Niamh - 08

focal úd adúbhart leat i dtaobh Bhriain agus an nímhe?”
“Is cuimhin, a Thighearna Easboig,” arsa Colla. “Do labhras leis an
Ríghdhamhna. Tá gach nídh socair díreach mar a chómhairlíghis.”
“Labhair airís leis,” ar seisean, “agus inis dó go ndúbhart leat
labhairt airís leis.”
“Déanfad, a Thighearna Easboig,” arsa Colla.
Chuaidh an Legáid ar bórd na loinge agus do ghluais an long amach ó
Inis Cathaigh, siar bhéal na Sionainne, thar Léim Chúchulainn, amach an
fharaige mhór.
Do dhein na manaigh i n-Inis Cathaigh a ngnó do réir na riaghal. Bhí
an sgoluigheacht ins na sgoileanaibh agus na h-úrnuighthe ins na
h-eaglaisibh, an trosgadh agus an treighneas agus gach gnó diadha eile
ar siúbhal mar ba cheart, fé chomairce Sheanáin naomhtha. Bhí Colla go
díchealach agus go dúrthachtach ag feuchaint i ndiaigh gach aon nídh
agus i ndiaigh gach aon duine. Bhí eochair an bhosca iarainn ’n-a
sheilbh féin aige go h-aireach, agus ní fheidir aoinne sa tigh ná go
raibh an chailís dhaor úd istigh go daingean sa bhosca iarainn fé’n
nglas. Ní raibh, ámhthach.


LEABHAR A DÓ.


CAIBIDIOL I.
CÍOS AN ÁRDRÍGH.

Chómh luath agus bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht thusnuigh a chíos
ar theacht chuige isteach ó gach aon pháirt d’ Éirinn. Deirtear gur
tugadh Brian Bóramha air mar gheall ar an gcíos a dh’éilimh sé. Ní
dóich liom go bhfuil fírinne sa n-abairt sin. Ní h-é Brian a cheap an
cíos. Bhí cíos an Árdrígh ceapaithe na céadta blian sar a dtáinig Brian
chun na h-Árdrígheachta. Nuair a tháinig Brian chun na h-Árdrígheachta
do chuir gach rígh cúige ag triall air an cíos a bhí ceangailte air,
do réir dlíghe na h-Éirean, do chur ag triall ar Árdrígh Éirean. Deir
cuid de’n tseanachus gur b’é cúis ’n-ar tugadh Brian Bóramha air ’ná
so. Bóraimhe ab ainim do’n bhaile ’n-a raibh ríghtheighlach Bhriain,
ag ceann na cora. Do tugadh, as san, “Ceann Cora” ar an ríghtheighlach
agus do tugadh Brian Bóraimhe ar Bhrian féin toisg é bheith ’n-a
chómhnuighe ar an mBóraimhe. Measaim gur mó an chiall atá leis an
gcaint sin ’ná leis an gcaint eile.
Lá Samhna an lá a bhí ceapaithe i gcómhnuighe riamh chun cíosa an
Árdrígh do chur isteach, agus ’seo mar a bhí an cíos socair:
Ó Chonachtaibh ocht gcéad bó agus ocht gcéad muc.
Ó mhuintir Chorcomaruadh deich gcéad damh agus deich gcéad caoira agus
deich gcéad brat.
Ó Chorcabaoisgne deich gcéad damh agus deich gcéad molt agus deich
gcéad muc agus deich gcéad brat.
Ó mhuintir Chiarruidhe deich gcéad damh agus deich gcéad bó agus deich
gcéad muc.
Ó mhuintir Mhúsgráidhe trí chéad bó reamhar agus trí chéad loilígheach
agus trí chéad muc agus céad brat.
Ó Thír Chonail chúig céad bó agus chúig céad brat.
Ó Thír Eóghain trí chéad muc agus trí chéad ualach iarainn.
Ó Chlann Rudhríghe trí caoghaid bó agus trí caoghaid muc.
Ó Oirghiallaibh céad agus trí fichid bó.
Ó Chúige Laighean trí chéad bó reamhar agus trí chéad muc agus trí
chéad ualach iarainn.
Mar sin dóibh mór-thímpal na h-Éirean go léir. Ní’l curtha síos
anso agam ach fíor bheagán des na cíosanaibh, oiread díreach agus
thaisbeánfaidh an tslígh ar a ndíoltí an cíos, agus an fághaltas cíosa
a bhíodh ag tuitim ar na cineachaibh agus ar na dúthaibh fé leith.
Bhí a gcion de’n chíos ar na Lochlanaigh, leis, an chuid acu a bhí
socair i mbailtibh móra na h-Éirean. Bhí ar Lochlanaigh Bhaile Átha
Cliath trí caoghaid píopa fíona do thabhairt mar chíos d’ Árdrígh
Éirean. Bhí ar Lochlanaigh Luimníghe trí chéad agus trí fichid píopa d’
fhíon dearg a thabhairt mar chíos dó.
B’fhéidir go bhfiafróch’ duine conus fhéadfadh Lochlanaigh Luimníghe
cíos a dhíol le h-Árdrígh Éirean má bhíodar go léir díbeartha a’
Luimneach?
Bhí an chuid acu nár ghéill do Bhrian díbeartha, ach an chuid acu do
ghéill dó agus do gheall bheith dílis dó, do fágadh ann iad. Fear
eagnaidhe, tuisgionach, ab eadh Brian. Daoine go raibh eólus mór
acu ar gach gnó ceannaigheachta ab eadh na Lochlanaigh a bhí ins na
catharachaibh cuan i n-Éirinn an uair sin. Do thuig Brian gur bh’
ana thairbhtheach an rud do mhuintir na h-Éirean ceannaighthe de’n
tsórd san a bheith ins na catharachaibh a bhí ar na cuantaibh. Go
dtabharfaidís isteach ó dhúthaibh iasachta earaí nár bh’ fhéidir a
dhéanamh i n-Éirinn agus go gceannóchaidís ó mhuintir na h-Éirean, le
díol ins na dúthaibh iasachta, na h-earaí a déanfaí i n-Éirinn agus nár
bh’ fhéidir a dhíol i n-Éirinn. Mar gheall air sin iseadh fhág sé na
Lochlanaigh ins na catharachaibh a bhí ar na cuantaibh. D’fhág sé iad i
mBaile Átha Cliath, i bPortláirge, i gCorcaigh, agus i Luimneach, agus
i mbailtibh beaga eile n-a bhféadfadh loingeas teacht isteach chúcha.
Chuir sé fé chíos iad, ámhthach, agus ní raibh aon chur i gcoinnibh an
chíosa acu. Ní raibh an cíos ró throm agus an fhaid a dhíoladar an cíos
bhíodar fé chosnamh Bhriain.
Thagadh an cíos isteach ó Éirinn go léir, gach aon lá Samhna, go
teighlach Bhriain i gCeann Cora. Dob’ uathbhásach an saidhbhreas é.
Ach do caithtí é go léir. Bhíodh suas le trí mhíle bó ann de bhuaibh
ramhara, agus trí chéad déag muc, agus do h-ithtí an fheóil sin go
léir, bhí an teighlach chómh mór san, agus bhíodh oiread san daoine,
uasal agus íseal, ag teacht agus ag imtheacht ann coitchianta. Bhíodh
trí chéad agus chúig cinn fhichid ann de phíopaí fíona, d’ fhíon dearg,
agus trí caoghaid píopa des na fíontaibh eile, agus d’óltí an fíon
go léir, mar bhí féile agus fairsinge i ríghtheighlach Bhriain, agus
saidhbhreas agus uaisleacht, thar gach teighlach Árdrígh d’á raibh i
n-Éirinn ó aimsir Chormaic mhic Airt. Deirtí an uair sin go raibh Brian
ar dhuine des na trí Árdríghtibh ba ghlórmhaire d’á raibh i n-Éirinn
riamh. Conaire Mór mac Eidirsgeóil an chéad Árdrígh dhíobh san, Cormac
mac Airt an tarna h-Árdrígh dhíobh, agus Brian Bóraimhe an trímhadh
h-Árdrígh dhíobh. Choimeád Brian an mhórdhacht san agus an gradam san
agus an chómhacht ríoga san ’n-a lán neart agus ’n-a lán tsoillse an
fhaid a mhair a réim i n-Árdrígheacht na h-Éirean.
Bhí sé ríoga ’n-a phearsan. Fear fionn, árd, deaghchúmtha dob’ eadh
é; fear géagach, fuinneamhail, cuthaigh. Bhí a cheannacha solusmhar.
Bhí éadan leathan, árd, bán air. Bhí srón fhada dhíreach air agus
í beagáinín ró théagartha, ba dhóich leat, do’n chuid eile d’á
cheannachaibh. Ní raibh puínn fhéasóige air agus féasóg dhonn ab eadh
an méid a bhí air sar ar liath sí. An rud a déarfá leis an sróin déarfá
le gach ball eile d’á cheannachaibh é nuair fheuchfá ar gach ball fé
leith dhíobh, .i. go raibh an ball san beagáinín ró mhór; ach nuair
fheuchfá ar a aghaidh i n-aonfheacht chífeá go raibh na ceannacha go
léir do réir a chéile cruinn. Isé rud is mó a thabharfá fé ndeara,
ámthach, ’ná go raibh, dar leat, an iomad báine ’n-a chúntanós. Ansan,
nuair fheuchfá ar a phearsan ba dhóich leat, ar an gcéad amharc, go
raibh na géaga pas beag ró mhór, ró théagartha, do’n chabhail, ach
nuair a thómhaisfeá an cliabh chífeá go raibh an cliabh san níba
théagartha go mór ’ná cliabh aon fhir eile des na fearaibh a bhí ar a
theighlach. Ansan ar ball, ní ró mhór an iongnadh a bhéadh ort nuair a
chífeá a chlaidheamh aige ’á chasadh i dtreó gur dhóich leat ná béadh
meaghchaint slaite ann, agus nuair a bhéarfá ad’ láimh féin ar an
gclaidheamh gcéadna go gcaithfeá do dhá láimh a chur ar an ndornchur
chun é chasadh i n-aon chor. Thuigfeá ad’ aigne ansan gur bh’ é téagar
agus neart na ngéag fé ndeara do’n chabhail feuchaint chómh caol.
Bhí an croídhe agus an aigne agus an mheabhair chinn, agus an tuisgint,
agus an fhoidhne, agus an fhaidearaídhe, agus an géire inntleachta,
chómh maith ar gach aon tsaghas cuma le neart an chuirp agus na ngéag.
Nuair a bhíodh an fear san ag riar na slógh agus ’ghá gcur i
n-íodhnaibh catha agus nuair a labhradh sé leis na fearaibh, do
h-airightí an uile fhocal uaidh go h-árd agus go glan, ó cheann ceann
de pháirc an chamtha; agus i spéirlinn catha, dá labhradh sé árd,
ag stiúrughadh na bhfear nó ’ghá ngríosadh chun an chómhraic, do
mhothuigheadh na fir a bhíodh i n’ aice píoparnach ’n-a gcluasaibh, bhí
a leithéid sin d’uchtach aige agus a leithéid sin de neart ’n-a chliabh
agus ’n-a cheann agus ’n-a ghuth. Nuair a labhradh an guth san i lár
an chatha do chritheadh an namhaid, agus is minic a bhaineadh fuaim an
ghutha san a misneach díobh agus go n-iompuighdís agus go dteithidís.
Níor bh’ aon iongnadh an fear san do ghabháil tré shlóightibh namhad
mar a ghaibh, agus é theacht chun Árdrígheacht na h-Éirean mar a
tháinig.
Bhí ana dheabhramh agá mhac, Murchadh, leis. Bhí an téagar céadna ag
Murchadh ins na géagaibh, agus an fheuchaint chaol sa chabhail aige
mar gheall ar théagar na ngéag. Bhí sé i n-aigne Dhúlainn Óig agus i
n-aigne na bhfear eile n-a raibh aithne acu ar an mbeirt, gur throime
agus gur threise agus gur bh’fhearr d’fhear Murchadh ’ná a athair an lá
b’fhearr a bhí an t-athair.
Bhí an bheirt tréan go maith. Bhí fir thréana ar Dhál gCais, agus d’
admhuighdar go léir ná raibh aon bhreith riamh ag aon fhear eile acu ar
aoinne de’n bheirt sin.


CAIBIDIOL II.
MEARBHALL AIGNE.

Nuair a bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht do thusnuigh breis des na
h-uaislibh ar bheith ag teacht go Ceann Cora as gach áird i gcian
agus i gcómhngar. Níor bhfada go mb’ éigean tuille slíghe dhéanamh sa
ríghtheighlach. B’éigean an ríghtheighlach do chur i méid. B’éigean
tighthe nua do chur suas, i n-aice an tíghe mhóir, i dtreó, nuair a
thiocfadh rígh cúige nó priúnsa nó fear léighinn, go bhféadfaí é chur
chun cómhnuighthe ar a shuaimhneas, pé fada gairid ba mhaith leis
fanmhaint.
Chuir an obair sin tuille gnótha ar Mheargach agus ar na ceárdaidhthibh
a bhí ag obair aige. D’á éaghmuis sin, chómh luath agus bhí Brian i
n’ Árdrígh ar Éirinn bhí na ríghthe eile, ríghthe na gcúigí, ag cur
fios go Ceann Cora ar gach aon tsaghas airm. Ní raibh aon mheas ar
chlaidheamh ná ar shleagh ná ar thuaigh mura bhféadfaí a rádh gur i
gCeann Cora, i gceártain Mheargaigh, a deineadh iad. Do chuir san,
leis, tuille gnótha ar Mheargach. B’ éigean dó tuille gaibhní agus
tuille de gach aon tsaghas ceárdaithe do chur ag obair. Bhí cúram mór
air, ach bhí nídh ar a aigne ba mheasa dhó chuige ’ná an cúram, d’á
mhéid é. Bhí fhios aige go raibh an chailís dhaor úd guidithe as an
mainistir agus gur bh’ é féin fé ndeár é. Bhí fhios aige gur dhein
sé beart shímplídhe nuair a thug sé an mhacshamhail úd na h-eochrach
isteach i láimh aoinne le breith síos ag triall ar Cholla. Bhí fhios
aige go raibh sé ceart aige féin dul síos agus í thabhairt isteach i
láimh Cholla féin. Dá ndeineadh sé mar sin thiocfadh an fhírinne amach
láithreach, agus ní guidfí an chailís.
Bhí sé ag machtnamh ar an méid sin ó’n lá a bhí an Legáid ag caint leis
agus d’á mhéid machtnamh a dhein sé ar an sgéal iseadh is mó a bhí an
sgéal ag breith ghreama ar a chroídhe. Bhí an sgéal ’á chur amú ar a
ghnó agus ag baint codla na h-oídhche dhé. Níor bh’ fhéidir dó labhairt
le h-aoinne ’n-a thaobh, ná cómhairle dh’iaraidh ar aon duine de’n
mhuintir a bhí ’n-a thímpal, ná ar aon duine de theighlach Bhriain, le
h-eagla gur tuille díobhála a dhéanfadh sé. Fé dheire shocaruigh sé
ar dhul síos agus ar labhairt le Colla féin. Chuaidh sé síos agus do
labhair sé le Colla.
“Feuch, a Athair,” ar seisean, “tá mo chroídhe briste ó bheith ag
machtnamh ar an gcuma úd ’n-ar deineadh amadán díom i dtaobh na
h-eochrach agus i dtaobh na cailíse. Ní fhéadfainn fanmhaint a thuille
gan teacht chun cainte le t’ onóir. Ní foláir rud éigin a dhéanamh chun
teacht suas leis an mbitheamhnach, pé h-é féin. Brisfidh mo shláinte nó
imtheóchad as mo mheabhair mura ndeintear rud éigin.”
“Tá m’ aigne féin chómh suaithte le t’ aigne-se mar gheall air, a
dhuin’uasail,” arsa Colla, “agus dá mbéinn ag machtnamh go ceann
bliana air ní dóich liom go bhféadfainn cuimhneamh ar cad is ceart a
dhéanamh. Dá dtagadh an t-Árdrígh chúgham anso agus go ndéarfadh sé
gur mhaith leis an chailís a dh’fheisgint, cad a bhéadh agam le rádh
leis? B’fhéidir go ndéarfadh sé i n’ aigne féin go bhfuil an chailís
sin ró dhaor chun í fhágáilt anso. Níor bh’ aon iongnadh liom go
ndéarfadh. B’fhéidir go dtuigfeadh sé i n’ aigne gur cheart cailís
chómh luachmhar a thabhairt do phríomh-eaglais na h-Éirean. Gur mhaith
an tseóid í d’ Árdrígh Éirean le bronnadh ar phríomh-eaglais Éirean,
ar eaglais Árdmhacha. Is ar eaglais Árdmhacha ba cheart í bhronnadh.
Siné a déarfadh aoinne a chífeadh í. Táim mar a bhéinn i n-uisge
bheirithe ó fuair Brian an Árdrígheacht agus ná feadar cad é an neómat
a bhéadh sé chúgham isteach ’ghá rádh gur mhaith leis an chailís sin a
dh’fheisgint. Is truagh chráidhte nár choimeád sé í an chéad lá agus
gan i thabhairt i n-aon chor dúinn!”
“Cad déarfá, a Athair,” arsa Meargach, “dá dtéidhinn agus an sgéal a
dh’innsint do Mhurchadh ó thusach go deire?”
“Caithfear an sgéal a dh’innsint gan a thuille ríghnis, dó féin nó do
Bhrian,” arsa Colla. “D’innseas féin an sgéal do’n Legáid, mar is
eól duit. Dá n-iartí an chailís orm an fhaid a bhí an Legáid anso do
neósfadh an Legáid do’n Árdrígh cad a bhí imthighthe uirthi. Bhéadh an
Legáid idir mé agus an t-Árdrígh agam. Anois tá an Legáid imthighthe
agus tá sgannra orm le h-eagla go n-iarfaí an chailís orm. Má deir
Brian, ‘Cad ’n-a thaobh nár innsis dúinn láithreach go raibh sí
imthighthe?’ cad a bheidh le rádh agam? Déarfar gur breagh a thugas
uain do’n bhitheamhnach ar imtheacht slán agus an chailís a bhreith
leis agus do chur ó aon fhághail a bheith ar í thabhairt thar n-ais.”
“B’fhéidir, a Athair,” arsa Meargach, “go mbéadh sé chómh maith againn
dul chun cainte le Murchadh agus an sgéal a dh’innsint dó ó thusach
go deire. Mise fé ndeár an t-olc go léir. Ní raibh aon cheart agam
gan teacht anso chun cainte leat-sa sar ar thugas uaim an eochair!
Ní fheadar an tsaoghal cad d’ imthigh orm agus a leithéid de ghnó
leanbaidhe dhéanamh. Nuair a chonac an aibíd agus an cochal do baineadh
de m’ chosaint mé glan.”
“Is uathbhásach an sgéal é,” arsa Colla. “Ní fheadar an tsaoghal cá
dtáinig an aibíd. Thaisbeáin an Legáid na manaigh go léir duit agus
dúbhairt sé go ndúbhraís nár bh’ aoinne acu a bhí ann.”
“Dúbhart,” arsa Meargach, “agus dob’ fhíor dhom é. Ní h-aoinne acu a
bhí ann.”
“Ní miste dhom a dh’innsint duit,” arsa Colla, “go raibh sórd droch
amhrais ag an Legáid ar an sagart óg so againn, ar an Athair Art mac
Duibh, ach dúbhart-sa leis dá mba dhó san a thabharfá-sa macshamhail na
h-eochrach go n-aithneófá é.”
“D’ aithneóchainn, a Athair,” arsa Meargach. “Tá a lán des na manaigh
atá anso agus d’ aithneóchainn iad, leis. An manach gur thugas an
eochair dó ní fheaca roimis sin é ná ó shin.”
“Ní baoghal go bhfeacaís ó shin é,” arsa Colla, “agus ní dócha gur
baoghal go bhfeicfir airís é má fhéadan sé coimeád as do radharc. Is
dóich liom d’á luathacht a bheidh an sgéal go léir innste do Mhurchadh
againn gur b’ eadh is fearr é.”
D’imthigh an bheirt suas go Luimneach agus as san go Ceann Cora.
Fuaradar caoi ar chaint a dhéanamh le Murchadh agus d’innseadar dó
gach nídh fé mar a thuit amach, i dtaobh na cailíse. Cheistigh sé
iad go dlúth, díreach mar a cheistigh an Legáid Colla. D’á fheabhas
a cheistigh sé iad, ámhthach, iseadh ba mhó a chuaidh an sgéal i
n-aimhréidh air agus iseadh ba dheacara dhó aon tuairim a thabhairt do
cé r’ bh’ é an bitheamhnach. Dúbhairt sé leó gur bh’fhearr gan an sgéal
do leigint amach.
“Isé mo thuairim láidir,” ar seisean, “pé h-é an bitheamhnach, ná
fuil sé ró fhada uainn an neómat so, agus go bhfuil sé ag faire go
dlúth orainn feuchaint cad a dhéanfaimíd. Ní h-aon duine iasachta é.
Thaisbeáin sé an iomad eóluis. Bhí fhios aige cá raibh an chailís i
gcoimeád, agus bhí fhios aige cá raibh an eochair, agus bhí fhios
aige cé r’ bh’ é an gabha a dhein an eochair. Is iongantach an bob
a bhuail sé ort, a Mheargaigh!” ar seisean, ag cur sgeartadh gáire
as.--“Má airighim-se aon fhocal ó m’ athair,” ar seisean, “’ghá rádh
gur mhaith leis an chailís a dh’fheisgint, nó gur mhaith leis í chur go
h-Árdmhacha, cuirfidh mé dhé é. Ní mór dhúinn go léir bheith ag faire
coitchianta feuchaint an bhfaighmís aon phioc de radharc ná de bhalaith
an bhitheamhnaigh.”
Chuir an méid sin aigne na beirte chun suaimhnis mórán. Tháinig
Meargach go Luimneach chun a ghnótha, agus tháinig Colla abhaile chun
na mainistreach.
Nuair fhágadar Murchadh do chrom seisean ar mhachtnamh. Thuig sé
áilneacht na cailíse agus a daoire. Bhí fhios aige, pé r’ bh’ é
an bitheamhnach, go ndéanfadh an chailís sin fear saidhbhir dé i
gcaitheamh a shaoghail, dá bhféadadh sé í dhíol, agus go ndéanfadh sí
daoine saidhbhre d’á shliocht ar feadh seacht nglún. Bhí fhios aige nár
bh’ fhéidir í dhíol i n-Éirinn: Dá gceannaightí í i n-aon mhainistir
ná i n-aon eaglais i n-Éirinn go n-aireófí teacht tháirsí go luath,
ó bhéal go béal, ameasg ríghthe agus daoine, ar fuid na h-Éirean go
léir. Bhí fhios aige, d’á bhrígh sin, nár bh’fhéidir í dhíol gan í chur
amach a’ h-Éirinn. Tré cheannaighe éigin Lochlanach a caithfí san do
dhéanamh. Bhí gach aon bhaoghal, dar leis, go raibh san déanta cheana.
Bhí an iomad aimsire fághalta ag an mbitheamhnach, agus do réir an
bhuib a bhuail sé ar Mheargach níor bhitheamhnach é do thabharfadh aon
fhaillígh sa n-aimsir a tugadh dó. Má bhí an chailís imthighthe thar
faraige ní raibh ann ach fiantas, dar leis, bheith ag cuimhneamh ar
theacht suas léi go deó. “Ach ní’l agam le déanamh ach bheith ag faire
chúgham,” ar seisean i n’ aigne féin.
“Ní chuirfinn thar mo leasmháthair é!” ar seisean, a’ machtnamh eile.
“Is aici bhí an chailís i gcoimeád sar ar cuireadh síos í go h-Inis
Cathaigh. Agus is cuimhin liom go maith nách le h-aon deagh-thoil
a sgar sí leis an seóid uasail. Ach cé r’ bh’ é an manach? Agus cá
bhfuair sé an aibíd agus an cochal má ba mhanach bréige é? Conus a
fuair sé amach gur bh’ é Meargach a dhein an eochair? Ní dócha go
gcuirfeadh sí féin aibíd agus cochal uímpi----Ach cad é sin agam ’á
rádh! D’aithneóch’ an gabha í láithreach. Má ’sí a dhein an gníomh,
agus go deimhin, a rígan, ní chuirfinn-se thort é, bhí duine éigin
aici chun na h-oibre dhéanamh di. Cé r’ bh’ é an duine sin?----Ní
fheadar an tsaoghal. Ní’l agam ach bheith ag faire chúgham.----Ach
caithfear feuchaint ad’ dhiaigh go géar, a rígan, i neithibh eile leis.
Ní gan chúis a thug an Legáid an foláramh deirineach so dhom agus é ag
imtheacht, tar éis an fholáraimh chéadna thabhairt dom tamal roimis
sin. Ó, ambasa ní dhéanfaidh sé an gnó dhom aon mhíogarnach a theacht
orm.”


CAIBIDIOL III.
“LADY, DOST THOU NOT FEAR TO STRAY.”

Cuid de’n chéad ghnó a dhein Brian, chómh luath agus bhí sé socair
daingean sa n-Árdrígheacht, ab eadh na h-eaglaisí a bhí loitithe i
ndiaigh na Lochlanach do dheisiughadh agus do shlánughadh agus do chur
i dtreó airís. Chuir sé suas an eaglais mhór i gCill Dálua; agus an
eaglais i n-Inis Cathaigh; agus dhein sé athnuachaint ar an eaglais
i dTuaim Gréine. Dhein sé bóithre móra ó thaobh taobh agus ó cheann
ceann d’ oileán na h-Éirean, agus dhein sé drochaid bhreaghtha leathana
láidire ins na h-áiteanaibh ’n-a dtéidheadh na bóithre sin treasna
aibhní, i dtreó gur dhein sé tairbhthe ana mhór do’n phoibilidheacht,
mar gur chuir sé ar chumas daoine dul ar chuardaibh fada gan an iomad
trioblóide. Bhí áthas mór ar an bpoibilidheacht mar gheall ar na
h-oibreachaibh sin.
Dhein sé dúna agus daingeana láidire, leis, i n-a lán áiteana, agus
chuir sé buidheana maithe láidire fear isteach ins na dúnaibh sin agus
ins na daingeanaibh sin, mar lucht coimeádta, i dtreó go mbeidís ann
i gcómhnúighe chun na tíre do chosaint agus chun smacht an Árdrígh do
chur i bhfeidhm ar aon duine, nó ar aon aicme daoine, do mheasfadh an
smacht san do mhilleadh. Do neartuigh sé ar an gcuma san ríghtheighlach
Chaisil, agus ríghtheighlach Cheanfheabhrad, agus an ríghtheighlach
i n-Inis Locha Cé, agus an ríghtheighlach i n-Inis Locha Guir, agus
an ríghtheighlach i nDún gCrot, agus mórán eile de dhúnaibh agus de
ríghtheighlachaibh ar fuid na h-Éirean, agus chuir sé na buidheana fear
isteach ionta chun iad a choimeád agus do chosaint. Do neartuigh san a
chómhacht féin go mór ar fuid na h-Éirean go léir, i dteannta sgáth
agus eagla do chur ar a namhaid, amuich agus i mbaile.
Chuir sé lucht léighinn agus eóluis ag sgrúdadh agus ag breithniughadh
na sean dlighthe agus ’ghá dtabhairt chun soluis, an chuid acu a bhí
imthighthe a’ cuimhne; agus fé mar a chonaic sé gádh leó, chuir sé i
bhfeidhm airís aon chuid acu a bhí imthighthe a’ feidhm le faillígh nó
de thoradh aimsire. Níor ró dheacair dó san a dhéanamh. Bhí a leithéid
d’uraim i gcómhnuighe riamh ag an nGaedhal do dhlígh na rígheachta nár
ghádh a dhéanamh ach a chur i n-iúil dó go raibh an dlígh ann chun a
chur fhiachaibh air an dlígh do chómhlíonadh. Bíon iongnadh anois ar
sgoláirthibh nuair a chíd siad ná raibh aicme áirighthe, ceapaithe
chun na dlígh chur i bhfeidhm, i n-Éirinn fadó. Is dóich leó, agus is
fiór dhóibh é, gur bh’ obair bhaoth dlígh dhéanamh dos na daoine atá
ar an saoghal anois, ná bheith ag brath air go ndéanfaidís an dlígh
sin do chómhlíonadh, mura gceapfaí aicme láidir chun a chur fhiachaibh
ortha an dlígh chómhlíonadh. Ní thuigid siad conus a fhéadadh dlighthe
dhéanamh i n-Éirinn fadó agus ansan a dh’fhágáilt fé-s na daoine féin
na dlighthe do chómhlíonadh. Do féadtí san do dhéanamh mar, chómh luath
agus thuigeadh an phoibilidheacht an dlígh bheith ann, do chuireadh
toil phoibilidhe na ndaoine fhiachaibh ar gach duine fé leith an
dlígh do chómhlíonadh. B’ fhearr le gach duine fé leith, go mór, an
dlígh do chómhlíonadh ’ná fulang leis an ndroch mheas phoibilidhe
a bhéadh air dá bhfeiceadh na daoine é ag tabhairt droch mheas nó
tarcaisne do’n dlígh. Tá soluídí maithe againn ar fheidhm de’n tsórd
san sa n-aimsir seo féin. Má théidhean nós áirighthe i bhfeidhm ar an
bpoibilidheacht anois féin feuch cá bhfuil an duine fé leith go mbeidh
sé de mhisneach aige an nós san do bhriseadh! Aigne phoibilidhe na
ndaoine isí chuireadh dlighthe i bhfeidhm i n-Éirinn fadó, agus is
fearr a chuireadh sí i bhfeidhm iad, agus is iomláine, ’ná mar a thagan
le neart armála dlighthe chur i bhfeidhm anois.
Ná measadh aoinne, ámhthach, ná bristí dlighthe i n-Éirinn fadó. Do
bristí go deimhin. Ach nuair a thagadh an t-é ar a ndéintí an éagcóir,
os cómhair an bhreithimh, agus nuair a thugadh an breitheamh a bhreith,
do glactí an bhreith ar gach taobh agus do déintí d’á réir. Bhí sé
daingean i n-aigne na ndaoine, aoinne ná taisbeánfadh an uraim sin do’n
dlígh ná béadh an rath air. Níor ró dheacair dlighthe fóghanta do chur
i bhfeidhm ameasg daoine de’n tsórd san.
Dhein Brian nídh eile do chabhruigh go mór leis chun na ndlighthe do
chur i bhfeidhm. Ó’n lá a ghlac sé arm gaisge, agus gan é ach chúig
bliana déag, do thaisbeáin sé, ’n-a ghníomharthaibh agus ’n-a bhéasaibh
agus ins gach aon tsaghas deighleála idir é féin agus daoine eile, go
raibh beann thar bár aige ar an gceart, ná déanfadh sé éagcóir ar aon
Chríostaidhe, pé ’cu caraid nó namhaid é, pé ’cu íseal nó uasal é. Do
tugadh an méid sin fé ndeara. Ansan, fé mar a leath cómhacht Bhriain
agus fé mar a mhéaduigh a chreideamhaint, do dhein daoine eile, uasal
agus íseal, aithris air. Ar ball, bhí acu go léir, nó dúbhradar go léir
go raibh acu, beann thar bár ar an gceart, fé mar a bhí ag Brian. Do
glacadh an ceart ’n-a nós acu. Ansan bhí neart an nóis ag cur le neart
an chirt. Bhí neart eile ag cur leis an dá neart san. B’é neart é sin
’ná neart an Chreidimh.
Ná bíodh aon iongnadh ar aoinne gan aon ghádh a bheith le neart armála
chun dlighthe chur i bhfeidhm nuair a bhí na trí nirt sin, neart cirt,
agus neart nóis, agus neart Creidimh, ag oibriughadh as acfuinn a
chéile chun dlighthe chur i bhfeidhm.
Tugaimís fé ndeara cad a thuit amach do Bhrian i n-aon phúnc amháin
de’n cheart agus de’n bheann a bhí aige ar an gceart. Chonaic gach
aoinne go raibh aon bheart amháin éagcóra ná ceadóchadh Brian ar aon
tsaghas cleas ná résún. B’í beart éagcóra í sin ’ná masla thabhairt
do mhnaoi. Chonaic na fir go léir, íseal agus uasal, go raibh gráin
gan teóra ag Brian ar ghníomharthaibh de’n tsórd san. Mar gheall ar an
uraim a bhí acu do Bhrian do dhein na fir go léir, uasal agus íseal,
aithris air sa nídh sin, leis. Má b’ uasal an rud do Bhrian an ghráin
sin a bheith aige ar ghníomharthaibh de’n tsórd san, dob’ uasal an rud
é, dar leó, d’ aon fhear. As san dúbhairt gach fear go raibh gráin
aige féin ar ghníomharthaibh de’n tsórd san. As san do thug gach fear
mar bhéas dó féin bheith ag maoidheamh as nár thug sé riamh “masla ná
tarcaisne do mhnaoi.” Do lean an aithris ar Bhrian, agus do lean an
chaint, agus do lean an maoidheamh. As san do neartuigh an nós agus
do tugadh fé ndeara, ar fuid na h-Éirean, ná deineadh fir Bhriain
gníomhartha de’n tsórd san. Fé mar a leath cómhacht Bhriain do leath na
nósa a bhí ag fearaibh Bhriain. Ar ball do tugadh fé ndeara ná deintí
na gníomhartha gráinneamhla úd i n-aon bhall i n-Éirinn.
Ansan, nuair a thagadh Niamh agus a h-athair go Ceann Cora, agus nuair
a chíodh na ríghthe óga Niamh, do chuimhnighdís ar an uaisleacht agus
ar an nósmhaireacht a bhí tagaithe ar Ghaedhlaibh Éirean go léir agus
deiridís eatartha féin:--“Níor mhiste dhi slat ríoga do thógaint ’n-a
láimh, agus fáinne óir i mbara na slaite, agus siúbhal ’n-a h-aonar ó
Thonn Clíodhna go Dún Sobhairce, agus ní baoghal go ndéanfadh aon fhear
Gaedhlach, uasal ná íseal, oiread agus focal neamh-uramach do labhairt
léi.”
Dúbhradh an chaint sin, nó caint de’n tsórd, chómh minic sin, agus do
tuigeadh chómh maith san fírinne na cainte, gur measadh, ’n-a dhiaigh
san, nuair a bhí Brian agus Niamh agus an chuid eile acu sa n-iúir, nár
chaint a bhí sa sgéal ach gur dhein óigbhean uasal éigin an siúbhal
san, ’n-a h-aonar, ó Dhún Sobhairce go Tonn Clíodhna, agus an tslat
’n-a láimh aici agus an fáinne óir ar an slait, agus ná fuair sí ar
an slígh ach an uraim agus an onóir ba mhó a dh’fhéadfaí a thabhairt
di. Do lean an sgéal ar an gcuma san i seanachus na h-Éirean go dtí go
dtáinig an file Gallda, Ua Mórdha, agus gur chúm sé an dán úd:--
“Lady, dost thou not fear to stray, &c.”
Is fiú an sgéal san machtnamh a dhéanamh air. Is ’mó rígh agus ímpire
n-a bhfuil cúntas ortha i seanachus an domhain agus n-a bhfuil
moladh mór ar a ngníomharthaibh agus ar a ngradam, ar an gcuma ’n-ar
chuireadar tíortha fada fairsinge fé smacht a lámh, agus ar an gcuma
’n-ar chuireadar, má ba ríghthe fóghanta iad, dlighthe tairbhtheacha
i bhfeidhm. Ní dóich liom, ámhthach, go bhfeaca riamh fós d’á
thabhairt, ar obair ná ar shaothar aon rígh ná aon ímpire acu, moladh
de shaghas an mholta so a thugan an sgéal seanachais seo ar Bhrian.
Ní nósmhaireacht, ná macántacht, ná gníomhartha onóracha, ná uraim
do bhantracht, is gnáth ag leanmhaint slógh agus cogaidh agus armála
agus cathana fuilteacha. Neamh-shuim ins na neithibh sin iseadh is
gnáth ’á leanmhaint riamh. Neamh-shuim i ngach deagh-nós, neamh-shuim
i gceart an fhir thall, neamh-shuim sa n-uraim is dual do mhnáibh; an
beithigheach allta ’ghá thaisbeáint féin sa duine; gabháil do chosaibh
ins gach dualgas d’á mbainean le dlígh, le deagh-nós, le Creideamh;
siniad na neithe is gnáth ag leanmhaint cogaidh agus cómhraic agus
cathana fuilteacha.
Ní raibh Brian riamh, ó táinig sé i n-aois a chúig mblian ndéag,
ach sáidhte i gcogaíbh. Bhí a ghaolta go léir chómh sáidhte ins na
cogaíbh agus bhí sé féin. I n-aimhdheóin na gcogaí go léir do thuill
Brian agus a shlóighte an moladh atá sa sgéal úd i dtaobh na mná
óige agus i dtaobh na h-onóra a fuair sí ar feadh na slíghe go léir
ó Dhún Sobhairce go Tonn Clíodhna. Tá buadh ag Brian sa méid sin ar
chómhachtaibh agus ar ríghthibh agus ar ímpiríbh an domhain riamh.
Táimíd anois ag dul sa deichmhadh céad blian ó fuair Brian agus a
shlóighte an buadh san. Do choimeád ár sínsear cuimhne air. Thugadar
dúinne an cuimhne sin le coimeád. Is ceart dúinn greim daingean a
choimeád air. Caithtear go minic ins na súilibh orainn ná fuil aon
nídh ag baint le n-ár sínsear gur féidir dúinn aon mhaoidheamh ró mhór
a dhéanamh as. Tá againn, i sgéal na mná óige sin, cúis mhaoidhte