Niamh - 02

ró bhog dó. D’imthighdar óthuaidh. D’ eirigh na Laighnigh leó. Do
cruinnigheadh sluagh ana mhór, Lochlanaigh agus Éireanaigh ó’n Múmhain,
agus Lochlanaigh ó Áth Cliath, agus iomláine cómhachta na Laighneach,
idir Lochlanaigh agus Éireanaigh. Cheapadar, anois nó riamh, go
gcuirfidís neart Bhriain ar neamhnídh. Thuig na h-Éireanaigh a bhí
ann go ndéanfaidís díoltas ar Bhrian agus ar Chlainn Chais fé dheire
thiar thall. Thuig na Lochlanaigh dá mbéadh Brian agus Clann Chais ar
neamhnídh nár ró fhada go mbéadh Luimneach, agus Inis Cathaigh, agus an
Mhúmhain, agus b’fhéidir Éire go léir, acu féin airís. Níor thug Brian
puínn aimsire dhóibh chun machtnaimh a dhéanamh. Siúd chúcha isteach i
gCúige Laighean é féin agus a shluagh. Ar Gleann Mháma iseadh tháinig
sé suas leó. Siúd chun a chéile an dá shluagh go fíochmhar agus go
malluighthe. Do throid na Laighnigh agus na Lochlanaigh agus a lucht
cabhartha go léir, go cródha agus go seasamhach, an fear ag tuitim agus
fear eile i n’ inead láithreach, gan staonadh gan géilleadh, gan suim
i mbás ná i mbeatha. Níor bh’ aon mhaith dhóibh é. Do bhrúigh Brian
agus Murchadh agus Clann Chais isteach tré n-a lár. Do leagadh agus do
marbhuigheadh iad ’n-a srathanaibh. Fé dheire do ruagadh chun siúbhail
an méid nár leagadh dhíobh. Do leanadh iad ins gach treó baill ’n-ar
theitheadar. Do cuireadh an mhór-shluagh ar neamhnídh glan. Do thuit sa
chath san chúig mhíle fear de Lochlanachaibh agus de Laighneachaibh.
D’fhág san Leath Mhogha ar fad fé smacht Bhriain, agus thug sé le
tuisgint go soiléir dos na Lochlanaigh ná raibh aon bhreith acu go deó
airís ar oileán na h-Éirean do thabhairt fé n-a smacht. Ansan iseadh
bhí ríghthe agus uaisle agus tighearnaí tíre ag teacht as gach áird
go Ceann Cora ag tabhairt cíosa agus tabharthaistí agus bronntanas ag
triall ar Bhrian agus ag snadhmadh caradais leis.
Cuid des na h-uaislibh sin iseadh bhí tagaithe ann an oídhche a bhí an
bheirt bhuachailí ó mhainistir Ínse Cathaigh ann. Chuir an mhuintir a
tháinig aithne láithreach ar Thadhg Óg ua Chealla. Níor fhéad aoinne
puínn aithne chur ar an mbuachail eile, ar Amhlaoibh. Ní raibh fhios
acu cé r’ bh’ é ná cé ’ra díobh é, ach gur bh’ ógánach uasal é a
tháinig anall ó chrích Lochlan go mainistir Ínse Cathaigh ag déanamh
foghluma. Do caitheadh an oídhche go suairc agus bíodh ná raibh aon
aithne cheart ar an Lochlanach óg bhí gach aoinne ag déanamh cúraim dé
agus ag taisbeáint báighe dó, díreach fé mar ba mhaith leó a chur i
n-iúil dó, dá mba Lochlanach féin é ná raibh aon dothal acu roimis.
Tá an tréith sin sa n-Éireanach fós, go láidir. Má bhímíd muinteartha
le duine iasachta is minic gur mó go mór a thaisbeánaimíd ár
muintearthas dó ’ná mar a thaisbeánaimíd é d’ ár nduine féin. Chonac
go minic a leithéid.
Tháinig an mhaidion. Bhí na h-uaisle a tháinig ag dul abhaile.
Má thugadar tabharthaistí leó ag triall ar Bhrian do thug Brian
tabharthaistí móra maithe dhóibh nuair a bhíodar ag imtheacht. Bhí
brígh leis na tabharthaistíbh sin, ámhthach. An priúnsa do ghlac
tabharthas mar sin ó Bhrian, d’ admhuigh sé Brian a bheith ’n-a rígh
os a chionn, agus bhí ceangailte air as san amach an admháil sin do
sheasamh. Thuigeadar go léir an nídh sin go maith agus ní raibh aon
chur ’n-a choinnibh acu. Is amhlaidh a bhí áthas mór ortha fear a
bheith os a gcionn a bhéadh ábalta ar iad do smachtughadh dá mba ghádh
é.
Tháinig an bheirt bhuachailí abhaile chun na mainistreach agus chun na
leabhar agus chun an léighinn.
Bhí Brian pósta an tarna h-uair an uair sin. Gormfhlaith ab ainim
do’n tarna mnaoi. Bhí sí ’n-a baintrigh nuair a phós Brian í. Drifiúr
ab eadh í do Mhaolmórdha, an rígh a tháinig ar Laighnibh nuair a
ghéilleadar do Bhrian. Bhí sí pósta ar dtúis ag rígh de ríghthibh
Lochlanach Átha Cliath. Amhlaoibh ab ainim do’n rígh sin. Bhí mac aici
leis an Amhlaoibh sin agus Sitric ab ainim do, agus bhí sé ’n-a rígh ar
Lochlanaigh Átha Cliath nuair a bhí sise pósta ag Brian i gCeann Cora.
Do réir gach seanachais d’á mbainean leis an aimsir sin ní raibh an
uair sin ar mhnáibh an domhain bean eile a bhí i n-aon ghaor do bheith
chómh breagh leis an mnaoi sin. Ach tá nídh eile, leis, le feisgint sa
tseanachus. Ní raibh bean ar bith a bhí chómh breagh léi. Ní lúgha ’ná
mar a bhí bean ar bith a bhí chómh h-olc léi. Nuair a phós Brian í ní
raibh fhios aige cad é an saghas í. Bhí beartuighthe i n’aigne aige,
ní h-amháin Gaedhil Éirean do dhlúthughadh le n-a chéile i dtreó gur
mhóide a neart é i n-aghaidh namhad iasachta, ach, dá mb’ fhéidir é, na
Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn do tháthughadh
leis na cineachaibh Gaedhlacha, agus aon neart amháin a dhéanamh díobh
go léir. Thuig sé gur mhaith an congnamh dó chuige sin máthair an rígh
a bhí ar Lochlanaigh Átha Cliath a bheith pósta aige; go dtabharfadh
an cleamhnas san páirt disi ’n-a chómhacht féin agus páirt dó féin i
gcómhacht a mic. Do neartuigh sé an pháirt sin a bhéadh aige féin i
gcómhacht a mic, le cleamhnas eile. Thug sé a inghean féin le pósadh do
Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.
Bhí gaol agus cómhngas achmair go leór ansan idir é agus rígh
Laighean agus idir é agus Lochlanaigh Átha Cliath, agus bhí gach
aon deabhramh go ndéanfadh aimsir agus foidhne agus faidearaídhe
agus deaghchómharsanacht caradas do dhlúthughadh agus do bhuanughadh
idir é agus iad go léir, go mór mór ó bhí san agus a mbuac féin
ag teacht isteach le n-a chéile. Bhí gach aon deabhramh, leis, dá
leanadh an caradas san agus an deagh-chómharsanacht san go sroisfeadh
Brian Árdrígheacht na h-Éirean agus go leanfadh sliocht Bhriain i
n-Árdrígheacht na h-Éirean, ó ghlúin go glúin, ar feadh mórán aimsire,
agus go gcuirfeadh san rath agus séan, go saidhbhir agus go marthanach,
ar Éirinn agus ar Chlannaibh Gaedhal, agus ar an gCreideamh i n-Éirinn.
Ach bhí a mhalairt sin ar fad de mhachtnamh i n-aigne na Banríghne,
i n-aigne Ghormfhlaith. Ní h-ar Bhrian ná ar a shliocht a bhí sí ag
cuimhneamh, i gcóir Árdrígheachta na h-Éirean, sa n-aimsir a bhí le
teacht, ach ar a mac féin, ar Shitric, rígh Lochlanach Átha Cliath. Bhí
Brian aosda. Ní raibh, agus a dhícheal a dhéanamh, puínn eile aimsire
aige le caitheamh ar an saoghal so. B’fhearr léi í féin a bháth ’ná
Murchadh dh’fheisgint i n’ Árdrígh. Níor bh’fholáir, dar léi, rud éigin
a dhéanamh a choimeádfadh Murchadh as an Árdrígheacht. Chuir sí an
sgéal i gcómhairle a mic. Do socaruigheadh eatartha ar nimh a thabhairt
do Bhrian. Dá mbéadh Brian as an slígh do thuitfeadh a chómhacht
as a chéile. Ansan níor ró dheacair di cómhacht na Lochlanach do
chruinniughadh agus oileán na h-Éirean do chur fé n-a smacht féin, agus
Árdrígh a dhéanamh d’á mac, de Shitric. Bhí an t-uisge-fé-thalamh san
ar siúbhal idir Cheann Cora agus Áth Cliath ar feadh abhfad. Bhí sé ar
siúbhal, a gan fhios do’n tsaoghal, le linn na h-aimsire ’n-a raibh an
bheirt bhuachailí úd ag déanamh a bhfoghluma i mainistir Ínse Cathaigh.


CAIBIDIOL V.
CREIDEAMH ’Á GHLACADH.

Tar éis suim aimsire tháinig an bheirt airís go Ceann Cora agus bhí lá
gleacaidheachta eile acu agus oídhche shuairc ’n-a dhiaigh. Níor bh’
fhada gur dheineadar taithighe de bheith ag teacht, agus bhíodh súil
leó agus fáilte rómpa ag gach aoinne sa teighlach. Bhíodh gach aoinne
mór leó, agus gach aoinne ag déanamh cúraim díobh, agus ní raibh aoinne
ba mhó a dheineadh cúram díobh ’ná an Bhanríghin. Dheineadh sí ana
chúram de’n bheirt, ach nuair a chuadar i dtaithighe bheith ag teacht
do thárla go mbíodh Amhlaoibh agus í féin go minic ag caint agus ag
cogarnaigh fé leith. Níor dhein aoinne aon iongnadh dhé sin. Lochlanach
ab eadh é, agus mac rígh ab eadh é, agus níor bh’ aon iongnadh mórán
a bheith aici le rádh leis an mbuachail i dtaobh a thíre féin agus i
dtaobh a mhuintire.
Nuair a tháinig an t-am ’n-ar mhithid do Thadhg ua Chealla cuaird a
thabhairt óthuaidh go h-Uíbh Máine, ag feuchaint a mhuintire féin, ní
shásóch’ aon rud é gan Amhlaoibh do dhul óthuaidh i n-aonfheacht leis.
Chuaidh an bheirt óthuaidh. Má ba mhór an fháilte a bhíodh roimis an
mbeirt i gCeann Cora, agus má ba mhór an cúram a deintí dhíobh ann,
ba mhó ’ná san an fháilte a bhí rómpa thuaidh, agus ba ghrádhmhaire,
agus ba mhó an cúram a deineadh díobh ann. Bhí Tadhg Óg ua Cealla i
dteighlach a athar féin nuair a chuaidh sé óthuaidh go h-Uíbh Máine,
agus is ’mó rud fhéadfadh sé a dhéanamh ann chun cúraim a dhéanamh de
charaid ná féadfadh sé a dhéanamh i ríghtheighlac Bhriain i gCeann
Cora. Do dhein sé gach aon rud fé mar a thaithn leis chun a thaisbeáint
cad é an cion a bhí aige ar a chomrádaidhe. Nuair a chonaic an
t-athair, Tadhg Mór féin, an cúram go léir ’á dhéanamh de’n ógánach
Lochlanach do dhein sé féin cúram dé, chun a mhic do shásamh. Ansan do
dhein an mháthair, agus an chuid eile de’n chlainn, an cúram céadna
dhé, chun Taidhg Óig do shásamh. Níor dheacair dóibh sin, mar, chómh
luath agus tháinig sé ’n-a measg, agus chómh luath agus do chonacadar
é agus do labhradar leis, tháinig báigh chómh mór san acu féin leis go
mbéadh fáilte acu roimis agus go ndéanfaidís cúram dé ar a shon féin dá
mba ná béadh Tadhg Óg i n-aon chor ann. Bhí saoghal maith aige an fhaid
a bhí sé thuaidh.
Do críochnuigheadh an chuaird agus tháinig an bheirt thar n-ais go
h-Inis Cathaigh.
Do ghluais raint aimsire. Bhí Amhlaoibh ag déanamh na foghluma go
tiugh. Lá d’á raibh an bheirt i bhfochair a chéile ar imeal an oileáin,
ar bruach na faraige, do labhair Amhlaoibh. Dubhairt sé gur mhaith leis
an Creideamh a ghlacadh. Bhí áthas mór ar Thadhg.
“Is fearr labhairt leis an Abb,” ar seisean.
Do labhradar leis an Abb.
“Tá go maith,” arsa’n t-Abb. “Ní foláir an Creideamh a mhúineadh dhuit
ar dtúis.”
Do ceapadh sagart chun an Chreidimh a mhúineadh dhó. Do glacadh an
sgéal go réidh. Do tugadh a dhóthin aimsire dhó chun an Chreidimh a
dh’ fhoghluim. Do tugadh níba mhó ’ná a dhóthin aimsire dhó. Fear
eagnaidhe ab eadh Colla. Thuig sé gur “bh’ fhearr feuchaint roime
dhuine ’ná dhá fheuchaint ’n-a dhiaigh,” gur bh’fhearr deimhne dhéanamh
sar a’ ndéanfaí dithineas. Gur bh’ fhearr “bheith díomhaoín ’ná droch
ghnóthach.” Ach do múineadh an Creideamh d’Amhlaoibh, agus do chuir
sé an ríghneas go léir dé go breágh réidh foidhneach. Ba léir do gach
aoinne go raibh sé dílis, dáiríribh. Do baisteadh é. Tar éis raint
eile aimsire do dhein sé faoisdin agus do cuireadh fé láimh Easboig é.
Ansan, tar éis tuille aimsire dhein sé faoisdin agus ghlac sé Comaoine.
Bhí áthas mór sa mhainistir agus buidhchas mór ’á thabhairt do Dhia mar
gheall ar a thabharthaistí.
Tháinig an t-am do’n bheirt chun dul soir go Ceann Cora ar chuaird.
Chuadar soir. Bhí míle fáilte rómpa mar ba ghnáth. Ach bhí rud éigin
tagaithe sa bhfáilte ná bíodh ann roimis sin. Bhí an osgailt croídhe
ann a bhainean leis an gCreideamh. Ní h-aithnightear cad a bhainean
leis an osgailt croídhe sin go dtí go mothuightear beó é. Ní raibh aon
phioc d’á fhios ag Amhlaoibh cad a bhain leis go dtí gur mhothuigh
sé beó é. An cion a gheibheadh sé i gCeann Cora agus i n-Uíbh Máine
sar ar ghlac sé an Creideamh, níor thug sé fé ndeara go raibh aon
rud i n-easnamh air. Bhíodh gach aoinne geal dó. Níor mheas sé go
bhféadfaidís bheith níba ghile dhó. Nuair a tháinig sé, tar éis an
Chreidimh a ghlacadh dhó, ansan iseadh thuig sé cad a bhain leis an
osgailt croídhe. Do chonaic sé ansan go soiléir nár bh’é an duine
céadna i n-aon chor acu é, agus nár bh’é an cion céadna i n-aon chor a
taisbeánadh dó. Gur h-osgaladh dó, i gcroídhthibh na ndaoine, seómra
éigin a bhí, ní h-amháin dúnta uaidh roimis sin, ach a bhí ann a gan
fhios dó agus ná raibh aon phioc d’á fhios aige é bheith ann i n-aon
chor.
Bhí áthas ana mhór ar mhuintir Thaidhg Óig uí Chealla nuair a tháinig
an bheirt chucha agus Amhlaoibh tar éis an Chreidimh a ghlacadh. Dá mba
bhuachail Tadhg go bhféadfaí éad a chur air do bhéadh éad a dhóthin
air, do dheineadh a mhuintir a leithéid de chúram d’ Amhlaoibh.
Bhí drifiúr ag Tadhg. Mórling ab ainim di. Bhí sí fionn ar nós a
drithár. Cailín ana dhathamhail ab eadh í. Bhí a gruaig ar dhath an
óir. Bhí idir ghruaig agus dath chómh saidhbhir sin gur tugadh “Niamh
Chinn Óir” mar ainim-cheana uirthi nuair a bhí sí ’n-a leanbh beag.
D’oir an ainim chómh maith san di gur lean sé dhi. Ansan do thug
daoine mar bhéas dóibh féin an cómhngar a ghlacadh ar an ainim agus
gan a thabhairt uirthi ach Niamh. Sa n-am ’n-a mbíodh a dritháir agus
Amhlaoibh ag teacht ó mhainistir Ínse Cathaigh go tigh a h-athar bhí
sí seacht mbliana déag, agus deirtí go dtógfadh sé an ceó de chroídhe
dhuine feuchaint uirthi, bhí a sgéimh chómh h-áluinn sin. Deirtí gur
dhóich le duine go mbíodh mar a bhéadh sgáil éigin soluis ’n-a tímpal,
i dtreó, nuair a thagadh sí isteach i gcuideachtain, gur chuma é nó
gath gréine do theacht isteach ann. Bhí a lán d’uaislibh óga na tíre
agus ba ró mhaith leó bheith ’n-a cuideachtain agus bheith go mór léi,
ach bhí dhá shúil ghorma, sholusmhara, ríoga ’n-a ceann, agus ní raibh
aon duine des na h-uaislibh óga san a dh’ fhéadfadh an fheuchaint a
bhí ins na súilibh sin do sheasamh dá dtugadh a shúile féin, ’n-a
gcoinnibh, aon fheuchaint nár cheart. Bhí an fhuil uasal inti, an fhuil
ríoga. D’inis a dhá súil duit, ar an gcéad amharc, gur bh’ í inghean
Thaidhg Mhóir uí Chealla a bhí agat, agus pé ’cu b’í nó nár bh’í, gur
bh’é do bhuac bheith chómh múinte chómh béasach agus d’fhéadfá bheith.
I dtaobh an óigfhir, ámhthach, a thagadh i n-aonfheacht le n-a dritáir
andeas ó mhainistir Ínse Cathaigh, chonaic sí an ghruaig chíordhubh
air, an t-ualach gruaige go raibh dóthin trír ann, agus é ag tuitim
síos leis na h-uiseanaibh a bhí ar dhath an tsneachtaidh; ar na
slinneánaibh breaghtha láidire leathana; síos go caol an droma, caol
droma a bhí chómh seang le caol droma an chapail ráis, agus go raibh
neart suidhte ann mar a bhéadh i ndrom an chapail ráis. Chonaic sí an
dá shúil a bhí ’n-a cheann agus iad chómh dubh leis an sméaramhán,
agus, nuair a gháireadh sé, an teine chreasa ag teacht as na súilibh
sin le neart suilt agus deagh-mhéinne, ba dhóich leat. Chonaic sí na
neithe sin go léir an chéad lá a tháinig an t-Amhlaoibh sin go h-Uíbh
Máine, agus má chonaic do thug sí grádh agus taithneamh a croídhe agus
a h-aigne dhó go h-iomlán agus go beacht, láithreach bonn, gan aon dá
chuid a dhéanamh díobh. Do thuig Amhlaoibh gur thug, agus do thuig sise
gur tugadh an grádh agus an taithneamh céadna dhi, agus bhí a h-aigne
sásta. Níor labhair aoinne de’n bheirt aon fhocal. Ní raibh gádh le
caint. Bhí an sgéal go léir socair eatartha ar an gcéad fheuchaint.
Dheineadar an chaint a dhein an chuid eile a bhí láithreach, agus níor
tugadh aon phioc d’á fhios d’aoinne d’á raibh láithreach go raibh an
sgéal san socair eatartha.


CAIBIDIOL VI.
ADHBHAR AN tSAGAIRT.

Nuair a tháinig an sgéal nua go raibh Amhlaoibh ag glacadh an Chreidimh
bhí áthas mór ar gach aoinne i gCeann Cora agus ar gach aoinne i n-Uíbh
Máine, agus ní raibh duine i gCeann Cora ná i n-Uíbh Máine ba mhó áthas
’ná Niamh. Nuair a tháinig Amhlaoibh go h-Uíbh Máine agus é tar éis an
Chreidimh a ghlacadh, do fuair sé an osgailt croídhe ó gach aoinne,
ach ní raibh aoinne ba mhó a thug osgailt croídhe dó ná mar a thug
Niamh. Ach má seadh níor leig sí uirthi gur thug. Bhí sí díreach mar a
bhí an chuid eile de’n teighlach, chómh fada agus a dh’ fhéad aoinne a
thuisgint.
Do lean an sgéal ar an gcuma san. Tar éis suim aimsire do labhair
Amhlaoibh airís le n-a chara, le Tadhg Óg ua Cealla.
“Táim ’á chuimhneamh, a Thaidhg,” ar seisean, “gur mhaith liom bheith
am’ shagart.”
“Labhair le Colla mar gheall air sin,” arsa Tadhg.
Do labhair.
“B’fhéidir, a mhic ó,” arsa Colla, “ná fuil fios t’ aigne féin i gceart
agat i dtaobh na h-inntinne sin. Is fearr machtnamh a dhéanamh ar an
sgéal. Imthigh leat agus tabhair aire do t’ chuid léighinn, agus tar
chúgham airís mí ó ’ndiu má’s maith leat é, agus i gcaitheamh an mhí bí
’ghá iaraidh ar Dhia, tré ímpídhe Sheanáin, tú sheóladh ar do leas.”
D’imthigh an mí. Tháinig Amhlaoibh airís ag triall ar Cholla.
“Tá sé socair am’ aigne, a Athair,” ar seisean, “gur am’ shagart is
ceart dom mo shaoghal do chaitheamh.”
“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.
Do cuireadh isteach é ameasg na mac léighinn a bhí d’á n-ollamhughadh
d’ Órd Bheannuighthe. Níor bh’ fhada gur h-airigheadh i gCeann Cora
agus i n-Uíbh Máine gur deineadh. Dúbhairt a lán daoine gur mhaith é.
Dúbhairt a lán eile gur mhór an truagh sagart a dhéanamh d’óigfhear
chómh breágh chómh dathamhail. D’airigh Niamh é. D’airigh sí daoine
’ghá rádh gur bh’ áluinn an sagart a dhéanfadh sé. D’airigh sí daoine
’ghá rádh gur mhór an truagh sagart a dhéanamh dé. Bhí lán a croídhe
d’iongnadh agus d’ alltacht istigh ’n-a h-aigne féin, ach ní baoghal
gur leig sí amach aon phioc de’n iongnadh. Níor dhóich le h-aoinne
beó uirthi go raibh sí ag cuimhneamh i n-aon chor air féin ná ar
conus ba mhaith leis a bheatha do chaitheamh. Ach do bhí. Bhí dhá
mhachtnamh ’n-a h-aigne ’n-a thaobh agus bhí sé ag teip uirthi glan an
dá mhachtnamh a thabhairt d’á chéile,--an grádh úd a thaisbeáin sé a
bheith aige dhí féin ó’n gcéad lá do chonaic sí é, agus an socarughadh
so a bhí déanta anois aige ar bheith ’n-a shagart. Gan amhras dob’
fhíor nár labhair sé aon fhocal riamh léi ’ghá innsint di go raibh an
grádh san aige dhi, ach níor dhein san blúire deifrígheachta sa sgéal.
Rud ab eadh é nár ghádh labhairt ’n-a thaobh. Bhí stoirm ’n-a h-aigne,
ach do choimeád sí istigh é. Bhí sí chómh séimh, chómh solusmhar, chómh
gealgháiriteach agus ba ghnáth léi bheith. B’ í an gath gréine céadna í
ag teacht i gcuideachtain. Do tugadh fé ndeara, ámhthach, gur bhánuigh
a h-aghaidh. Ach is ’mó trúig a dh’fhéadfadh bheith leis sin, agus níor
chuir aoinne aon tsuim ann nuair nár thaisbeáin sí aon easba sláinte.
Nuair a bhí raint aimsire caithte ag Amhlaoibh ag déanamh na foghluma i
gcóir na n-Órd do thug sé féin agus a chomrádaidhe cuaird soir go Ceann
Cora. Bhí áthas mór ar gach aoinne agus gach aon tsaghas urama agus
onóra acu á thabhairt d’ adhbhar an tsagairt, agus ba mhó an t-áthas a
bhí ar an mBanríghin, ar Ghormfhlaith, ’ná ar aoinne. Thug sí féin agus
é féin ana chuid de’n lá i bhfochair a chéile. Níor bh’ aon iongnadh é
sin. Bhí a lán neithe aici le h-innsint dó i dtaobh a mhuintire féin,
lastoir i gcríochaibh Lochlan, agus a lán cainte acu araon le déanamh
’n-a dtaobh, nídh nár bh’ iongnadh.
Thug an bheirt, Tadhg Óg agus Amhlaoibh, cuaird óthuaidh go h-Uíbh
Máine. Bhí an fháilte ba ghnáth rómpa, agus bhí an fháilte fé leith
roim adhbhar an tsagairt, agus an onóir fé leith ’á tabhairt dó,
agus an uraim fé leith. Thug Niamh an onóir dó a thug gach aoinne
eile dhó. Bhí a h-aigne smachtuighthe aici um an dtaca san, agus bhí
socair aici, i láthair Dé, go raibh ceangailte uirthi féin gan teacht,
ar aon tsaghas cuma, idir é agus an ghairm bheannuighthe a bhí, dar
léi, ceapaithe ag Dia dhó. Ach bhí an t-aon mhearbhall amháin úd os
cómhair a h-aigne. Cad chuige gur thaisbeáin sé an grádh úd di an
chéad lá má bhí aon chuimhneamh aige ar bheith ’n-a shagart? Má bhí
grádh aige dhi do réir mar a thaisbeáin sé a bheith, conus fhéad sé a
aigne d’atharughadh? Níor réidhtigh an chuaird an mearbhall. An suim
laethanta a bhí le caitheamh i n-Uíbh Máine do caitheadh iad, agus d’
imthigh an bheirt abhaile go h-Inis Cathaigh, agus bhí an measgán
mearaídhe ar a h-aigne ag Niamh nuair a bhíodar imthighthe, chómh mór
díreach agus bhí sé ar a h-aigne aici sar a dtánadar ar an gcuaird sin.
Níor dhein sí ach a toil do chur le toil Dé, agus bheith ’á iaraidh ar
Dhia agus ar Mhuire Mháthair agus ar Sheanán í chur ar a leas.
Nuair a tháinig an t-am chuige do cuireadh Amhlaoibh ins na mion
Órdaibh. Do deineadh deacon dé. Ansan, an deacon go raibh cúram an
érdaim[A] air go dtí san, do críochnuigheadh ’n-a shagart é, agus do
cuireadh go dtí an Róimh é ar ghnó éigin, agus do cuireadh cúram an
érdaim i n-Inis Cathaigh ar Amhlaoibh. Bhí sé ag déanamh an ghnótha san
go maith agus go cruinn agus go slachtmhar, agus bhí na sagairt go léir
ana shásta leis. Bhí gach nídh i n’áit féin aige agus an glanachar ins
gach aon bhall aige.
[A] Ní’l aon fhocal nua-Ghaedhilge againn ar “érdam” ach “sacristí.”


CAIBIDIOL VII.
AN LEGÁID.

Do ghluais suim aimsire. Tháinig easbog ó’n Róimh go h-Éirinn. Go
h-Inis Cathaigh a thug sé aghaidh ar dtúis. Do cuireadh sgéala soir go
Ceann Cora ’ghá innsint do’n rígh, do Bhrian, go raibh sé tagaithe ann.
Bhí cómhairle agus teachtaireacht ó’n bPápa aige do Bhrian i dtaobh a
lán neithe a bhí ag baint leis an Eaglais agus le gnó na h-Eagailse i
n-Éirinn an uair sin. Bhí gach aon rud a bhain le gnóthaíbh Creidimh
briste, stolta, stracaithe as a chéile, ag na Lochlanaigh leis an
ndroch obair a bhí acu ’á dhéanamh i n-Éirinn ar feadh breis agus cúpla
céad blian roimis sin. Bhí Brian ag déanamh a dhíchil chun na díobhála
do leigheas. Níor bh’fhéidir dó an leigheas a dhéanamh sa cheart agus
é dhéanamh do réir dlíghe na h-Eagailse ar gach aon tsaghas cuma, mar
ba chóir, gan cómhairle agus teagasg agus stiúrughadh a bheith aige ó
cheann an Teampuil, ó Fhear Inid Íosa Críost.
Chómh luath agus d’ airigh Brian an t-Easbog a bheith tagaithe ó’n
Róimh go h-Inis Cathaigh tháinig sé féin agus uaisle a theighlaigh
anoir ó Cheann Cora chun na mainistreach chun teachtaire an Phápa do
ghlacadh mar ba chóir. Tháinig Brian um thráthnóna. Fuair sé féin
agus na h-uaisle a tháinig i n-aonfheacht leis beannacht an Phápa ó’n
Easbog. Ansan thug sé féin agus an t-Easbog mórán aimsire i bhfochair
a chéile, agus thug Brian cúntas cruinn do’n Easbog, le breith thar
n-ais chun na Rómha ag triall ar an bPápa, ar an gcuma ’n-a raibh an
Creideamh i n-Éirinn an uair sin, ar an léirsgrios a bhí déanta ag na
Lochlanaigh ar eaglaisíbh agus ar mhainistríbh agus ar sgoileanaibh,
agus do léirigh sé dhó an obair mhór nár bh’ fholáir a dhéanamh chun
na díobhála do leigheas, agus conus mar ná raibh aon bhreith ar an
ndíobháil do leigheas go h-iomlán, mar nár bh’fhéidir na mairbh a
thabhairt tar n-ais as an gcré. D’inis an t-Easbog do’n rígh, do
Bhrian, cad é an grádh a bhí ag an bPápa dhó, agus méid na h-urama a
bhí ag an uile dhuine íseal agus uasal dó ar fuid na h-Euróipe go léir;
ná raibh i mbéalaibh ríghthe agus daoine ar fuid na Críostaidheachta
ach na gníomhartha iongantacha a bhí ag Brian ’á dhéanamh i n-Éirinn
i gcoinnibh na Lochlanach, i gcoinnibh na sluagh págánach a bhí tar
éis gabháil de chosaibh um an dtaca san i Sasana agus i n-Albain, agus
a bhí ag súil le brúth ódheas ar mhághaibh míne na Fraince agus na
h-Iodáile, fé mar a dhein a sínsear na céadta blian roimis sin.
“Tuigean an Pápa, a rígh,” arsa’n t-Easbog, “agus tuigid na daoine go
léir, mura mbéadh an cosg atá agat-sa agus agat’ shlóightibh Gaedhal ’á
chur le cómhacht na nDanar anso i n-Éirinn go mbeidís chúghainn ódheas
fadó ag marbhughadh agus ag losgadh agus ag creachadh. Níor mhaith
leó aghaidh a thabhairt ódheas go dtí go mbéadh greim i gceart acu ar
Éirinn, agus a gcómhacht suidhte daingean acu sa n-oileán. Dá mbéadh
Sasana agus Alba agus Éire acu fé n-a lán-smacht do bhéadh caoi acu
go h-áluinn ar a gcómhacht do leathadh ódheas ar an Euróip, i ndiaigh
ar ndiaigh, agus bhéadh na h-oileáin seo acu mar chúl dín agus mar
bhunáit chun ollmhúcháin. Mura mbéadh tusa, a rígh, do bhéadh an greim
a bhí uatha acu ar oileán na h-Éirean um an dtaca so, fé mar atá acu ar
Shasana. Ní h-eadh ach abhfad roimis an taca so. Ansan iseadh bhéadh an
sgéal go h-olc ag an gCreideamh agus ag gach nídh i bhfuirm léighinn
agus eóluis agus nósmhaireachta ar fuid na Críostaidheachta. Tá an
saoghal go léir buidheach díot, a rígh, agus tá gach aoinne ag guidhe
go cruaidh chun Dé ar do shon, ’ghá iaraidh ar Dhia neart cuirp agus
neart aigne do bhronnadh ort agus faid saoghail a thabhairt duit, chun
na h-oibre atá agat ’á dhéanamh do chríochnú’ go beacht.”
“Cuirean sé áthas mór orm, a Thighearna Easboig,” arsa Brian, “a
fhios a bheith agam go dtuigean an Pápa chómh maith san an obair seo
atá againn ’á dhéanamh anso i n-Éirinn. Is truagh chráidhte ná tuigid
ár ndaoine féin, leath chómh maith, brígh agus bunús an sgéil. Dá
gcuirimís go léir le chéile d’ fhéadfaimís a bhfuil de Dhanaraibh i
n-Éirinn do mharbhughadh nó do dhíbhirt i n-aon cheithre h-uaire fichid
amháin. Ní’l aon nídh is deacra chur isteach i n-aigne na nGaedhal,
cuid acu pé ’r domhan é, ’ná aon bhaoghal a bheith go bhféadfaidh
Lochlanaigh choídhche greim daingean a dh’fhághail ar an oileán so na
h-Éirean. Ní’l rígh cúige againn ná measan go bhféadfadh sé féin a
bhfuil de Dhanaraibh i n-Éirinn do mharbhú’ nó do dhíbirt amáireach dá
mba mhaith leis é, gan cabhair ná congnamh ó aon rígh cúige eile. Siné
atá ag briseadh mo chroídhe ionam, a Thighearna Easboig. Ní fhéadaim
choídhche a chur fhiachaibh ar aon rígh cúige cabhrughadh liom i
gcoinnibh na Lochlanach gan gabháil go maith ar an rígh cúige sin féin
ar dtúis. B’ éigean dom gabháil ar Mhaolmuaidh, ar rígh Ua Neathach.
Ansan b’éigean dom gabháil ar Dhómhnall, rígh na nDéise. Ansan b’éigean
dom éirleach uathbhásach a dhéanamh ar Lochlanachaibh Átha Cliath agus
ar Ghaedhlaibh Laighean, agus ar chuid de Ghaedhlaibh Mumhan leó, i
nGleann Mháma. Tá Leath Mhogha fé m’ láimh anois agam, idir Ghaedhlaibh
agus Lochlanaigh. Tá an méid sin de thír na h-Éirean sámh, síthchánta,
socair. An Eaglais ar a suaimhneas. Na sgoileana ar siúbhal. An talamh
d’á shaothrughadh. Lucht ceárd agus ealadhan ag obair gan eagla. Lucht
foghla iompuighthe ar mhacántacht mar go dtuigid siad ’n-a n-aigne gur
b’ í an mhacántacht is fearr agus is torthamhla agus is rathmhaire.
Ach feuch, a Thighearna Easboig. Ní’l ann go léir ach mar a bhéadh lá
breagh samhraidh ansan a bhéadh go h-áluinn agus go grianmhar agus go
brothalach agus ná feadair aoinne cad é an neómat a dh’iompóch’ sé
chun splancracha agus chun tóirthnighe agus chun éirligh. Ní thuigid
na daoine an sgéal. Tuigim-se é. Is cuma leó, na daoine bochta, ach
an tsíthcháin agus an suaimhneas do shealbhughadh go sámh an fhaid a
fágfar acu an tsíthcháin agus an suaimhneas.”
“Nách mór an truagh, a rígh,” arsa’n t-Easbog, “gan rud éigin
a dhéanamh do thabharfadh síthcháin sheasamhach dos na daoine?
Dá dtuigeadh daoine i gceart tairbhthe na síthchána ba chóir go
ndéarfaidís leó féin go gcuirfidís i n-áirighthe dhóibh féin í ar ais
nó ar éigin. Tá síthcháin curtha i bhfeidhm agat-sa anois, a rígh,
sa taobh so theas d’ oileán na h-Éirean. Nár chóir go ndéanfadh an
t-Árdrígh an tsíthcháin chéadna do chur i bhfeidhm sa taobh thuaidh
de’n oileán?”
“Ba chóir, a Thighearna Easboig,” arsa Brian. “Fear maith iseadh
M’lsheachlainn. Fear tréan cuthaigh iseadh é. Ach ní dóich liom go
bhfuil aon ghrádh ró mhór aige dhómh-sa. Is maith leis congnamh a
dh’fhághail ó Dhál gCais nuair a bhíd na Lochlanaigh ag brúth ró dhian
air, ach tá fhios agam go maith gur bh’ fhearr leis go mór iad do chur
fé chois le neart a láimhe féin, dá bhféadadh sé é, ná aon chongnamh
fhághail uaim-se.”
“Ba dhóich liom, dá dtuigeadh sé a dhualgas Árdrígh i gceart gur b’
amhlaidh a dh’ iarfadh sé an congnamh ort agus go dtabharfadh sé le
tuisgint duit gur bh’é a cheart an congnamh a dh’fhághail. Ba dhóich
liom gur b’é ceart an Árdrígh a bheith ar a chumas glaodhach chuige
ar a bhfuil de neart sa n-oileán go léir, agus an neart go léir do
ghleusadh agus do stiúrughadh i n-aghaidh namhad iasachta,” arsa’n
t-Easbog.
“Siné a déarfadh fir Éirean, a Thighearna Easboig. Siné a déarfadh
aoinne a dhéanfadh machtnamh ar an sgéal. Is eagal liom ná tuigean
an t-Árdrígh an nídh sin i gceart. Siné fé ndeara dhom an tsíthcháin
seo atá anois againn i Leath Mhogha do chur i gcomparáid le lá breagh
gréine ná feadair aoinne cathin a dh’iompóch’ sé chun tóirthnighe agus
chun éirligh. Dá dtagadh aon neart mór des na Lochlanaigh seo isteach
chúghainn agus go mbéadh M’lsheachlainn a d’iaraidh iad do chlaoidh
le neart a theighlaigh féin i n-inead neart na h-Éirean go léir do
chruinniughadh agus do ghleusadh ’n-a gcoinnibh, do bhuadhfaidís ar
Mh’lsheachlainn. Ansan do bhuadhfaidís ar Éirinn go léir i ndiaigh
chéile, mar ní bhéadh aoinne chun nirt na h-Éirean do chruinniughadh