Niamh - 05

Total number of words is 4938
Total number of unique words is 1153
45.6 of words are in the 2000 most common words
51.6 of words are in the 5000 most common words
51.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
na teachtairí céadna so ag triall ar fhear éigin eile, ar fhear éigin
ná fuil ábalta ar Ghaedhlaibh Éirean do ghleusadh fé aon smacht amháin
chómh maith agus ’tá Brian ábalta air. Ansan iseadh bheidh measgán
mearaidhe i gceart agat ar fhearaibh Éirean. Ansan, ní ’n-a dhá gcuid
a bheid fir Éirean agat ach ’n-a dtrí codaibh, ’n-a gceithre codaibh,
agus iad ag marbhughadh a chéile, agus ní fios cathin a déanfar aon
neart amháin airís díobh. I dtaobh éagcóra: ní h-éagcóir ar rígh ná ar
Árdrígh má ’s toil le n-a dhaoine féin é chur i leith taoibh toisg gan
an gnó a thugadar le déanamh dó a bheith aige ’á dhéanamh dóibh do réir
a dtoile. Mura h-éagcóir d’á dhaoine féin M’lsheachlainn do chur as an
Árdrígheacht ní h-éagcóir do Bhrian an Árdrígheacht do ghlacadh.”
Do stad sé agus do shuigh sé. Chuaidh a chaint i bhfeidhm go h-ana
dhaingean ar a raibh ag éisteacht leis. Níor chuimhnigh aoinne acu,
go dtí gur labhair sé, ar cad a thuitfeadh amach dá n-iartí ar dhuine
éigin eile teacht sa n-Árdrígheacht i n-inead Mh’lsheachlainn.
“B’fhéidir,” arsa Murchadh, “gur mhaith an rud glaodhach isteach anso
ar na teachtairíbh seo agus a rádh leó a dh’innsint dúinn go h-iomlán
cad ’tá uatha. D’innseadar cheana é, ach is nídh é seo nách misde mórán
cainte dhéanamh ’n-a thaobh. Anois an t-am chun na cainte dhéanamh.
Is fearr feuchaint ar an uile thaobh de’n sgéal anois ’ná b’fhéidir
dearmhad a dhéanamh nár bh’fhéidir a leigheas ar ball.”
Do glaodhadh isteach ortha.
“Ba mhaith linn, a uaisle,” arsa Brian, “go neósfadh sibh anso airís,
i láthair an Easboig, an toisg a thug sibh, agus na cúiseana a bhí ag
an muintir a chuir chúghainn sibh le sibh a chur chúghainn.”
D’ innseadar airís cad a thug iad. Go raibh sé buailte isteach i
n-aigne na poibilidheachta go léir lastuaidh ná béadh rath ná séan
ar Éirinn go dtí go mbéadh Brian i n’ Árdrígh ar Éirinn. Go raibh
M’lsheachlainn maith go leór mar rígh cúige, ach gur léir do gach
aoinne ná raibh an acfuinn aigne ann, ná an éirim aigne, ná an cumas
gnímh, ba cheart a bheith i n-Árdrígh Éirean. Ná raibh aon fhear beó
go raibh na tréithe sin ann an uair sin chómh láidir agus bhíodar i m
Brian. D’á bhrígh sin gur bh’ éagcóir ar Éirinn gan Brian a bheith i
n’ Árdrígh uirthi. Go raibh fir Éirean ceapaithe ar Bhrian do chur sa
n-Árdrígheacht dá dtoiligheadh Brian féin chuige.
Ansan d’ áirighdar na cineacha agus na tuatha agus na treabhchasaí, ní
h-amháin i Leath Chuinn ach ar fuaid na h-Éirean go léir, a bhí ar an
aigne sin.
Nuair a bhí deire ráidhte ag na teachtairíbh do labhair Brian.
“Beirig libh abhaile, a uaisle,” ar seisean, “ag triall ar an muintir
a chuir anso sibh, an freagra so. Glacfad-sa an Árdrígheacht má
thoilighean M’lsheachlainn chuige, agus is mé féin a raghaidh síos ag
triall air agus a chuirfidh chuige an cheist. Socarófar an sgéal idir
mise agus M’lsheachlainn agus ní gadh d’ aoinne eile beó a thuille
cainte dhéanamh ’n-a thaobh.”
Níor labhair aoinne eile. Do h-ollamhuigheadh dínnér mór dos na
teachtairíbh agus do deineadh cúram mór díobh ar feadh trí lá agus trí
oídhche, agus ansan d’ fhágadar slán agus beannacht ag Brian agus agá
theighlach, agus d’ imthighdar óthuaidh abhaile.
Nuair a bhíodar ar an slígh ag dul abhaile bhíodar ag machtnamh ar an
bhfreagra a bhí fághalta acu ó Bhrian, ach dá mbeidís ag machtnamh
go ceann bliana air ní fhéadfaidís aon tuairim a thabhairt do cad a
thiocfadh as, agus ’n-a theannta san a’s eile níor bh’ fhéidir dóibh
aon locht fhághail air. Ní lúgha ’ná mar fhéadfadh an Legáid aon locht
fhághail air. Ní lugha ’ná mar a dh’ fhéadfadh M’lsheachlainn féin aon
locht a dh’fhághail ar an bhfreagra dá n-airigheadh sé é, agus is dócha
gur airigh. Do ghlacfadh Brian an Árdrígheacht--ach ní ghlacfadh sé í i
gcoinnibh toile Mh’lsheachlainn féin. Cad é an locht a bhí le fághail
ag aoinne air sin?
Chuir an freagra san cosg láithreach leis an bhformad ar ar thrácht
an Legáid. Ní raibh aon nídh chun carad Mh’lsheachlainn agus cáirde
Bhriain do chur i gcoinnibh a chéile, mar do choimeád an freagra an gnó
go léir idir Bhrian agus M’lsheachlainn féin. Ní raibh aon bhaoghal go
raghadh aoinne ag tairisgint na h-Árdrígheachta d’aon fhear eile, mar
ní dúbhairt Brian lom díreach ná glacfadh sé féin í. Ní raibh ag daoine
ar gach taobh le déanamh ach a suaimhneas a cheapadh agus fanmhaint go
bhfeicfidís cad a dhéanfadh Brian.
D’imthigh Colla agus an Legáid siar go h-Inis Cathaigh. D’fhiafraighdar
cá raibh Amhlaoibh. Ní raibh aon tuairisg air. D’imthigh lá agus
d’imthigh dhá lá, agus níor tháinig sé. D’imthigh seachtmhain agus níor
tháinig sé. Do cuireadh teachtaire soir go Ceann Cora feuchaint a’
raibh sé ann. Ní raibh. Do ghluais tuille aimsire agus níor tháinig sé.
Ansan tháinig neithe eile agus gnóthaí eile crosta ar an mainistir agus
ar na manaigh, agus d’imthigh Amhlaoibh as a gceann. Ní raibh aon fhios
acu ar ghuid na cailíse. Níor bh’ aon iongnadh ró mhór leó ógánach
a dh’imtheacht mar sin leis féin as an mainistir. Nídh ab eadh é do
thuiteadh amach anois a’s airís. Nuair a thuiteadh sé amach ní bhíodh
cathughadh ró mhór ortha ’n-a thaobh. Dar leó “b’fhearr teitheadh maith
’ná droch sheasamh.” Agus d’á luathacht a deintí an teitheadh b’eadh
b’fhearr é, dar leó, ó bhí sé le déanamh i n-aon chor. Dar leó, ba
thruagh nár theith Amhlaoibh sar ar deineadh deacon dé.
Níor ghlac Tadhg Óg ua Cealla an sgéal chómh neamh-chorbhuaiseach san.
Ní raibh aon fhios aige ar ghuid na cailíse ach chómh beag le h-aoinne
des na manaigh, ach ní áiteóch’ an saoghal air gur bh’ amhlaidh a
theith Amhlaoibh. Dar leis, má bhí Amhlaoibh beó thiocfadh sé thar
n-ais chun na mainistreach mura mbéadh go raibh rud éigin ’á chosg ar
theacht thar n-ais. Thoir i gCeann Cora do chonacthas go déanach é.
“Raghad soir,” ar seisean, “agus labharfad leis an mBanríghin agus má
tháinig aon tuairisg ó n-a mhuintir a chuir fhiachaibh air cuaird a
thabhairt abhaile neósfaidh sí dhom é. Bhí sí ana mhór leis. Má tá aon
droch nídh imthighthe air ní fheadar cad a dhéanfad.”
Is ar éigin fhéadadh sé aon bhlúire bídh a chaitheamh ná aon neul de’n
oídhche do chodladh. D’imthigh sé soir. Fuair sé caoi ar chaint le
Gormfhlaith. Bhí sí go h-ana shéimh leis, agus bhí sí go h-ana bhuartha
mar gheall ar gan aon tuairisg a bheith aige ar Amhlaoibh. Ní raibh aon
tuairisg i n-aon chor aici féin air. Mheas sí, nídh nár bh’iongnadh, go
raibh sé thiar sa mhainistir. Chuir sí a lán ceisteana chun Taidhg ’n-a
thaobh. Ar thug sé fé ndeara le déanaighe go raibh aon nídh ag déanamh
aon bhuartha dhó? An raibh aon trioblóid idir é féin agus Colla mar
gheall ar aon rud? Ar tugadh aon mhilleán dó mar gheall ar aon nídh?
Chuir sí a lán ceisteana de’n tsórd san chuige, agus thug sé fé ndeara
go bhféachadh sí ana ghéar air le linn gach ceiste ’chur.
Bhí an chuaird sin i n-aistear. Níor fhéad Gormfhlaith aon tsásamh
aigne thabhairt dó. Siúd óthuaidh go h-Uíbh Máine é feuchaint a’
bhfaghadh sé aon tuairisg ann. Chomh luath agus chonaic Niamh é ba
bheag nár thuit sí i laige, bhí sé ag feuchaint chómh h-olc san.
“Airiú, a Thaidhg,” ar sise, “cad d’imthigh ort!”
D’inis sé dhi.
“Is dócha,” ar seisean, “gur b’ amhlaidh atá sé marbh, agus cad a
dhéanfad!” agus siúd caise deór anuas ó n-a shúilibh.
Do leig sí dhó ar feadh tamail, agus ní tirim a bhí a súile féin. Fé
dheire do labhair sí.
“Má tá sé beó, a Thaidhg,” ar sise, “agus má tá cion chómh mór san agat
air, ní mar sin is ceart duit an cion a thaisbeáint.”
“Agus cad tá le déanamh agam, a Niamh?” ar seisean.
“Cuir daoine amach ar a thuairisg,” ar sise, “agus geall
luacht-saothair maith do’n t-é a thabharfaidh tuairisg chúghat air. Ní
h-é mo thuairim féin go bhfuil aon droch nídh tar éis imtheacht air.
Fear ró ghasta iseadh é. Ní dóich liom go bhfuil aon namhaid aige.”
“Ní fheadar an tsaoghal,” arsa Tadhg, “cad é an gnó a bhí soir go Ceann
Cora aige an lá a chuaidh Colla agus an t-Easbog soir ann. Chonaic
Colla ann é ach ní fheacaidh aoinne ag dul ann é ná ag teacht as.”
“Cuir t’ aigne chun suaimhnis, a Thaidhg,” ar sise. “Ní’l baoghal air.
Tá fios a ghnótha féin aige. Má tá oiread ceana aige ort agus ’tá
agat air tiocfaidh sé thar n-ais chúghat chómh luath i n-Éirinn agus
d’fhéadfaidh sé teacht.”
Chuir Tadhg amach an lucht cuardaigh agus gheall sé an luacht-saothair
dóibh, ach níor tháinig aon tuairisg ar Amhlaoibh. Ach tháinig tuairisg
nár bh’é. Tháinig tuairisg ó Cheann Cora, agus chuir an tuairisg sin
gach aon rud eile soir siar.


CAIBIDIOL XIV.
GIOLLAÍ TURAIS.

Bhí Tadhg Óg ua Cealla tagaithe tar n-ais go mainistir Ínse Cathaigh
chun a chuid léighinn do chríochnughadh, agus bhí sé ag faire chuige
gach lá feuchaint an aireóch’ sé tásg nó tuairisg ar Amhlaoibh. Lá
d’á raibh sé ar an gcuma san, tímpal mí nó chúig sheachtmhaine tar
éis na dteachtairí ó Leath Chuinn a bheith i gCeann Cora, tháinig
teachtaireacht ó Uíbh Máine ag triall air ’ghá rádh leis dul óthuaidh
abhaile láithreach, go raibh teachtairí Bhriain tar éis dul mór-thímpal
chun uaisle na tíre go léir, ’ghá rádh leó bheith i gCeann Cora lá
áirighthe, iad féin agus a gcongnamh fear, agus do h-ainimnigheadh an
lá. D’imthigh sé abhaile. Do ghleus sé féin agus a athair oiread nirt
agus d’fhéadadar, agus thánadar go Ceann Cora. Bhíodar ann i gcóir an
lae a bhí ceapaithe. Níor bh’ fhada go raibh mór-shluagh láidir uasal
cruinnighthe ann. Ní raibh fhios acu cad é an gnó a bhí dhíobh, ach ba
chuma leó. Bhí fhios acu go raibh gnó ag Brian díobh agus gur bh’ é
a ngnó féin é. Nár bhaoghal go dtabharfadh Brian ó’n mbaile iad mura
mbéadh cúis mhaith a bheith aige chuige, agus gur bh’ iad féin a bhéadh
beirthe ar ball le pé gnó a bhí le déanamh aige.
Na Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn agus tar éis
géilleadh do Bhrian agus d’á dhlighthibh, bhíodar ann chómh maith leis
na Gaedhlaibh, agus ba mhór an bhreis iad ar neart slógh Bhriain, agus
ba mhaith.
Bhí teachtairí maithe ag Brian. Giollaí turais a tugtí ortha. Fir
óga luatha láidire ab eadh iad agus bhí ana chuisidheacht ag gach
teachtaire acu. Fir thobhtha ab eadh iad. Mar gheall ar fheabhas a
gcuisidheachta a déintí iad do thoghadh. ’N-a gcuis iseadh théidís ar
theachtaireacht. Nuair a bhíodh sgéala ag Brian le cur go h-oban ag
triall ar rígh éigin de ríghthibh Éirean nó ar dhuin’uasal éigin, ní
dheineadh sé ach duine des na teachtairíbh sin a chomáint uaidh ag
triall ar an rígh sin, nó ag triall ar an nduin’uasal san, leis an
dteachtaireacht. Ghluaiseóch’ an teachtaire sin ’n-a chuis, agus níor
bh’fhada go mbéadh an teachtaireacht tagaithe chun cinn.
’Na chuis iseadh dh’imthigheadh an teachtaire, ach má seadh ba luatha
’n-a chuis é ’ná fear eile ar muin capail. Nuair a théidheadh na
giollaí turais sin i dtaithighe reatha ba luatha iad ’ná aon fhear
capail, agus ba bhuaine. Ní sheasóch’ capal i n-aon chor le duine acu.
B’fhéidir go mbéadh an capal níos géire ’ná an cuisidhe i dtusach an
chúrsa, ach sar a mbéadh fiche míle curtha dhíobh acu bhéadh an capal
buailte amach. Ansan iseadh bhéadh a chuisidheacht ag teacht i gceart
do’n ghiolla turais, agus bhéadh trí fichid míle curtha dhé aige sar
a’ mbéadh aon bhlúire tuirse ag teacht air. Ansan féin níor ghádh dhó
ach sodar réidh a dhéanamh ar feadh tamail bhig agus bhéadh anál agus
misneach agus a lán-rith airís aige. Ní raibh aon mhaith i gcapailibh
’n-a n-aice súd.
D’á éaghmais sin, ní raibh coill ná cnuc, gleann ná portach ná abha
i n-Éirinn ná raibh aithne acu ortha go léir, agus ghabhdís gach aon
chómhngar, i dtreó gur mhinic ná bíodh míle ’shlígh acu le gabháil
nuair nár bhfoláir d’fhear capail gabháil, b’fhéidir, deich míle de
thímpal. Ansan, is ’mó rud a chuirfeadh ríghneas ar fhear capail ná
cuireadh aon ríghneas ortha súd. Bhíodh balcuisí éadtroma ortha, agus
bróga éadtroma, agus is minic ná bíodh aon bhróga ortha. Bhíodh aithne
ins gach aon bhall ortha, agus chómh luath agus thiocfadh tart nó
ocras ortha ní bhíodh acu ach aghaidh a thabhairt ar an gcéad thigh a
bhuailfeadh úmpa agus gheóbhdís a ndóthin bídh agus díghe. Dá mbéadh
ortha gabháil tré dhúthaigh namhad bhéadh arm acu, arm éigin ná béadh
ró throm. Nuair a neartuigh cómhacht Bhriain ní bhíodh aon ghádh le
h-arm acu. Bhí fhios ag gach aoinne gur bh’iad teachtairí Bhriain
iad. Níor bheag san. Is amhlaidh a bhíodh gach aoinne ag cabhrughadh
leó i n-inead aon cheataighe dhéanamh dóibh. Do tugtí bia agus deoch
agus onóir agus uraim dóibh mar gheall ar Bhrian, agus ní baoghal go
dtugaidís aon chúis d’ aoinne chun aon ghearáin a chur isteach ortha,
bhí a leithéid sin de smacht ag Brian ortha.
Bhíodh cuid des na h-uaisle b’ aoirde i n-Éirinn sa ghnó san. Thugadh
an gnó eólus dóibh ar an dtír agus ar na daoine, ní b’fhearr ’ná mar a
dh’fhéadfaidís a dh’fhághail ar aon chuma eile. Bhíodh foth-dhuine d’
ríogra Éirean féin sa ghnó. Do thárla, an uair seo ar a bhfuilimíd ag
trácht, go raibh duine de ríogra Éirean sa ghnó. Fé cheilt, ámhthach,
iseadh bhí sé sa ghnó. Donn ab ainim dó, Donn mac Beathach. Ó’n dtaobh
thiar theas de’n Mhúmhain ab eadh é agus mac rígh ab eadh é. Ó bhí
sé deich mbliana d’aois do tugadh fé ndeara go raibh cuisidheacht
uathbhásach aige. Nuair a bhí sé cheithre bliana déag do bheireadh sé
ar na gioraithibh ar thaobh an ghleanna, ag ruith ’n-a ndiaigh agus
’ghá gcasadh mar a dhéanfadh cú. Mar gheall ar an gcuisidheacht san a
bhí aige do tugadh “Caoilte” mar leas-ainim air. Tháinig sé ag triall
ar Bhrian chun go nglacfaí ameasg na ngiollaí turais é. Do glacadh
láithreach é chómh luath agus do chonacthas an ruith uathbhásach a bhí
aige. Ní raibh aon fhear ann a dh’fhéadfadh coimeád i n-aice leis i
n-aon chor i gcúrsa reatha. Nuair a fiafraigheadh a ainim dúbhairt sé
gur Caoilte ab ainim dó. Bhí tuairim acu go léir gur bh’ ainim bréige
an ainim sin dó, ach ba chuma leó. Bhí fhios acu, gan ach feuchaint
air, go raibh fuil uasal ann.
Bhí sé chómh maith sa ghleacaidheacht agus ar na h-armaibh gaisge agus
bhí aoinne d’á lucht cómhnaoíse. Fear breagh córach cumasach ab eadh
é. Má bhí aon locht air b’é seo é. Déarfadh duine go raibh a chosa, ó
chrománaibh go talamh, beagáinín ró fhada agus ró láidir i gcomparáid
le n-a chabhail. Ach bhíodar téagartha thuas agus caol thíos, agus bhí
an dá throigh ana bheag, ana theann, i dtreó go raibh neart mór agus
meághchaint bheag ionta. Bhí an léim aige chómh maith agus bhí an ruith
aige. An falla a bhéadh chómh h-árd leis féin do raghadh sé do léim
thairis gan lámh ná cos a chur ann. Do ruithfeadh sé i n-aice capail
agus do raghadh sé do léim i ndrom an chapail sin agus an capal ar
cos-anáirde.
Ní raibh sé ró fhada i gCeann Cora ameasg na ngiollaí turais nuair a
cuireadh amach an teachtaireacht úd. Cé curfaí siar go h-Uíbh Máine ag
triall ar Thadhg Mhór ua Chealla ach Caoilte.
Chuaidh sé siar agus thug sé a theachtaireacht. Chonaic sé Tadhg
Mór, agus chonaic sé teighlach Thaidhg Mhóir. Agus feuch. Chonaic sé
an rígan óg. Chonaic sé Niamh. Ba bheag ná gur baineadh a mheabhair
shaoghalta dhé glan chómh luath agus chonaic sé í. Chonaic sé áilneacht
agus uaisleacht go minic roimis sin, i mnáibh a dhútha féin, agus i
mnáibh eile i ndúthaíbh eile. Ní fheacaidh sé riamh roimis sin i n-aon
mhnaoi, uasal ná íseal, aon nídh a dh’fhéadfadh sé chur i gcomparáid
leis an solus áilneachta a tháinig os cómhair a shúl chómh luath agus
tháinig Niamh os cómhair a shúl. Chómh luath agus d’fheuch sé uirthi
do leath a dhá shúil air agus ba bheag ná gur leath a bhéal air,
agus níor fhéad sé a shúile bhogadh dhi. D’fheuch sise air, agus má
fheuch ní baoghal ná gur bhog sé dhi láithreach iad. D’ fheuch sé síos
ar an dtalamh, agus do las sé go bun na gcluas nuair a thuig sé an
tuathal a bhí déanta aige. Do labhair sise go breagh neamh-iongantach
neamh-thuairimeach, agus chuir sí raint ceisteana chuige i dtaobh
Bhriain agus i dtaobh na h-oibre a bhí ar siúbhal, agus i dtaobh na
ríghthe agus na n-uasal eile a bhí ag teacht go Ceann Cora. Do labhair
sí chómh cneasta leis agus chómh résúnta gur chuir sí a aigne chun
suaimhnis i dtaobh an tuathail a bhí déanta aige.
Isé chuaidh ódheas go h-Inis Cathaigh ó Uíbh Máine chun an sgéil a
dh’ innsint do Thadhg Óg. Tháinig sé féin agus Tadhg, agus tuille des
na h-uaislibh óga a bhí ar sgoil na mainistreach ó Chúige Conacht,
thánadar abhaile le cois a chéile. Do ghleusadar go léir iad féin i
n-arm ’s i n-éide agus thugadar aghaidh ar Cheann Cora. Chuaidh Niamh
go Ceann Cora i n-aonfheacht le n-a h-athair. Chuaidh a lán eile de
mhnáibh uaisle na h-áite ann, leis, i n-aonfheacht le n-a muintir féin.
Do rith an giolla turais rómpa chun a dh’innsint go rabhdar ag teacht
agus chun áite do cheapadh agus do choimeád dóibh ’n-a bhféadfaidís
longphort a chur suas dóibh féin. Ní baoghal ná go raibh sé ann sar a
dtáinig puínn eile, agus ná gur shocaruigh sé ar áit dheas oireamhnach
do longphort Thaidhg Mhóir uí Chealla. Níor bh’fhada go dtáinig Tadhg
Mór féin agus Niamh agus an teighlach go léir, agus thug daoine fé
ndeara go raibh an giolla turais ana chúramach i dtaobh longphuirt
Thaidhg Mhóir.
Bhí longphort rígh Conacht eile i n-aice na h-áite ’n-a raibh longphort
Thaidhg Móir uí Chealla. Bhí cuid de riogra Conacht a thug fé ndeara
go raibh an giolla turais ana thiúsgalach ag cur gach aon nídh i n’
áit féin i longphort Thaidhg Mhóir uí Chealla, agus bhí raint iongnadh
ortha.
Níor fágadh an giolla turais abhfad ag déanamh an tiúsgail, ámhthach.
Do comáineadh chun siúbhail é ar theachtaireacht eile. Is air a
glaoidhtí i gcómhnuighe nuair a bhíodh gádh le dithineas agus le
cruinneas agus le géarchúis. Chuir duine éigin des na h-uaislibh
leathsgéal éigin uaidh ’ghá rádh ná féadfadh sé teacht. B’éigin do
Chaoilte dul ag triall air agus a thaisbeáint dó gur cheart dó teacht,
go mbéadh sé ag déanamh díobhála dhó féin mura dtagadh sé agus a
thaisbeánt dos na h-uaislibh eile go raibh sé cómh maith le h-aoinne
acu chun dualgais fir do chómhlíonadh.
Nuair a bhí na h-uaisle go léir cruinnighthe bhí mór-shluagh áluinn
uasal acfuinneach ag Brian. Níor mhiste “gasra nár dhóich” a thabhairt
ar an mór-shluagh san, mar a tugtar sa tsean amhrán. Ó thusnuighdar ar
theacht bhí Meargach Gabha agus a raibh de cheártanaibh an tsaoghal
aige ag obair go dian ag déanamh arm agus ag deisiughadh arm. Tháinig
gaibhní i n-aonfheacht leis an muintir a tháinig. Mura mbéadh san níor
bh’fhéidir do Mheargach teacht ar an obair. Na gaibhní a tháinig,
ámhthach, is amhlaidh a luíghdar isteach sa n-obair a bhí ar siúbhal,
i dteannta na ngaibhní a bhí ann rómpa, agus do stiúruigh Meargach
an obair go léir. B’shin mar ba thúisge a bhí an obair go léir
críochnuighthe. Do críochnuigheadh an obair go léir fé dheire agus do
sguireadh na longphuirt agus do ghluais an mhór-shluagh chun bóthair.


CAIBIDIOL XV.
FIR ÉIREAN.

Ba mhór an radharc an mhór-shluagh san. Bhí seacht cathana ann agus bhí
os cionn trí mhíle fear ins gach cath acu san. Bhí gach cath fé n-a
ríogra féin.
Bhí Cian mac Maolmuaidh ann, ó Uíbh Eachach Múmhan, agus Dómhnall mac
Duibh, agus bhí trí mhíle fear acu. Bhí rígh na nDéiseach ann, Mothla
mac Faoláin, agus trí mhíle fear aige. Bhí Loíngseach mac Dúlaing ann,
rígh Uíbh Chonaill Ghabhra, agus trí mhíle fear aige. Bhí Mac Beathach,
rígh Ciarraighe Luachra ann agus trí mhíle fear aige. Bhí Tadhg Mór ua
Cealla ann ó Uíbh Máine agus trí mhíle fear aige. Bhí na ríghthe agus
na h-uaisle ann ó gach aon pháirt de Leath Mhogha, na ríghthe agus na
h-uaisle a bhíodh ag cur cogaidh ar a chéile agus ag marbhughadh a
chéile agus ag dísgiughadh a chéile ar gach aon tsaghas cuma go dtí gur
chuir Brian smacht ortha, agus gur chuir sé fhiachaibh ortha, d’á lom
deirig aimhdheóna, a leas a dhéanamh agus leas a ndaoine do dhéanamh
agus cur le chéile i n-aghaidh namhad iasachta.
Dob’ áluinn an radharc iad, ag gluaiseacht soir óthuaidh fé dhéin na
Teamhrach. Dob’ uasal an radharc iad. Ba chómhachtach an radharc iad.
Thánadar i gcómhngar na Teamhrach. Chuir Brian teachtairí ag triall
ar Mh’lsheachlainn, ’ghá rádh gur bh’ é toil fear Éirean go ndéanfadh
M’lsheachlainn sgaramhaint leis an Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí
do Bhrian í. Gur bh’ é cúis a bhí ag fearaibh Éirean leis sin ’ná a
luighead a bhí déanta ag M’lsheachlainn, i gcaitheamh na h-aimsire a
bhí sé i n’ Árdrígh, chun na Lochlanach a dhíbirt a’ h-Éirinn agus chun
cómhacht na h-Éirean do chur le chéile ’n-a gcoinnibh. Go raibh Brian
tar éis cómhacht na Lochlanach do chur ar neamhnídh i Leath Mhogha. Dá
mbéadh sé i n’ Árdrígh ar Éirinn an fhaid a bhí sé ’n-a rígh ar Leath
Mhogha go mbéadh cómhacht na Lochlanach curtha ar neamhnídh aige ar
fuaid na h-Éirean go léir. D’á luathacht a tabharfaí Árdrígheacht na
h-Éirean dó anois gur bh’eadh ba luatha a bhéadh cómhacht na Lochlanach
ar neamhnídh. D’á bhrígh sin nár bh’ fholáir do Mh’lsheachlainn
sgaramhaint leis an Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí do Bhrian í.
Dá mba rud é ná toileóch’ M’lsheachlainn chuige sin nár bh’fholáir d’
fhearaibh Éirean a iaraidh ar Bhrian an Árdrígheacht a thógaint do
thoradh catha.
Thug M’lsheachlainn freagra ar na teachtairíbh.
“Is liom-sa an Árdrígheacht,” ar seisean, “agus coimeádfad í. Ní’lim
ollamh anois láithreach chun catha agus cruadh-chómhraic a dhéanamh
chun í choimeád. Tháinig Brian anso agus mór-shluagh aige. Thóg sé a
aimsir féin chun é féin d’ ollamhughadh agus do chur i dtreó. Tugtar
dómh-sa mí ó’n lá indiu chun mo nirt do chruinniughadh. Má fhéadaim mo
neart do chruinniughadh tabharfad cath do Bhrian agus d’á mhór-shluagh.
Má theipean orm an neart a dh’oirfeadh dom do chruinniughadh tabharfad
an Árdrígheacht do Bhrian. Má toilighean Brian chuige sin iartar air
fanamhaint i dTeamhair agus a shlóighte do chosg ar chreachadh ná ar
argain a dhéanamh ar an dtír mór-thímpal.”
Thoiligh Brian agus d’órduigh sé na slóighte do chosg ar aon díobháil a
dhéanamh do’n chómharsanacht.
Chuir M’lsheachlainn a theachtairí ag triall ar ríghthibh agus ar
uaislibh Leath Chuinn ’ghá iaraidh ortha teacht agus Árdrígh Éirean do
chosaint i gcoinnibh Bhriain. Thugadar go léir caint bhreagh bhog réidh
dos na teachtairíbh, ach níor ghealladar aon chongnamh a thabhairt.
Dúbhairt cuid acu nár mhór dóibh aimsir a thógaint chun an sgéil a
bhreithniughadh. Dúbhairt cuid acu go gcaithfí a leathsgéal a ghabháil
mar ná raibh ar a gcumas teacht an uair sin le h-aon chongnamh. Dá
nglaoidhtí bliain roimis sin ortha, nó i gceann bliana ’n-a dhiaigh
san, go mb’ fhéidir go bhféadfaidís rud éigin fóghanta dhéanamh. Ach an
uair sin; dá mbéadh fhios ag M’lsheachlainn féin conus a bhí an sgéal
acu ná cuimhneóch’ sé ar a iaraidh ortha teacht ag triall air.
Nuair a h-iaradh ar Aodh ua Néill teacht dúbhairt sé, go tur, nuair a
bhíodh Teamhair agus Árdrígheacht Éirean agá thaobh féin de shliocht
Néill go ndéinidís Teamhair agus Árdrígheacht Éirean do chosaint
ar namhdaibh iasachta agus ar Leath Mhogha Nuadhat. Dá mbéadh an
Árdrígheacht acu anois go ndéanfaidís an chosaint chéadna. B’é sin le
rádh, mura raibh M’lsheachlainn ábalta ar an Árdrígheacht do chosaint
nár bh’fhearra dhó rud a dhéanfadh sé ’ná í thabhairt do’n fhear a
chosnoch’ í; nó í thabhairt do Bhrian.
Nuair a fuair M’lsheachlainn nár bh’ aon mhaith dhó bheith ag brath ar
chongnamh ó-s na ríghthibh thuaidh isé rud a dhein sé ’ná dírim beag
marcach a thabhairt leis agus teacht chun cainte le Brian. Do ghlac
Brian é le h-uraim agus le mórchroídhe. D’inis sé do Bhrian conus a bhí
caillte air ag ríghthibh leath Chuinn agus an easonóir a bhí tabhartha
ag Ua Néill dó.
“Ní foláir dom géilleadh dhuit, a Bhriain,” ar seisean, “nuair ná fuil
ar mo chumas cur ad’ choinnibh.”
Do stad Brian agus dhein sé a mhachtnamh.
“A Árdrígh,” ar seisean, “ní h-alaidh dhómh-sa aon éagcóir a dhéanamh
ort. Má’s toil le fearaibh Éirean an Árdrígheacht so thabhairt dómh-sa
isé a gceart í thabhairt dom. Má ’sé a dtoil í choimeád agat-sa isé a
gceart í choimeád agat. B’fhéidir ná fuil fios aigne fear Éirean fós
agat-sa ná agam-sa sa sgéal. I dtreó nách féidir choídhche a rádh gur
dhéineas éagcóir ort socaruighmís mar seo é. Bíodh bliain agat chun do
nirt a chruinniughadh agus chun tu féin a chur i dtreó. Ansan, má bhíon
tú ábalta air, cosain tú féin orm.”
Bhí iongnadh a chroídhe ar Mh’lsheachlainn nuair airigh sé an chaint
sin.
“Tá go maith, a rígh,” ar seisean. “Is fial an socarughadh é!” ar
seisean. “Mura mbéad-sa ábalta an uair sin ar mé féin a chosaint ort-sa
tabharfad an Árdrígheacht duit gan chosnamh, agus tabharfad geill anois
duit go seasóchad an socarughadh san.”
“Ní iarfad-sa aon gheall ort,” arsa Brian, “ach do bhriathar rígh.”
Ansan do bhronn Brian dhá chéad agus dachad capal, des na capailibh ab
fhearr a bhí aige, ar Mh’lsheachlainn, agus thug sé seóid éigin uasal
do gach fear des na fearaibh a bhí i n’ fhochair, agus do sgaradar,
agus tháinig Brian agus a mhór-shluagh abhaile go Ceann Cora.
Tá adhbhar machtnaimh sa méid sin gnótha agus is fiú an gnó machtnamh
a dhéanamh air. Bhí mór-shluagh ag Brian. Ní raibh aon neart slógh
ag M’lsheachlainn. Cad ’n-a thaobh nár dhéin Brian prísúnach de
Mh’lsheachlainn láithreach bonn, agus an Árdrígheacht do thógaint
chuige féin? Cad a déanfaí thall i Sasana aon lá le h-ocht gcéad blian
dá mba thall i Sasana bhéadh an t-imreas ar siúbhal? Cad a dhein an
ceathramhadh Hamhrí, an fear ar a dtugtí Bolingbroke, nuair a bhain sé
rígheacht Shasana de’n tarna Risteárd? Dhein sé prísúnach láithreach
de’n tarna Risteárd agus ansan níor bh’ fhada gur mhairbh sé é. Ní
fhéadfadh sé a thuisgint i n’ aigne go raibh sé féin ó bhaoghal ná
go raibh greim ceart ar an rígheacht aige go dtí go raibh Risteárd
curtha chun baís aige. Feuch ar an dtrímhadh Risteárd, thall i Sasana.
Chun teacht ar rígheacht Shasana agus chun na rígheachta choimeád dó
féin do mhairbh sé a ghaolta go léir díreach mar a mharbhóch’ búistéir
muca! Feuch siar ortha go léir, ó’n lá a tháinig Uilliam agus a shluagh
Nórmánach isteach, go dtí gur bhain na daoine an chómhacht as a
lámhaibh ar fad nách mór, agus nár fágadh acu ach ainim na cómhachta.
Cad a bhí acu ’á dhéanamh i gcaitheamh na h-aimsire go léir ach ag sádh
a chéile agus ag tachtadh a chéile ag baint na rígheachta d’á chéile!
Cad ’déarfadh duine acu súd dá n-airigheadh sé an chaint úd a thárla an
lá úd, idir Bhrian agus M’lsheachlainn? “Ní’lim ollamh anois chun catha
thabhairt duit, a Bhriain,” arsa M’lsheachlainn. “Tabhair mí dhom chun
mo nirt do chruinniughadh agus ansan tabharfaidh mé cath dhuit chun na
h-Árdrígheachta do chosaint ort.”
Cad ’déarfadh Bolingbroke dá n-abradh an tarna Risteárd an chaint sin
leis? “Ní’lim ollamh anois, a Bholingbroke, chun catha thabhairt duit.
Tá mo neart sgaipithe uaim. Ní’lim ach tagaithe a leith ó Éirinn mar
a rabhas a d’iaraidh smacht a chur ar mhuintir na h-Éirean. Tabhair
mí dhom chun mo nirt do chruinniughadh. Ansan tabharfaidh mé cath
dhuit chun mo rígheachta do chosaint ort.”--Cad é an sgeartadh gáire
a dhéanfadh Bolingbroke d’á n-airigheadh sé caint de’n tsórd san ó
Risteárd! Ba dhóich liom ámhthach, go ndéanfadh Risteárd féin sgeartadh
gáire ba mhó ’ná é dá n-airigheadh sé an chaint eile úd ó Bholingbroke:
“Ní h-eadh, a Risteáird, ach tabharfaidh mé bliain duit chun do nirt a
chruinniughadh!”
Ach siní díreach an saghas cainte do thárla idir Bhrian agus
M’lsheachlainn i dtaobh Árdrígheachta na h-Éirean, agus níor chuir an
chaint iongnadh ar aoinne de’n bheirt, ná ar aoinne de ríghthibh ná
d’uaislibh na h-Éirean a bhí ag éisteacht léis an gcaint.
Níor thárla an chaint sin ná aon chaint d’á sórd, idir Bholingbroke
agus Risteárd. Murar thárla do thárla gur thóg Bolingbroke chuige
rígheacht Shasana, agus gur chuir sé Risteárd chun báis le h-eagla gó
mb’ fhéidir gó dtiocfadh le Risteárd a neart do chruinniughadh agus an
rígheacht a bhaint dé airís.
Do thárla an chaint idir Bhrian agus M’lsheachlainn. Má thárla do
thárla gur tugadh an mí do M’lsheachlainn. Níor fhéad sé aon neart do
chruinniughadh i gcaitheamh an mhí. Ansan do tugadh an bhliain dó. Níor
fhéad sé aon neart do chruinniughadh i gcaitheamh na bliana ach chómh
beag agus d’ fhéad sé é chruinniughadh i gcaitheamh an mhí.
You have read 1 text from Irish literature.
Next - Niamh - 06
  • Parts
  • Niamh - 01
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 1220
    43.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 02
    Total number of words is 5050
    Total number of unique words is 1179
    45.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 03
    Total number of words is 5056
    Total number of unique words is 1196
    45.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 04
    Total number of words is 4918
    Total number of unique words is 1242
    45.0 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 05
    Total number of words is 4938
    Total number of unique words is 1153
    45.6 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 06
    Total number of words is 4965
    Total number of unique words is 1161
    46.2 of words are in the 2000 most common words
    52.6 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 07
    Total number of words is 5052
    Total number of unique words is 1092
    46.3 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 08
    Total number of words is 5005
    Total number of unique words is 1249
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    46.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 09
    Total number of words is 5036
    Total number of unique words is 1126
    48.7 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 10
    Total number of words is 4946
    Total number of unique words is 1179
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 11
    Total number of words is 5071
    Total number of unique words is 1167
    45.9 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 12
    Total number of words is 5017
    Total number of unique words is 1186
    47.3 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 13
    Total number of words is 4924
    Total number of unique words is 1184
    43.5 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    48.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 14
    Total number of words is 5027
    Total number of unique words is 1131
    47.0 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 15
    Total number of words is 4894
    Total number of unique words is 1161
    46.5 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 16
    Total number of words is 4936
    Total number of unique words is 1236
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 17
    Total number of words is 4958
    Total number of unique words is 1132
    49.6 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 18
    Total number of words is 5003
    Total number of unique words is 1156
    49.2 of words are in the 2000 most common words
    54.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 19
    Total number of words is 4931
    Total number of unique words is 1183
    46.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 20
    Total number of words is 4876
    Total number of unique words is 1269
    44.0 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 21
    Total number of words is 5053
    Total number of unique words is 1180
    45.7 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 22
    Total number of words is 5024
    Total number of unique words is 1127
    47.1 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 23
    Total number of words is 1132
    Total number of unique words is 429
    54.7 of words are in the 2000 most common words
    57.9 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.