus bhí
an gaidhrín marbh.
D’fheuch Murchadh ar Ghormfhlaith.
“Dheinis láidir ár ndóthin dúinn é!” ar seisean.
Thug sé fé ndeara a lámh aici ’á chur isteach ’n-a brollach. Do phreab
sé anonn agus do rug sé ar an láimh.
“Ná dein é sin, a Árdrígan!” ar seisean. Is amhlaidh a bhí sgian ’n-a
brollach aici agus mheas sí Lonán do shádh leis an sgiain.
Nuair a bhí greim ag Murchadh ar a láimh d’ fheuch sí ar Lonán, agus
ba dhóich leat go sádhfadh sí é le n-a súilibh. An mhuintir a bhí
láithreach an uair sin agus do chonaic a h-aghaidh agus í ag feuchaint
ar Lonán, ní miste a rádh ná go bhfeacadar a diabhal coímhdeachta má
chonaic aoinne riamh é.
“Do dhíolais mé!” ar sise le Lonán.
“Cad é an brígh atá leis an obair seo?” arsa Brian, agus d’fheuch sé ó
dhuine go duine d’á raibh láithreach.
“Tá, a Árdrígh,” arsa Murchadh, “go bhfuil oiread nímhe sa méid bídh
atá ar na trí miasaibh beaga san agus mharbhóch’ trí naonbhúir, ní
áirighim triúr.”
D’fheuch Brian ar Lonán.
“Cad chuige dhuit a leithéid sin de ghníomh a dhéanamh?” ar seisean.
“Níor dhein sé ach an rud a dúbhradh leis a dhéanamh,” arsa Murchadh.
“Ní shaorfadh san i n-aon chor é!” arsa Brian.
“Osgail do bhéal agus inis an fhírinne do’n Árdrígh,” arsa Murchadh le
Gormfhlaith.
“Osgail-se féin do bhéal,” arsa Gormfhlaith, “agus inis an sgéal go
léir dó. Is dóich liom gur tu is fearr eólus air.”
“Cad é an ainim atá ort-sa?” arsa Murchadh le Lonán.
“Lonán mac Beathach, a rígh,” arsa Lonán.
“Airiú, an dritháir do Dhonn tu?” arsa Brian.
“Ó! Ó! Ó!” arsa Gormfhlaith.
“Iseadh, a Árdrígh,” arsa Lonán.
“Tar i dtusach an sgéil, a Lonáin,” arsa Murchadh, “agus inis do’n
Árdrígh é, tríd síos.”
“Déanfad sgéal gairid dé dhuit, a Árdrígh,” arsa Lonán. “Thánag
abhaile anso go h-Éirinn tar éis sgoileana agus coláistí an domhain do
shiúbhal, ag cruinniughadh eóluis ar ghearántaibh agus ar thaomaibh an
duine, agus ar na leighseanaibh is fearr ortha. Ní rabhas abhfad sa
bhaile nuair a chuir mo dhritháir, Donn, nídh am’ chómhairle.
“‘Táthar ar tí an t-Árdrígh do chur chun báis le nimh,’ ar seisean.
‘Tá aireachas maith ’á thabhairt dó,’ ar seisean, ‘ach tá sgannra
orainn go léir le h-eagla go bhfaighfí caoi ar an ngníomh a dhéanamh
i n-aimhdheóin ár n-aireachais. D’fhéadfá-sa beart a dhéanamh,’ ar
seisean, ‘a chuirfeadh an t-Árdrígh ó bhaoghal.’
“‘Cé atá ar a thí?’ arsa mise.
“‘Tá Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus a mac, rígh Lochlanach Átha
Cliath.’
“‘Cad é an tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh?’ arsa mise.
“‘Ní sa tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh atá an cheist,’ ar
seisean, ‘ach sa tairbhthe is dóich leó a dhéanfaidh a bhás dóibh. Tá
Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus Sitric ag obair, fé thalamh agus os
cionn tailimh, chun geinte críche Lochlan agus críche na h-Ioruaidhe
do chruinniughadh agus do thabhairt anso go h-Éirinn chun na nGaedhal
do dhísgiughadh agus Éire bheith acu féin, agus Sitric a bheith i n’
Árdrígh ar Éirinn. Dá bhfaghadh Brian bás le linn an chruinnighthe
bheith déanta do thuitfeadh, dar leó, cómhacht Bhriain as a chéile.
Bhéadh ríghthe Éirean go léir ag marbhughadh a chéile chun teacht ar
an Árdrígheacht, agus ba ró fhuiriste do chómhacht Lochlanach bualadh
isteach agus an Árdrígheacht do sgiobadh uatha go léir. Chuige sin,’
ar seisean, ‘tá Gormfhlaith ag faire feuchaint an bhfaghadh sí caoi
ar nimh a thabhairt do Bhrian, agus táimíd-ne ag faire uirthi chun
gan an chaoi a thabhairt di. Thugamair Niamh, inghean Thaidhg Mhóir
uí Chealla, go Ceann Cora, chun na faire dhéanamh, ach tá Gormfhlaith
ró ghlic do Niamh. D’á éaghmais sin ní réidhtighean faireachán de’n
tsórd san le meón ná le h-aigne Niamh. Thugamair fé ndeara go raibh a
sláinte ag imtheacht uaithi sa n-obair. Tá an aigne ró uasal ag Niamh.
Do mharbhóchadh faireachán de’n tsórd san í. Díreach nuair a bhíomair i
gcás ná raibh fhios againn cad ba mhaith dhúinn a dhéanamh shocaruigh
Brian ar dhul ar a chuaird rígh. An fhaid a bheidh sé ar an gcuaird
agus Gormfhlaith i gCeann Cora ní’l baoghal air. Ach nuair a bheidh an
chuaird tabhartha ní fheadar an tsaoghal cad a dhéanfaimíd.’
“‘Inis an sgéal go léir do Bhrian féin,’ arsa mise.
“‘Ní bhéadh aon mhaith ann,’ ar seisean. ‘Ní chreidfeadh sé go
ndéanfadh sí é, agus ansan is amhlaidh a bhéadh an chontabhairt níba
mhó.’
“‘Agus cad ’tá agam-sa le déanamh?’ arsa mise.
“‘Éist go cruinn liom,’ ar seisean, ‘agus neósfad duit cad tá agat le
déanamh. Ní’l Sitric sásta nuair ná fuil an gnó d’á dhéanamh chómh
tapaidh agus ba mhaith leis é. D’á bhfaghadh sé duine a dhéanfadh an
gnó níos tapamhla do thabharfadh sé tuarasdal maith dhó as an obair a
dhéanamh. Imthigh-se go Baile Átha Cliath, ad’ dhochtúir, mar ’dh eadh.
Leig do Shitric tu dh’fhághail amach. Tuigeadh sé uait, i ndiaigh ar
ndiaigh, ná fuil aon ghrádh agat do Bhrian. Nuair a thuigfidh sé an
méid sin measfaidh sé go ndéanfair-se an gnó. Curfar siar go Ceann Cora
thu. Beidh tú ann nuair a thiocfaidh Brian abhaile. Ceapfar tu chun na
h-oibre dhéanamh agus geallfar tuarasdal maith dhuit. An fhaid a bheidh
an gnó ar do láimh-se ní baoghal go gcurfar ar aon láimh eile an gnó.
Luigh isteach chun na h-oibre chómh maith agus dá mbeitheá dáiríribh.
Dein gach aon rud díreach mar a déarfar leat é dhéanamh. Tabhair a toil
féin do Ghormfhlaith. Dein rud uirthi ins gach aon nídh a chuirfidh sí
os do chómhair. Ansan, nuair a thiocfaidh an t-am ceart chuige féadfair
sgéidh uirthi.’
“Chuadhas go Baile Átha Cliath. Thuit gach nídh amach díreach mar a
mheas Donn a thuitfeadh. Is uathbhásach an bhean í!” ar seisean, agus
d’ fheuch sé anonn ar Ghormfhlaith, mar fheuchfadh duine ar éan éigin
neamh-choitchianta, nó ar bheithigheach neamh-choitchianta.
D’fheuch sise air, idir an dá shúil.
“Ní foláir a dh’ admháil,” ar sise, “gur dheinis do ghnó go maith.
Bhuailis bob ar Shitric, agus bhuailis bob ar fhear atá níos géire
go mór ’ná Sitric. Bhuailis bob ar Amhlaoibh. Mura mbéadh san ní
bhuailfeá an bob orm-sa mar a bhuailis. Is ábalta an buachail tu,” ar
sise. “Tháinig amhras am’ aigne cúpla uair go mb’ fhéidir go rabhais
am’ mhealladh, ach chuiris m’ aigne chun suaimhnis gach uair acu le
d’ shímplidheacht. Ó, is sleamhain an bioránach tu! Is truagh nách ag
triall orm féin a tháinís ar dtúis! Ach nuair a tháinís chúgham ó’n
mbeirt sin cad fhéadfainn a rádh! Cad é an díobháil dom ach Amhlaoibh.”
“Cé h-é Amhlaoibh?” arsa Brian.
Chrom gach aoinne a cheann.
“Nách é sin an t-ógánach úd a thagadh anso aníos ó Inis Cathaigh i
n-aonfheacht le mac Thaidhg Mhóir uí Chealla?” arsa Brian.
Níor labhair aoinne, ach do las gnúis Mhurchadh.
“Ná neósfaidh aoinne dhom cé h-é an t-óganach úd?” arsa Brian.
“Ní’l ach aoinne amháin anso a dh’fhéadfadh an cheist sin do fhreagairt
duit, a athair,” arsa Murchadh, agus do labhair sé go h-ana íseal.
D’eirigh Brian ó’n mbórd agus d’ imthigh sé amach gan feuchaint ar
Ghormfhlaith.
“Coimeádtar ’n-a prísúnach í,” arsa Murchadh le Dúlainn, agus d’imthigh
sé amach i ndiaigh an Árdrígh.
“Tá cárbat na h-Árdríghna féin ollamh amuich chun bóthair,” arsa
Lonán. “Bhíomair chun imtheacht ar cos-anáirde go Baile Átha Cliath,”
ar seisean, “chómh luath agus bhéadh an gníomh déanta,” agus chuir sé
gáire as.
“Imthigh amach agus inis an méid sin do Mhurchadh,” arsa Dúlainn.
“Tabharfad-sa aire dhi seo.”
D’imthigh Lonán amach. Bhí Brian agus Murchadh amuich agus iad ag
siúbhal síos agus suas agus Brian ag caint. D’ airigh sé an t-aon
fhocal amháin ó Bhrian.
“Ní mac d’ Amhlaoibh é. Tuigim an sgéal go léir anois.”
Chonaic sé Lonán ag teacht ’n-a dtreó.
“A Lonáin, a mhic ó,” ar seisean, “tá comaoine mhór curtha agat orm!
Chuiris t’anam féin i gcontabhairt ar mo shon.”
“Is suarach le rádh m’anam-sa seachas t’anam-sa anois, a Árdrígh,” arsa
Lonán. “Ach a leithéid seo, a rígh,” ar seisean le Murchadh. “Tá cárbat
na h-Árdríghna ollamh chun bóthair. Bhí socair aici ar dhul láithreach
go h-Áth Cliath agus ar mise bhreith léi. Do crochfaí mé chómh luath
agus bhéinn thíos dá mbéadh an sgéal aici mar a mheas sí a bhéadh sé.
Siné tuarasdal a gheóbhainn uatha,” agus chuir sé gáire as.
“Tá san go maith! Tá san go h-ana mhaith!” arsa Brian. “Ní’l aon phioc
d’á fhios ag aoinne cad ’tá tuitithe amach. Cuir isteach sa chárbat í,
a Mhurchadh, agus cuir buidhean fear léi síos go Baile Átha Cliath,
agus fágtar thíos í.”
D’imthigh Brian isteach ’n-a sheómra féin, agus d’imthigh Murchadh agus
Lonán chun an ruda a dh’ órduigh sé do dhéanamh. Thánadar isteach mar a
raibh Dúlainn agus Gormfhlaith, agus an gaidhrín marbh.
“Tuigim go bhfuilir ag dul go h-Áth Cliath, a Árdrígan,” arsa Murchadh.
“Tá do chárbat féin ollamh duit.”
D’éirigh sí, gan labhairt, agus bhuail sí amach i n-aonfheacht
leis. Tháinig Lonán i n-aonfheacht leis an mbeirt. Thug sé cogar do
Mhurchadh. Thánadar mar a raibh an cárbat, gabhtha, ollamh chun bóthair.
“Tá an Árdrígan ag dul go h-Áth Cliath, a ghiolla,” arsa Murchadh leis
an ngiolla. “Tabhair aire mhaith dos na capailibh.”
D’fheuch Murchadh isteach sa chárbat. Chonaic sé bosca beag deas
istigh ann. Thóg sé amach an bosca.
D’fheuch Gormfhlaith air. D’fheuch seisean uirthi. Níor labhair aoinne
acu.
Do ghluais an cárbat.


CAIBIDIOL II.
BREALL AR AN BHFEALL.

Nuair a bhí an cárbat ag gluaiseacht bhí beirt bhan uasal sa chárbat
i n-aonfheacht le Gormfhlaith, beirt d’á mnáibh coímhdeachta, beirt a
tháinig léi go Ceann Cora nuair a phós Brian í. Bhí Dúlainn agus dírim
marcach aige chun dul, mar ghárda, i n-aonfheacht leis an gcárbat. Le
Gormfhlaith féin ab eadh cúigear dos na marcachaibh. Thánadar léi go
Ceann Cora nuair a bhí sí ag teacht ann. Ní raibh aon phioc d’á fhios
ag aoinne acu, ná ag aoinne des na mnáibh coímhdeachta, cad a bhí
tuitithe amach. Choimeád Gormfhlaith an gnó go léir idir í féin agus
Lonán. Bhí socair aici ar imtheacht láithreach nuair a bhéadh an gníomh
déanta. Dá mbéadh Brian agus Murchadh agus Dúlainn chómh marbh leis an
ngaidhrín bhéadh sí féin agus Lonán, agus an méid d’á muintir féin a
bhí i gCeann Cora, bhéidís leath na slíghe go h-Áth Cliath sar a mbéadh
teighlach Chinn Cora tagaithe as an sgeón, dar léi. Bhéidís socair,
ó bhaoghal, i n-Áth Cliath sar a mbéadh teighlach Chinn Cora ábalta
ar aon tsaghas gnímh a dhéanamh, bhéadh a leithéid sin de mheasgán