Niamh - 20

Total number of words is 4876
Total number of unique words is 1269
44.0 of words are in the 2000 most common words
49.8 of words are in the 5000 most common words
49.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
féin. Chómh luath agus bhí sé bailighthe uatha thug sé aghaidh soir
óthuaidh, agus níor bh’fhada go raibh sé ag caint le Bruadar. Ní
baoghal gur ag triall ar Mhaolmhórdha a chuaidh sé chun a innsint dó
go raibh buidhean fear imthighthe ódheas chun a thíre do sgrios. Dá
ndeineadh, b’fhéidir go ngluaiseóch’ Maolmórdha ódheas chun a thíre
do chosaint, agus do lagóch’ san mór-shluagh na Lochlanach i gcóir an
chatha. Ag triall ar Bhruadar a thug sé aghaidh.
“Is maith a dheinis é, a mhic ó!” arsa Bruadar leis. “Tá súil agam
ná faghaidh rígh Laighean amach go bhfuil san ar siúbhal ’n-a thír.
D’imtheóch’ sé uainn láithreach agus ní oirfeadh dúinn sgaramhaint le
h-oiread agus aon fhear amháin. Tá an sgéal céadna díreach anso sa
leitir seo agam ó d’ mháthair, pé cuma n-a bhfuair sí amach é. Deir
sí gur ceart dúinn an cath do troid láithreach sar an mbeidh uain ag
Donchadh ar theacht thar n-ais.”
“Isé mo thuairim-se, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “go mbeidh easnamh
níos mó ’ná easnamh Dhonchadh agus a bhuidhne ar an Árdrígh nuair a
thiocfaidh an cath.”
“Cad é an t-easnamh eile a dh’fhéadfadh a bheith air?” arsa Bruadar.
“Tá rígh cúige éigin ag déanamh a dhíchil chun a chur fhiachaint ar
chuid des na ríghthibh eile tarang siar ó Bhrian agus ó Dhál gCais
nuair a thusnóchaidh an cath,” arsa Amhlaoibh.
“Dar so ’s súd ach má deintear san beidh an cath ar ár dtoil féin
againn!” arsa Bruadar. “An dóich leat,” ar seisean, “an bhfuil ag
eirighe leis an rígh cúige sin?”
“Do réir mar airigheas an chaint,” arsa Amhlaoibh, “do bheartuigheas go
raibh ag eirighe leis maith go leór.”
“Ó, is maith é sin!” arsa Bruadar. “Imthigh, a laogh,” ar seisean,
“agus cuir chúgham an draoi.”
Fear ab eadh Bruadar a dhein, i dtusach a bheatha, an rud céadna
díreach a dhein Amhlaoibh nuair a bhí sé i n-Inis Cathaigh. Do ghlac
sé an Creideamh, agus ansan do ghlac sé na h-Úird i dtreó gur deineadh
deacon dé. Dhá dheacon ab eadh é féin agus Amhlaoibh. Ansan níor lean
Bruadar de’n Chreideamh. Do shéan sé é agus chaith sé uaidh é, díreach
mar a dhein Amhlaoibh. Nuair a chaith sé uaidh an Creideamh d’ iompuigh
sé ar dhiablaidheacht agus ar dhraoidheacht agus ar dheamhanaibh agus
ar phiseógaibh, agus ar an uile shaghas deismireachta de’n tsórd san,
i dtreó go ndeirtí go raibh ar a chumas a lán neithe iongantacha do
dhéanamh le cómhacht deamhan.
Tháinig an draoi. D’inis Bruadar dó conus mar a bhí cuid de shluagh
Bhriain imthighthe amach ag creachadh Cúige Laighean, agus conus mar a
bhí cuid des na ríghthibh ag iompáil i gcoinnibh Bhriain.
“Agus anois,” ar seisean leis an ndraoi, “cad í do chómhairle dhom?
Is mise, mar is eól duit, is fear cinn riain ar an mór-shluagh so. Is
agam atá lá an chatha do cheapadh. Dá dtugainn an t-órdú’ anois,” ar
seisean, “bheimís ollamh chun an chatha do thusnú’ go moch ar maidin Dé
h-Aoine. Cad deirir liom?”
Do stad an draoi ar feadh tamail. Tar éis machtnaimh do labhair sé.
“Má troidtear an cath so Dé h-Aoine,” ar seisean, “tuitfidh Brian. Má
troidtear an cath aon lá eile tuitfidh sibh-se go léir.”
Nuair a bhí an méid sin ráidhte aige d’iompuigh sé ar a sháil agus
d’imthigh sé chun a chábáin féin.
Do stad an bheirt, Bruadar agus Amhlaoibh, ag feuchaint ’n-a dhiaigh.
Nuair a bhí sé imthighthe as a radharc do labhair Bruadar.
“Tuigim é,” ar seisean. “Má throidimíd Dé h-Aoine beidh Donchadh gan
filleadh agus beidh an rígh cúige seo a deirir-se i n-earaid le Brian.
Má fantar níos sia gan an cath do throid beidh Maolmórdha imthighthe
chun a chúige do chosaint, beidh Donchadh tagaithe thar n-ais agus na
creacha aige. Chífidh an rígh cúige seo a deirir-se an dá nídh sin,
Maolmórdha imthighthe agus Donchadh tagaithe agus na creacha aige,
agus luighfidh sé isteach i n’ inead féin sa chath. Ansan beidh Brian
ró láidir dúinn go léir. Siné brígh na cainte sin adúbhairt an draoi.
Ní foláir an focal do chur amach anois ameasg na slógh so go léir go
bhfuil an cath le tusnú’ ar maidin Dé h-Aoine.”
Do cuireadh amach an focal. Do h-innseadh, leis, do’n mhór-shluagh
go léir, an focal adúbhairt draoi Bhruadair, dá dtroidtí an cath Dé
h-Aoine go dtuitfeadh Brian, ach dá bhfágtí gan troid é níba shia ’ná
go h-Aoine go dtuitfeadh na Lochlanaigh agus a lucht conganta go léir.
Do thuig an mhór-shluagh as san dá dtroidtí an cath Dé h-Aoine a bhí
chúghainn go mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh.
D’á bhrígh sin, chómh luath agus fuaradar an focal thusnuighdar go
léir ar iad féin d’ ollamhughadh i gcóir an chatha. Ní raibh puínn
thar ocht n-uaire a’s dachad acu an uair sin chun an ollmhucháin a
dhéanamh. Níor bheag leó an méid sin aimsire. D’á luathacht a troidfí
an cath dob’ eadh b’fhearr é, dar leó. Bhíodar deimhnightheach go
mbuadhfaidís. Bhítheas tar éis a chur ’n-a luighe ortha go daingean
ná raibh ag Brian de mhór-shluagh ach sloigisg a bhí níba thugtha go
mór chun iompáil ar a chéile ná mar a bhíodar chun troda dhéanamh le
namhaidh. Go raibh cuid des na ríghthibh cúige agus ná rabhdar ach
ag feitheamh leis an gcath do thusnughadh chun druim lámha thabhairt
le Brian agus é féin agus Clann Chais do thréigean. Go raibh cúis a
ndóthin agá lán acu chuige sin, mar go raibh lámh Bhriain ana dhian
ortha, agus d’á dhéine a bhí lámh Bhriain ortha gur thuigeadar go
mbéadh lámh Mhurchadh níba sheacht ndéine ortha nuair a thiocfaidís
fúithi. Nuair a thusnóch’ an cath gur bh’ eadh do chífí an neamhghus a
bhí i gcómhacht Bhriain, d’á mhéid leatha a bhí faoi agus d’á aoirde
cáil a bhí air. Ach pé breith a bhéadh aige ar bhuachtaint sa chath dá
mbéadh an dá shluagh mar a chéile i dtaobh arm, ná raibh aon bhreith
i n-aon chor aige ar bhuachtaint nuair a bhí an deich gcéad fear ins
na h-éidíbh práis ag na Lochlanaigh. Go siúbhlóch’ an deich gcéad
fear san rómpa tré mhór-shluagh Bhriain agus go ngeóbhdís de chosaibh
ionta. D’á luathacht, d’á bhrígh sin, a troidfí an cath dob’ eadh b’
fhearr é, dar leó, mar b’ shin mar ba thúisge a dh’ fhéadfaidís iad
féin do leathadh isteach ar mhachairibh breaghtha míne na h-Éirean agus
seilbh a ghlacadh ionta. Bhí fonn agus flosg agus giodam agus meanamna
agus mórchroídhe, d’á bhrígh sin, ortha féin agus ar a mnáibh, agus
fuadar an domhain fútha, nuair a rith an focal mór-thímpal eatartha
go dtroidfí an cath ar maidin Dé h-Aoine a bhí chúghainn. Níor chodail
aoinne acu an chuid eile de’n oídhche sin, bhí a leithéid sin d’
fhothram agus de ghleó ar siúbhal ó cheann ceann de’n longphort.
Níor bh’fhada go bhfuaradh amach i longphort Bhriain cad a bhí ar
siúbhal, agus cad fé ndeár an gleó agus an fothram. Bhí Caoilte agus
a ghiollaí turais anso agus ansúd, fé cheilt, ameasg na Lochlanach.
Thugadar leó ag triall ar mhór-shluagh Bhriain tuairisg cruinn ar
an ollmhúchán. Thusnuigh na Gaedhil ar iad féin d’ ollamhughadh
láithreach. Bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal go tréan sa dá longphort
i ndeire na h-oídhche sin agus i gcaitheamh an lae amáirigh, agus i
gcaitheamh na cod’ eile de’n aimsir as san go h-Aoine.


CAIBIDIOL XII.
DAOINE CIALLMHARA AG FEUCHAINT RÓMPA AMACH.

Dá mhéid a bhí deimhne ag Bruadar agus ag Amhlaoibh, agus ag an gcuid
eile acu, ar bhuachtaint sa mhór-chath a bhí ag teacht, iseadh ba mhó
a bhíodar ag feuchaint rómpa amach agus ag cuimhneamh ar na neithibh a
dhéanfaidís tar éis an chatha.
Do labhair Amhlaoibh le Bruadar.
“A leithéid seo, a rígh,” ar seisean. “Is tusa a bheidh i
n-Árdrígheacht na h-Éirean tar éis an chatha so.”
“B’fhéidir é,” arsa Bruadar, “ach cá bh’fhios duit-se sin?”
“Táim deimhnightheach dé,” arsa Amhlaoibh. “Do gheall Sitric duit
go dtabharfadh sé mo mháthair duit. Ní foláir dó an gheallamhaint
sin do sheasamh. Ansan, an t-é go mbeidh an Árdrígan aige beidh an
Árdrígheacht aige.”
“Mheasas,” arsa Bruadar, “gur chun na h-Árdrígheachta thabhairt do
Shitric a tusnuigheadh an obair seo ar dtúis.”
“Mheasas-sa, leis, é,” arsa Amhlaoibh, “ach measaim rud eile anois.
Chím atharughadh ar aigne mo mháthar ó thusnuigh na slóighte móra so ar
chruinniú’ fé n-a súil. Ní déarfainn ná go bhfuil fhios agat féin, a
rígh, gur duit a tabharfar an Árdrígheacht, agus nách indiu ná indé do
thusnuighis ar a fhios a bheith agat.”
“Nár gealladh Árdrígan agus Árdrígheacht do’n Iarla?” arsa Bruadar.
“Ní ceist ag lorg eóluis í sin, a rígh,” arsa Amhlaoibh. “Tá freagra na
ceiste sin agat féin cheana agus ní gádh dhómh-sa í fhreagairt duit.”
“Is fíor, a mhic ó,” arsa Bruadar, “ach cad ’tá uait? Tá fhios agam
go dteastuighean uait nídh éigin a dh’iaraidh orm nuair a bhéad am’
Árdrígh, agus gur maith leat an nídh sin do chur i n-áirighthe dhuit
féin roim ré.”
“Siné díreach a theastuighean uaim, a rígh,” arsa Amhlaoibh.
“Tá go maith. Comáin leat. Ach ba dhóich liom, ó ’tá fhios agat anois
cé h-é thu, go dtuigfeá ad’ aigne ná fuil aon ghádh leis an gcur i
n-áirighthe roim ré. Ach comáin leat;” arsa Bruadar.
“Nuair a bhíos-sa i n-Inis Cathaigh,” arsa Amhlaoibh, “chuireas aithne
ann ar mhac do Thadhg Mhór ua Chealla. Tá aithne agat ar Thadhg Mhór ua
Chealla.”
“Tá. An fear so adeirtear atá níos treise agus níos cródha ’ná Murchadh
féin,” arsa Bruadar.
“Siné é,” arsa Amhlaoibh. “Chuireas aithne ar a mhac. Buachail bocht
símplidhe iseadh é. Ach do chuadhmair ar chuaird óthuaidh go h-Uíbh
Máine, go ríghtheighlach Thaidhg Mhóir. Chonac rígan óg ansan, inghean
do Thadhg Mhór. Niamh a tugtí uirthi. Ní fheacaidh mo dhá shúil
riamh roimis sin, ná ó shin, aon nídh i riocht duine chómh h-áluinn
léi. Mheasas gur bhain a h-áilneacht mo radharc díom. Ach sa n-am
gcéadna, ar an gcéad amharc, do buaileadh isteach am’ aigne go raibh
sí go h-olc. Ní h-í a bhí go h-olc ach mise. Tháinig sí go Ceann Cora
’n-a dhiaigh san chun bheith ag faire ar mo mháthair le h-eagla go
dtabharfadh sí nimh do Bhrian. Chuir mo mháthair aithne uirthi. Bhíos
ag caint le m’ mháthair uair, i gcaitheamh na h-aimsire ’n-a raibh
Brian ar a chuaird rígh. Dúbhairt sí liom go raibh dearmhad mór déanta
agam i dtaobh Niamh. Thuigeas gur bh’ fhíor di é. Do chaitheas a
gheallamhaint di dá n-eirigheadh ár n-obair linn go bpósfainn Niamh.”
“An ndúbhairt sí leat,” arsa Bruadar, “go bpósfadh Niamh thu?”
“Táim féin deimhnightheach, ó’n gcéad amharc úd, go bpósfaidh. Isé
rud atá agam le h-iaraidh ort, nuair a bhéir-se i n-Árdrígheacht na
h-Éirean, go dtabharfair ríghe Conacht dómh-sa agus do Niamh.”
“Ambasa, a mhic ó,” arsa Bruadar, “tabharfad agus fáilte. Tabharfad
ríghe Conacht duit pé ’cu thógfaidh sí thu nó ná tógfaidh.”
I n-áit eile, sa mhór-shluagh chéadna, bhí beirt eile agus iad ag
feuchaint rómpa ar an gcuma gcéadna agus iad ag socarughadh, neithe
go h-áluinn, dar leó. B’iad beirt iad san ’ná Maolmórdha agus Sitric.
Níor ró fhuiriste do Shitric neithe do shocarughadh i gcómhairle le
Maolmórdha, mar fear ró bhaoth, ró bhéalsgaoilte, ab eadh Maolmórdha,
agus ní féadfaí aon eólus a thabhairt dó ach eólus nar mhiste a leigint
amach.
“Is dócha, a rígh,” arsa Sitric le Maolmórdha, “ná fuil aon teip ná go
mbuadhfaimíd sa chath so atá le troid Dé h-Aoine.”
“Ní’l, a mhic ó,” arsa Maolmórdha. “Ní fhéadfadh a bheith. Chuirfeadh
an deich gcéad fear so ins na h-éidíbh práis i n-áirighthe dhúinn é dá
mba ná béadh aon nídh eile chun é chur i n-áirighthe dhúinn. Ach tá
a lán neithe chun é chur i n-áirighthe dhúinn. Airighim-se go bhfuil
socair ag M’lsheachlainn Mór ar tharang siar ó’n gcath chómh luath agus
thusnóchaidh an cath. Ní h-aon iongnadh i n-aon chor go mbéadh socair
aige ar a leithéid.”
“Agus cad ’n-a thaobh nár fhan sé thiar sa bhaile agus gan teacht i
n-aon chor, fé mar a dh’ fhan tuille acu?” arsa Sitric.
“D’fhanfadh, leis, ach go bhfuil socair aige ar níos mó díobhála
dhéanamh do Bhrian ’ná mar a dhéanfadh sé dhó dá bhfanadh sé thiar sa
bhaile,” arsa Maolmórdha.
“Agus cad é an díobháil eile atá beartuighthe aige a dhéanamh?” arsa
Sitric.
“Tá sé ag brath air go mbéarfaidh sé leis as an gcath beirt nó triúr
eile des na ríghthibh atá dílis fós do Bhrian. Ní fhéadfadh rígh na
nDéiseach aon ghrádh ró mhór a bheith aige do Bhrian; ná rígh Ua
n-Eachac Múmhan; ná tuille acu,” arsa Maolmórdha.
“Agus cogar, a rígh,” arsa Sitric, “cad is dóich leat a dhéanfaidh mo
mháthair tar éis an chatha?”
“Cad a dhéanfadh sí,” arsa Maolmórdha, “ach an rud atá geallta aici ó
thusach, tusa chur sa n-Árdrígheacht?”
“Mura dtiocfadh aon lucht droch chómhairle chúichi a chuirfeadh suas í
chun a h-aigne d’ atharughadh,” arsa Sitric.
“Cé h-é an droch chómhairleóir a dh’ fhéadfadh í chur suas chun a
h-aigne dh’ atharú’?” arsa Maolmórdha.
“Ní fheadar an domhan, a rígh,” arsa Sitric, “ach tá raint neithe
agam ’á thabhairt fé ndeara le déanaighe agus ba ró mhaith liom do
chómhairle-se dh’ fhághail ’n-a dtaobh. B’fhéidir go bhfuil an éagcóir
agam. Má tá ’sin mar is fearr é. Ach ní dhéanfaidh do chómhairle-se aon
díobháil dom pé ’cu ’tá an éagcóir agam nó ná fuil.”
“Cad tá agat d’á thabhairt fé ndeara?” arsa Maolmórdha.
“Tá so agam ’á thabhairt fé ndeara,” arsa Sitric. “I dtusach na
h-oibre seo is dómh-sa a thugadh sí an chuid ba mhó d’á h-aigne. Am’
chómhairle-se a chuireadh sí gach aon rud, go mór mór na neithe ba mhó
a dheineadh buairt di. Ansan, fé mar a ghluais an aimsir, bhíodh an
triúr againn i n-aonfheacht ins gach cómhairle, mise agus Amhlaoibh
agus í féin. Táim ’á thabhairt fé ndeara le déanaighe gur d’ Amhlaoibh
a thugan sí a h-aigne ar fad. Nuair a chuir sí óthuaidh mé chun a
dh’iaraidh ar Bhruadar teacht agus a neart slógh thabhairt leis,
dubhairt sí liom a gheallamhaint dó, dá mba rud é ná cuirfeadh aon rud
eile fhiachaint air teacht, a gheallamhaint dó go dtabharfainn í féin
dó agus Árdrígheacht na h-Éirean, dá mbeirimís buadh. Mheasas an uair
sin ná raibh ins na geallamhnaibh ach neamhnídh. Is eagal liom anois
nách neamhnídh i n-aon chor iad. Agus is eagal liom go bhfuil ’fhios ag
Amhlaoibh nách neamhnídh iad.”
“Ó ’seadh!” arsa Maolmórdha, “agus go bhfuil Amhlaoibh ag cabhrughadh
le Bruadar sa n-obair!”
“Bhuailis do mhéar air, a rígh,” arsa Sitric.
“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Maolmórdha. “Is maith a dheinis an méid
sin a dh’innsint dom. Ná leig aon nídh ort leó. Nuair a bheidh an
ruagairt curtha againn ar shlóightibh Bhriain iompó’míd araon, tusa
agus mise, ar shluagh Bhruadair, agus dísgeó’míd iad. Ansan ní bheidh
aoinne chun teacht idir thusa agus an Árdrígheacht.”
Shocaruighdar an méid sin chun a dtoile go h-áluinn. Nuair a bhí an
socarughadh déanta acu, ámhthach, bhí socarughadh nár bh’é i n’ aigne
féin ag gach duine acu.
“Is agam-sa féin a bheidh an Árdrígheacht i ndeire bára, agus ní
h-agat-sa ná ag Bruadar!” arsa Maolmórdha, i n’ aigne féin.
“Ní h-aon iontaoibh tu, a dhritháir mo mháthar,” arsa Sitric, i
n’ aigne féin. “Ní’l agam,” ar seisean, “ach an úsáid is fearr a
dh’fhéadfad, a dhéanamh díot, agus ansan----mé féin do sheachaint ort
chómh maith agus d’ fhéadfad é!”
Bhí beirt eile i n-áit eile, sa mhór-shluagh, agus bhí caint eatartha,
leis. B’ iad beirt iad san ’ná Cnút agus Anrud, beirt mhac rígh na
h-Ioruaidhe.
“Ar airighis, a dhritháir,” arsa Cnút, “cé ’tá le bheith i n’ Árdrígh
ar Éirinn i ndiaigh an chatha so a troidfear Dé h-Aoine?”
“D’ airigheas a lán ráflaí,” arsa Anrud, “ach ní fheadar an ceart puínn
suime chur ionta. D’airigheas ar dtúis gur do Bhruadar a tabharfaí an
Árdrígheacht agus an Árdrígan. D’airigheas ansan gur do Shitric, rígh
Lochlanach Átha Cliath, a tabharfaí an Árdrígheacht. Ach tá muintir
an Iarla deimhnightheach gur b’é an t-Iarla a bheidh i n’Árdrígh; gur
gheall Sitric an Árdrígheacht agus an Árdrígan i n-aonfheacht dó.”
“Tá an sgéal go léir cruinn agat,” arsa Cnút. “Is léir, as na ráflaíbh
sin ná fuiltear socair i gceart ar cé aige go mbeidh an Árdrígheacht.”
“Is fíor san, a dhritháir,” arsa Anrud, “ach cad é sin dúinne cé ’cu
atáthar socair air nó ná fuiltear?”
“Is mórán neithe dhúinn é,” arsa Cnút. “Ar thánamair-ne anso, sinn
féin agus ár mór-shluagh, tar éis mórán costais do chur ar ár dtír
féin, treasna faraigí fuara, chun ár n-anama dh’ imirt i bhfriothghuin
chatha, i gcoinnibh Bhriain agus Dál gCais, i dtreó go bhfaghadh
Bruadar Árdrígheacht agus Árdrígan?”
“Ní mheasaim gur chuige sin a thánamair,” arsa Anrud.
“Ar thánamair i dtreó go bhfaghadh an t-Iarla iad?” arsa Cnút.
“Ní mheasaim gur thánamair,” arsa Anrud.
“Ar thánamair chun Árdrígh dhéanamh de Shitric?” arsa Cnút.
“Ní mheasaim é,” arsa Anrud. “Ní cneasta an fheuchaint a thabharfadh
ár n-athair orainn nuair a raighmís abhaile dá mba ná béadh de bhár ár
gcuarda againn ach Árdrígh dhéanamh de Shitric,” ar seisean. “Ach cad
’tá beartuighthe agat?”
“Neósfad-sa san duit,” arsa Cnút. “Tá sé daingean am’ aigne, chómh
luath agus bheidh buaidhte againn ar mhór-shluagh Bhriain go
n-eireóchaid na ríghthe seo go léir chun a chéile agus go mbeidh sé
’n-a chogadh dhearg eatartha. Leigimís dóibh a chéile do dhísgiughadh,
agus ansan bíodh Éire againn féin!”
“Is maith an chómhairle í,” arsa Anrud. “Nuair a bheidh Éire againn
féin tiocfaidh m’ athair anall agus déanfaimíd Árdrígh dhé.”
“Thar a bhfeacaís riamh!” arsa Cnút.
Níor chodail an bheirt sin puínn an oídhche sin ach ag socarughadh an
sgéil sin, agus shocaruighdar é chun a dtoile go h-áluinn.


CAIBIDIOL XIII.
ROSG CATHA BHRIAIN.

Ar eirighe lae ar maidin Dé h-Aoine, ar maidin Aoine an Chéasta, bhí
Béibionn agus Gormfhlaith thuas i mbara ríghtheighlaigh Shitric i n-Áth
Cliath, agus iad ag feuchaint anonn treasna an chuain ar na línte fada
cábán. Chonacadar na slóighte go léir ag gluaiseacht amach agus ’ghá
gcur féin i n-eagar. Níor bh’ fhada go bhfeacadar na h-íodhna fada ’ghá
riaradh féin, fan na trágha, lasmuich des na cábánaibh.
Chonacadar lasmuich airís, abhfad amach, ar aghaidh na Lochlanach
anonn, íodhna eile ’ghá gcur féin i n-eagar, agus do thuig an bheirt
rígan go raibh na h-íodhna amuich chómh fada, chómh líonmhar, chómh
láidir ar gach aon tsaghas cuma, le h-íodhnaibh na Lochlanach.
“Ní mheasaim go bhfuil puínn sa mbreis ag aon taobh acu ar a chéile i
dtaobh nirt slógh,” arsa Béibionn.
“Ní líonmhaire a dheinean neart i gcómhnuíghe,” arsa Gormfhlaith, “ná
ní h-é a bheirean buadh.”
“Is fíor,” arsa Béibionn. “Dá bhfeicinn-se m’ athair agus Murchadh
agus Dál gCais i láthair catha agus a dtrí n-oiread nirt slógh ’n-a
gcoinnibh ní bhéadh aon eagal orm ná go mbéadh an buadh acu.”
“Fan leat go fóil,” arsa Gormfhlaith, “go bhfeicir lucht na n-éidí
práis úd thall ag tabhairt aghaidh ortha. Ansan iseadh chífir cad a
dhéanfaidh Murchadh agus Clann Chais.”
“Is fíor!” arsa Béibionn.
Bhí na h-íodhna catha, ó gach taobh, ag teacht fé dhéin a chéile. Bhí
na Lochlanaigh ag gluaiseacht go h-ana réidh. D’órduigh na ríghthe agus
na taoiseacha dhóibh siúbhal go réidh i dtreó ná béadh saothar ortha
nuair a thiocfaidís lámh le láimh agus ucht le h-ucht leis an namhaid.
Bhí íodhna na nGaedhal, leis, ag teacht go réidh agus go stuamdha.
Do h-órduigheadh dos na Gaedhlaibh stad. Do stadadar.
Nuair a bhíodar ’n-a stad tháinig an t-Árdrígh amach os a gcómhair
agus é ar muin capail agus beirt fhear ag ceann an chapail agus greim
acu ar an sriain. Bhí a chlaidheamh nocht anáirde ag an Árdrígh, ’n-a
láimh dheis, an claidheamh a bhí tar éis rian a bhéil do chur ar
Lochlanachaibh ins gach aon pháirt de’n Mhumhain agus ins gach aon
pháirt d’Éirinn. D’ aithin an tsluagh go léir an claidheamh san, agus
nuair a chonacadar anáirde é thugadar trí gártha molta dó féin agus
do’n Árdrígh. Le linn na ngártha san a thabhairt dóibh d’ árduigh gach
fear a chlaidheamh féin. Bhí an ghrian díreach ag eirighe. Do thaithn
solus na gréine ar na claidhmhtibh go léir agus iad anáirde, i dtreó
gur mheas Béibionn agus Gormfhlaith go raibh slóighte Bhriain tré
theine.
Do thóg Brian anáirde, ’n-a láimh chlé, an Chrois Chéasta agus íomhágh
an tSlánuightheóra uirthi. Ansan do cuireadh an capal ag siubhal go
réidh, fan na n-íodhna, ar aghaidh na slógh amach, agus do labhair an
t-Árdrígh mar seo:--
“A Chlanna Gaedhal, a ríogra Éirean, táimíd go léir le tamal maith
’ghár n-ollamhughadh féin i gcóir an lae seo. Tá aon nídh amháin socair
againn agus measaim gur fearr d’ ollamhughadh é ’ná aon ollamhughadh
eile atá déanta againn. Tá socair ag gach fear againn gur b’é an lá
indiu lá a bháis féin pé taobh ar a mbeidh buadh. Má’s ag ár namhaid a
bheidh buadh ní bheidh a smacht orainne, mar ní bheimíd beó acu chuige.
Má’s againne a bheidh buadh an lae seo bíodh a thoradh ag an muintir
atá i n-ár ndiaigh sa bhaile.
“An t-é go bhfuil socair i n’ aigne aige ar bhás d’fhághail sa chath so
atá le troid againn ní baoghal go n-iompóchaidh sé ó’n gcath. Dá mba ná
béadh aon nídh eile chun buadh do chur i n-áirighthe dhúinn, cuirfidh
san i n-airighthe dhúinn é. Dá mbéadh fhios ag an namhaid go bhfuil ár
n-aigne socair mar sin againne ní ró mhór an misneach a bhéadh anois
ortha. Gheóbhaid siad amach ar ball é.”
Do labhair sé focal fé leith le gach rígh agus le gach cineil fé mar
a tháinig sé ar a n-aghaidh amach, focal éigin a chuir a n-uaisleacht
féin agus a gcródhacht i gcuimhne dhóibh, agus conus mar a bhí Dia agus
daoine ag faire ar an gcuma ’n-a ndéanfaidís gníomh an lae a bhí rómpa.
Nuair a tháinig sé ar aghaidh Dál gCais, dúbhairt sé:--
“A Chlann Chais, a shliocht ríoga! A mhuintir na n-arm ngéar agus na
gcruadh-lámh, nár staon agus nár stríoc do namhaid fós riamh, i gcath
d’á thruime, i n-éigin d’á ghéire, i spéirlinn d’á dhéine, mo sheasamh
indiu oraibh!”
Ansan d’ árduigh sé a ghlór agus do sheinn a ghuth mar a sheinnfeadh
fuaim adhairce, i dtreó gur h-airigheadh agus gur tuigeadh an uile
fhocal uaidh ó cheann ceann de’n mhór-shluagh:--
“Feuch ansúd iad!” ar seisean, ag síneadh a chlaidhimh i dtreó na
Lochlanach, “cruinnighthe cnuasta os bhúr gcómhair. Tá rian bhúr lámh
go daingean cheana ortha. Ní thugan san ciall dóibh. Is minic le
fiche bliain a chuireabhair-se anaithe agus teitheadh agus ár agus
dearg-ruathar ortha, ar fuid réidhthe agus gleannta agus machairí
Éirean. Is mór d’á gcuid fola agus feóla atá ag cur geamhair agus féir
ghlais ag fás i n-Éirinn indiu. Go dtí so ba chuma iad nó cormhíola;
d’á mhéid a marbhuightí dhíobh ní samhluightí easnamh ná laighead
ortha. Is fada sinn cráidhte acu, iad ag faire ar ár gcuantaibh agus
ar ár mbailtibh puirt, ag preabadh chughainn isteach nuair ná bíodh
coinne leó, ag braduíol agus ag sgiobadh agus ag cosgar. Is minic a
leigeadh as iad agus croch tuillte acu. B’é a mbuidhchas teacht airís
agus feall níba mheasa do dhéanamh. An fada a cuirfear suas leis an
obair sin? Is dócha gur dóich leó go leigfear as indiu iad mar a
leigeadh chómh minic cheana. Bíodh san de dhearmhad ortha, a chlann
ó! Ná téidheadh fear innste sgéil abhaile dhíobh! Níor cuireadh fios
ortha. Do thánadar uatha féin. Is minic a dúbhradh leó go dtiocfaidís
agus ná h-imtheóchaidís. Deintear deimhin indiu dé dhóibh. An amhlaidh
a cheapadar ná raibh aoinne ’n-a chómhnuighe ar an oileán so? Má
deineadar dearmhad bíodh ortha féin anois.
“Tá aon mhaith amháin sa dearmhad atá déanta acu. Do thánadar go léir.
Feuchaidh, a chlann ó, feuch an tsloigisg sin. Tá ’an chráin ’s a h-ál
go léir’ ansan agaibh. Tá a bhfuil beó de chlannaibh Lochlan ansan
agaibh. Táid siad bailighthe ansan agaibh ó Bhreatain agus ó Shasana,
ó Albain agus adtuaidh ó-s na h-oileánaibh, anall ó Mhanain agus anoir
ó chríochaibh Danmarg agus ó riasgaibh na h-Ioruaidhe. Ní’l a thuille
’n-a ndiaigh sa bhaile gur fiú iad d’áireamh. Múchaidh an satha san
indiu, agus tá deire le réim Lochlan go bráth na breithe!”
Le n-a linn sin do chonacadar go léir M’lsheachlainn agus a dheich
gcéad fear ag imtheacht as a n-inead. Dúbhairt Brian:--
“Chím cuid agaibh ag amharc anonn treasna na páirce sin. Ní maith an
radharc atá le feisgint ann. Is mairg do Mh’lsheachlainn, díreach
mar is mairg do Mhac Giolla Pádraig agus d’á Laighnibh, caismirt an
lae indiu do sheachnadh. Déanfar gníomh an lae indiu gan a gcabhair.
Béarfar buadh an lae indiu os cómhair a súl agus gan iad páirteach ann.
Beidh san de mhasla agus de ghuith ar a gclú agus ar a gcáil an dá lá
’s an fhaid a bheidh grian ar spéir agus daoine ar talamh.
“Tá cuid d’ár muintir féin amuich uainn. Ná bac san. Tá oiread againn
anso agus shocaróchaidh cúntas leis an sloigisg sin thall. Is cúntas
fada é. Is mithid é shocarughadh. Anois an t-amh chun é shocarughadh.
Isiad ár namhaid iad. Isiad namhaid ár gCreidimh iad. Tá rian na teine
ar eaglaisíbh agus ar mhainistríbh Éirean ’n-a ndiaigh. Beidh lámh Dé
linn ’ghá dhíoghalt san indiu ortha.
“Cad é an lá é seo indiu againn? Indiu an Aoine. Is í Aoine an Chéasda
féin í,” agus d’árduigh sé an Chrois Chéasda i radharc an tslóigh go
léir. “I gcuimhneamh an lae indiu,” ar seisean, “iseadh d’fhuiling ár
Slánuightheóir Íosa Críost bás ar chrann na Croise chun an Chreidimh
do chur ar bun. Táimíd-ne anso indiu ag tabhairt aghaidh ar an mbás
chun an Chreidimh do chosnamh. An dóich leat ná go mbeidh lámh
chómhachtach an tSlánuightheóra linn sa ghleó? An dóich leat ná go
mbeidh meanmna ó Dhia indiu i gcroídhe gach fir a thabharfaidh aghaidh
ar an namhaid sin? Beidh; agus má’s anso atá fód ár mbáis beidh bás an
tSlánuightheóra féin mar urúdhas againn air go raghaidh ár n-anam saor
ó’n bhfód so go Flathas na ngrást.”
Ansan d’eirigh a ghlór níob’ aoirde agus níba bhinne:--
“Gabhaidh chúcha, a chlann ó, i n-ainim Dé agus Mhuire. Tugaidh an
faobhar dóibh! Gabhaidh do chosaibh ionta! Ní h-é an chéad uair agaibh
é. Ná téidheadh aon mhac máthar acu beó uaibh. Ná cuiridh suim ’n-a
gcótaibh iarainn. Cótaí troma iseadh iad. Tá aon mhaith amháin ionta;
coimeádfaid siad na fir daoibh-se chun na gceann a bhaint díobh. Do
thánadar chun fanmhaint. Fanaidis, i n-ainim Dé. Tá slígh fé’n bhfód
anso dhóibh. Tugtar dóibh é go fial!”
Ansan do labhair sé le Dál gCais:--
“A chlann ó, a óga mo chroídhe, a chine uasal! Is maith is eól dómh-sa
bhúr ngníomh. Feiceam an gníomh san indiu uaibh, agus geallfad daoibh
go mairfidh a thoradh agus a chlú an fhaid a bheidh uisge ag ruith agus
féar ag fás i n-Éirinn!”
Um an dtaca ’n-a raibh an méid sin cainte déanta ag Brian bhí an
namhaid ag teacht i gcómhngar. Tháinig Tadhg Mór ua Cealla agus
Murchadh agus tuille des na ríghthibh, agus cuireadar fhiachaibh ar
Bhrian dul agus fanmhaint ’n-a chábán, mar go raibh sé ró aosta chun
dul sa chath, agus dá dtuiteadh sé sa chath go gcuirfeadh san misneach
ar an namhaid. Dhein sé rud ortha, agus do cuireadh lucht cosanta
tímpal ar an gcábán.


CAIBIDIOL XIV.
AN CATH.

Um an dtaca ’n-a raibh Brian socair ’n-a chábán agus an lucht cosanta
’n-a thímpal bhí an dá shluagh i ngioracht cúpla péirse dh’á chéile. Do
léim fear mór amach a’ sluagh na Lochlanach agus do labhair sé.
“An bhfuil Dómhnall mac Éimhin anso?” ar seisean.
“Tá sé anso,” arsa Dómhnall ag teacht amach a’ sluagh na nGaedhal.
Thug an bheirt aghaidh ar a chéile. Do bhuail gach fear díobh aon
bhuille amháin ar an bhfear eile agus do thuit an bheirt marbh ar an
bhfód.
Ansan do séideadh na h-adharca ar gach taobh, do rith an dá shluagh
chun a chéile agus do thusnuigh an t-éirleach. Bhí solus na gréine
ag neartughadh agus ní raibh an solus ins na súilibh ar aon tsluagh
acu, mar bhí an ghrian ag taithneamh anoir díreach, ar láimh dheis na
Lochlanach agus ar láimh chlé na nGaedhal. I dtusach an chómhraic ní
raibh puínn des na fearaibh ag tuitim ar aon taobh, mar bhí an chosaint
chómh maith leis an mbualadh. Aon áit sa tímpal ’n-a raibh cnucán ná
árdán bhí mná agus daoine óga anáirde ar na h-árdánaibh ag faire ar an
gcómhrac. Níor mhar a chéile cómhrac an uair sin agus cómhrac anois. Ní
fhéadfadh aoinne dul i n-aon ghaor do chómhrac anois mar gheall ar an
arm teine. An uair sin d’fhéadfadh mná agus mion-daoine teacht achamair
go maith do’n chómhrac. Bhí mná na Lochlanach cruinnighthe ins gach
sórd áite ’n-ar fhéadadar aon radharc a dh’fhághail ar an gcómhrac. Do
chonacadar na claidhmhte d’á gcasadh agus iad ag taithneamh sa ghréin.
You have read 1 text from Irish literature.
Next - Niamh - 21
  • Parts
  • Niamh - 01
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 1220
    43.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 02
    Total number of words is 5050
    Total number of unique words is 1179
    45.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 03
    Total number of words is 5056
    Total number of unique words is 1196
    45.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 04
    Total number of words is 4918
    Total number of unique words is 1242
    45.0 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 05
    Total number of words is 4938
    Total number of unique words is 1153
    45.6 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 06
    Total number of words is 4965
    Total number of unique words is 1161
    46.2 of words are in the 2000 most common words
    52.6 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 07
    Total number of words is 5052
    Total number of unique words is 1092
    46.3 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 08
    Total number of words is 5005
    Total number of unique words is 1249
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    46.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 09
    Total number of words is 5036
    Total number of unique words is 1126
    48.7 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 10
    Total number of words is 4946
    Total number of unique words is 1179
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 11
    Total number of words is 5071
    Total number of unique words is 1167
    45.9 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 12
    Total number of words is 5017
    Total number of unique words is 1186
    47.3 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 13
    Total number of words is 4924
    Total number of unique words is 1184
    43.5 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    48.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 14
    Total number of words is 5027
    Total number of unique words is 1131
    47.0 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 15
    Total number of words is 4894
    Total number of unique words is 1161
    46.5 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 16
    Total number of words is 4936
    Total number of unique words is 1236
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 17
    Total number of words is 4958
    Total number of unique words is 1132
    49.6 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 18
    Total number of words is 5003
    Total number of unique words is 1156
    49.2 of words are in the 2000 most common words
    54.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 19
    Total number of words is 4931
    Total number of unique words is 1183
    46.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 20
    Total number of words is 4876
    Total number of unique words is 1269
    44.0 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 21
    Total number of words is 5053
    Total number of unique words is 1180
    45.7 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 22
    Total number of words is 5024
    Total number of unique words is 1127
    47.1 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 23
    Total number of words is 1132
    Total number of unique words is 429
    54.7 of words are in the 2000 most common words
    57.9 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.