Niamh - 11

h-Éirean, go mór mór ins na h-áiteanaibh a bhí dílis do Bhrian.


CAIBIDIOL IX.
MARBHUGHADH LE SOILBHREAS.

An fhaid a bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal mór-thímpal na h-Éirean bhí
aghaidh na h-Éirean ar Cheann Cora. Ní raibh lá gan priúnsa éigin, nó
buidhean éigin d’uaislibh nó de mhaithibh móra, ó cheanntar éigin de’n
tír, ag teacht go ríghtheighlach Bhriain, a d’iaraidh cómhairle, nó
ag socarughadh cúise, nó ’ghá fhiafraighe an ’mó fear a bhéadh ortha
do chur le chéile i gcóir an chogaidh a thuig gach aoinne a bhí ag
teacht. Deiridís go léir, nuair a bhídís ag imtheacht, ná raibh riamh
i n-Éirinn rígh chómh mór gradam le Brian; ná raibh riamh i n-Éirinn
ríghtheighlach chómh greanta le ríghtheighlach Bhriain; ná raibh riamh
i n-Éirinn, ná i n-aon tír eile, fir chómh h-uasal, chómh cródha, chómh
tréan i gcath le Clainn Chais.
Ansan deiridís go léir, d’á áilneacht agus d’á nósmhaireacht agus
d’á uaisleacht ar gach aon tsaghas cuma, an ríghtheighlach agus a
raibh ann, gur chuir an Bhanríghin agus Niamh, ar an ngradam agus ar
an uaisleacht agus ar an saidhbhreas agus ar an bhflúirse agus ar an
rabairne, maise ná béadh ortha i n-aon chor mura mbéadh an bheirt sin a
bheith sa n-áit.
Gan amhras dob’ áluinn an bheirt iad; agus ní aithneóch’ aoinne do
thiocfadh ann mar sin ar chuaird ná go raibh caradas idir an mbeirt.
Is ar éigin ba dhóich le duine a thuigeadh Niamh féin uaireanta go
raibh aon nídh eatartha ach caradas, bhíodh Gormfhlaith chómh caoin
chómh cneasda chómh grádhmhar san léi. Bhíodh an t-Aifrean gach aon
mhaidion, ag Maolshuathain, i n-eaglais an ríghtheighlaigh, agus bhíodh
Gormfhlaith agus Niamh ag an Aifrean coitchianta. Do chítí go minic
i gcaitheamh an lae an bheirt i bhfochair a chéile, ag caint agus ag
cómhrádh go soilbhir agus go suairc agus go sultmhar, i dtreó ná bíodh
aon phioc d’ á chuimhneamh ag aoinne ná raibh fios bunús an sgéil aige,
go raibh aon nídh idir an mbeirt ach caradas fírinneach. Ní raibh fios
bunús an sgéil ag Maolshuathain. Do tuigeadh gur bh’fhearr an sgéal a
choimeád uaidh i dtreó ná taisbeánfadh sé aon sgáthamhlacht ’n-a chaint
ná ’n-a chuideachtanas leis an Árdrígh ná leis an Árdrígain. Ach bhíodh
iongnadh mhór air nuair a thagadh Niamh chuige chómh minic roimis an
Aifrean, ar maidin, agus nuair a dh’iaradh sí chómh dian chómh dlúth
air a guidhe do chur suas chun Dé sa Naomh Ídhbirt.
Bhí an aimsir ag gluaiseacht ar an gcuma san. Cómhacht Bhriain ag
neartughadh ins gach aon bhall istigh i n-oileán na h-Éirean, agus
cómhacht Lochlan ag neartughadh ins gach aon bhall lasmuich d’ oileán
na h-Éirean. Na buidheana ins na daingeanaibh ag déanamh taithíghe des
na h-armaibh agus ag leanmhaint ar an dtaithíghe chómh díchealach agus
ba cheart d’fhearaibh ná feidir cad é an neómat a chaithfidís na h-airm
sin do láimhsiáil i gcoímhsgar machaire chun iad féin a chosaint ar
namhdaibh fíochmhara fuilteacha, mar a dhein cuid acu go minic cheana.
Na ríghthe agus na h-uaisle ar fuid na tíre ag cur a mbuidheana féin le
chéile, ’ghá múineadh agus ’ghá ngleusadh agus ag méadughadh a neart,
ag toghadh na bhfear ab fhearr agus ag cur na n-iarmharán i leith
taoibh. An gabha, Meargach, ag obair go dian, na ceardaighthe dob’
fhearr le fághail aige, na teinte ar lasadh agus na builg ag séideadh
aige, do ló agus d’oídhche, agus gan ar a chumas na h-airm a dhéanamh
chómh tiugh agus bhí glaodhach agus ceannach ortha, bhí a leithéid sin
d’ airc ar gach aon rud i bhfuirm fir chun arm a bheith n-a láimh aige.
Bhí Tadhg Mór ua Cealla i gCeann Cora, ach má bhí, bhí Tadhg Óg thiar
sa bhaile, agus ní baoghal ná gur ghleus sé neart Uíbh Máine chómh
maith díreach agus dhéanfadh Tadhg Mór féin dá mbéadh sé thiar.
Is amhlaidh a bhí faire agus formad agus iomarbháigh idir na ríghthibh
agus idir na cineachaibh, feuchaint cé b’ fhearr a dhéanfadh an
t-ollmhúchán, agus cé r’ bh’ iad an bhuidhean dob’ fhearr a bhéadh
gleusta agus ba mhó do thaisbeánfadh neart nuair a thiocfadh an ghlaodh.
Bhí an feall a thuig sé a bhí déanta ag Amhlaoibh air ag déanamh ana
bhuartha do Thadhg Óg ua Chealla. Nuair a chuimhnigheadh sé ar an
bhfeall san do choruigheadh a chuid fola agus thagadh allus teith
tré n-a chroicean amach le náire. Thuig sé i n’ aigne mura mbéadh an
caradas a thaisbeáin sé féin do’n ropaire fill, go mb’ fhéidir ná béadh
oiread iontaoibh ag Colla as agus do bhí. Thuig sé ansan go mb’ fhéidir
gur cheart dó dul ódheas chun na mainistreach agus an sgéal go léir a
dh’innsint do Cholla, sgéal Chaoilte a dh’innsint dó. Go mb’ fhéidir go
dtiocfadh droch amhras ag Colla ar dhuine éigin eile, díreach fé mar a
tháinig an droch amhras ag an Legáid ar an sagart óg, ar Art mac Duibh.
Nuair a chuimhnigh sé ar an méid sin ba dhóbair dó preabadh ódheas
láithreach. Ach ansan do chuimhnigh sé ar Niamh agus ar Mhurchadh, agus
dúbhairt sé leis féin gur bh’fhearr dul soir ar dtúis go Ceann Cora
agus labhairt le Niamh. Siúd soir é. Ní fhéadfadh sé fanmhaint socair.
Ní fhéadfadh sé an oídhche chodladh. Ní fhéadadh sé aon tsuaimhneas
fhághail ó n’ aigne ach an fhaid a bhíodh gnó éigin idir lámhaibh aige,
gnó éigin a choisgfeadh é ar bheith ag machtnamh. Nuair a bhíodh sé ag
siúbhal ní fhéadadh sé gan bheith ag géarughadh sa chuisidheacht go dtí
ná féadfadh aoinne coimeád suas leis.
Tháinig sé go Ceann Cora. Nuair a bhí sé ag teacht i gcómhngar an
ríghtheighlaigh agus é ag siúbhal go géar, chonaic sé an bheirt bhan
ag siúbhal roimis amach agus é ag teacht suas leó. Bhí sé ag siúbhal
géar agus bhíodar-san ag siúbhal go breagh réidh. Bhí caint éigin ar
siúbhal acu a bhí ’ghá gcur ag gáirí go h-iongantach. Níor mhothuighdar
ag teacht é go dtí go raibh sé nách mór buailte leó. D’iompuighdar
agus thugadar aghaidh air. Do stad sé ’n-a choilg-sheasamh ar lár an
bhóthair. Gormfhlaith agus Niamh isiad a bhí ann.
“Ó! Míle fáilte rómhat, a rígh!” arsa Gormfhlaith go soilbhir. “Is fada
ná feacamair thu,” ar sise, agus shín sí a lámh chuige agus gáire ’n-a
snua.
Do rug sé ar an láimh, ach dá bhfaghadh sé Éire air ní fhéadfadh sé
focal do labhairt.
“Is dócha,” ar sise, “ná fuairis aon tuairisg fós ar Amhlaoibh. Cuirean
sé uaigneas orm, a Niamh,” ar sise le Niamh, “Tadhg a dh’fheisgint
agus gan Amhlaoibh a dh’fheisgint le n-a chois. Bhí ana chion agam ar
Amhlaoibh. Ní fheadar an domhan cad d’imthigh air. Ba mhór an truagh
aon droch nídh a dh’imtheacht air.”
Chomáin sí léi mar sin ag caint. Níor labhair Tadhg. Ní fhéadfadh sé
labhairt. Bhí sé mar a sádhfaí le sgiain é. Níor labhair Niamh ach
chómh beag. Pé rud a bhí ’ghá cur ag gáirí sar a dtáinig Tadhg suas,
níor fhan aon chuimhne aici air agus níor fhan aon gháire aici.
“Is dóich liom,” arsa Gormfhlaith, “go bhfuil rud éigin ag déanamh
buartha do d’ dhritháir, a Niamh, agus gur maith leis bheith ag caint
leat at’ aonar. Fanaigh ansan ag siúbhal daoibh féin go dtí go mbeidh
bhúr gcaint déanta agaibh, agus raghad-sa isteach. Ach ná coimeád
abhfad uaim í, a Thaidhg,” ar sise. “Tá cleas ar obair shnáthaide aici
’á mhúineadh dhom agus ní bheidh mé sásta go dtí go mbeidh an cleas
agam.”
D’imthigh sí uatha. Níor labhair aoinne de’n bheirt go dtí go raibh sí
as a radharc. Ansan do labhair Niamh.
“Airiú, a Thaidhg, a mhaoinach,” ar sise, “cad tá ort!”
“Ní’l blúire ar domhan orm,” ar seisean, “ach do bhain an bhean san a
leithéid de phreib asam! Níor fhan léas meabhrach agam nuair a chonac
an bheirt agaibh i bhfochair a chéile ar an gcuma san. Nách uathbhásach
an ara í! Cad é mar fhéadan sí caint agus sult agus gáirí dhéanamh,
gur dhóich le duine ná fuil cor ná lúb ’n-a croídhe ach oiread leis an
leanbh! Do bhuaidh sí ar a bhfeaca riamh!”
“Ní fheadaraís a leath, a Thaidhg. Ní fheadaraís a leath,” arsa Niamh.
“Mura mbéadh m’ athair a bheith anso am’ aice agam chomáinfeadh sí
as mo mheabhair mé. Ní fheadar an tsaoghal cad a dhall Brian agus í
thabhairt leis riamh! B’fhearr liom go mbeinn féin agus m’ athair thiar
sa bhaile agus go bhféadfaimís fanmhaint ann.” Ansan do chrom sí ar
ghol, agus bhí sí ag gol ar feadh tamail mhaith.
Níor labhair Tadhg go dtí go raibh an greas san guil curtha dhi
aici. Nuair a bhí sé curtha dhi aici: “Seadh!” ar sise. “Is mór an
t-éadtromughadh ar mo chroídhe an méid sin.”
“A Niamh, a laogh,” arsa Tadhg, “ní dhéanfaidh so an gnó go deó.
Caithfear atharughadh dhéanamh ar an obair seo. Ní fágfar anso thusa
níos sia. Tá cion agam ar Bhrian. Tá cion againn go léir air. Ach is
measa liom-sa thusa ’ná é, agus ’ná a bhfuil beó d’á mbainean leis.
Má thug sé leis í, agus má dhein sé dearmhad nuair a thug sé leis í,
ní h-alaidh dhúinn tusa bheith thíos leis an ndearmhad san. Caithfidh
Murchadh duine éigin eile do chur ag faire ar Ghormfhlaith. Bean éigin
d’á saghas féin ba cheart do chur ag faire uirthi. Is maith liom mar
a thánag. Ní raibh aon choinne agam go rabhais i n-a leithéid de chás
aici. An bhfuil fhios agat cad ’tá ceapaithe aici? Tá sí ceapaithe
ar do chroídhe a bhriseadh istigh ad’ chliabh le corp soilbhris agus
síbhialtachta! Isé a nádúr féin fuath fíochmhar a bheith aici lastigh
de’n tsoilbhreas agus de’n ghealgháire. Is amhlaidh a réidhtighean san
le n-a goile agus le n-a sláinte. Tá fhios aici go h-áluinn nách mar
sin duit-se, ná réidhtighean a leithéid le d’ ghoile ná le d’ shláinte.
Tá fhios aici go gcuirfidh an obair sin sa chré thú ach leanmhaint air.
Anois, ag feuchaint dom ort, chím go bhfuilir ag dul as. Caithfear
duine éigin a dh’fhághail a bheidh maith a dóthin di sa chleas so atá
ar siúbhal aici.”
“Is dóich liom, a Thaidhg,” arsa Niamh, “go bhfuil an ceart agat, nó
pé ’n-Éirinn é, go bhfuil cuid de’n cheart agat. Tá sí, is dóich liom,
ceapaithe ar mo shláinte bhriseadh, nó murab é sin é, ar mé dhíbirt
as so. Is dóich liom gur cuma léi ach go mbéadh sí sgartha liom beó
nó marbh. Má imthíghim anois beidh áthas uirthi agus déarfaidh sí léi
féin go bhfuil eirighthe go maith léi sa chluiche a shocaruigh sí ar a
dh’imirt. Ní maith liom an méid sin a thabhairt mar shásamh di agus gan
cúrsaí an Árdrígh do bhac i n-aon chor.”
“Ní h-aon chomparáid i n-aon chor tusa agus í féin, a Niamh. Ní h-aon
chreideamhaint duit-se an lámh uachtair a dh’fhághail uirthi ins na
beartaibh atá curtha roimpi aici. Téanam agus labhraimís le m’ athair.
Agus feuch airiú! Ba dhóbair dom an gnó a thug mé do dhearmhad. Táim
’ghá chuimhneamh, a Niamh, gur ceart dom dul síos go h-Inis Cathaigh
agus a dh’innsint do Cholla gur b’ é Amhlaoibh a ghuid an chailís.”
“Agus ar neóin, a Thaidhg,” arsa Niamh, ag cur smuta gáire aisti, “ní’l
aon deimhne ceart fós agat air gur b’ é an t-Amhlaoibh a bhí thíos i
n-Inis Cathaigh do ghuid an chailís.”
“Tá deimhne mo dhóthin agam air,” ar seisean. “Nách tapaidh a tháinig
an dúil sa Chreideamh aige! Bhí rud éigin ’ghá chur n-a luighe orm i
gcaitheamh na h-aimsire an fhaid a bhí sé ’ghá ollmhughadh féin chun
an Chreidimh a ghlacadh ná raibh aon ghus sa n-ollmhuchán. Bhí eagal
orm dá ngéillinn do’n smaoineamh san go mbéinn ag déanamh éagcóra ar an
mbuachail, bhí sé chómh símplídhe, chómh leanabaídhe sin, an ropaire!
Ansan airís, nuair a dúbhairt sé gur mhaith leis bheith ’n-a shagart,
tháinig an smaoineamh céadna chúgham. Cheapas nár mhothuigheas an gus
ceart ’n-a chaint ná ’n-a mheón i dtaobh an ruda a bhí aige ’á chur
roimis, dar liom. Thugas fé ndeara go minic folamhas éigin ná féadainn
a thuisgint ins na gnóthaibh Creidimh a bhíodh ar siúbhal aige. An
lá a bhí Brian agus na h-uaisle thíos, nuair a thainig an Legáid, d’
airigheas daoine ag cáineadh agus ag gearadh na Lochlanach os cómhair
an Lochlanaigh óig. Bhí eagal orm go mbéadh fearg air. Níor chuir sé
blúire suime ’n-a gcaint, an ropaire fill! Is áluinn a choimeád sé a
aigne istigh, agus mise ag déanamh éagcóra ar mo dhá shúil agus ar mo
bhreitheamhntas féin le h-eagla go ndéanfainn éagcóir air-sean. Ní’l
aon phioc d’á mhearbhall orm, a Niamh. Isé ghuid an chailís, agus is
chun í ghuid do leig sé air gur ghlac sé an Creideamh, agus is chuige
do leig sé air gur mhaith leis bheith ’n-a shagart. Bhí fhios aige,
chómh luath agus bhéadh cuid des na mion-Órdaibh glacaithe aige, go
gcuirfeadh Colla sa n-érdam é. Ansan bhí gach aon chaoi aige ar an
gcailís a ghuid. Bhíos chun dul síos agus an sgéal go léir a dh’innsint
do Cholla, ach níor mhaith liom é dhéanamh gan é chur ad’ chómhairle-se
ar dtúis. Cá bh’ fhios ná go mb’ fhéidir go mbéadh sé ar dhuine éigin
eile ag Colla. Téanam go bhfeicimíd m’athair, agus sa n-am gcéadna, bí
ag cuimhneamh ad’ aigne ar cad is ceart dom a dhéanamh.”
Chuadar isteach i dtigh Thaidhg Mhóir uí Chealla, agus fuaradar Tadhg
féin rómpa istigh.


CAIBIDIOL X.
FUASGAILT.

Bhí Tadhg Mór féin rómpa istigh agus níor bh’ aon iongnadh má gheal
a chroídhe nuair a chonaic sé chuige isteach an bheirt. Ní raibh le
feisgint i n-Éirinn an lá san rígan óg a dh’ fhéadfadh seasamh i
n-aice na h-inghíne agus iomláine a h-áilneachta féin do choimeád. Pé
áilneacht a chífí inti an fhaid a bhéadh sí ’n-a h-aonar do thiocfadh
claoídhchlódh ar an áilneacht san nuair a curfaí ’n-a seasamh i n-aice
Niamh í. Bhí daoine ag tusnughadh ar a thabhairt fé ndeara ná bíodh
iomláine blátha ar áilneacht Ghormfhlaith féin, le deiriníghe, nuair
a chítí Niamh ’n-a h-aice. Níor chóir puínn iongnadh dhéanamh dé sin,
ámhthach, mar is ag teacht a bhí áilneacht Niamh agus bhí áilneacht
Ghormfhlaith ag imtheacht, nó ag tusnughadh ar imtheacht. Agus i dtaobh
an mhic. Bhí finne agus solusmhaire agus gileacht na h-inghíne ann,
agus bhí folt óir na h-inghíne air; an t-ualach órdha ar a cheann agus
anuas ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh. Bhí an tsúil ríoga
chéadna n-a cheann, go glan agus go h-osgailte agus go neamh-eaglach.
’N-a theannta san bhí sé groídhe cumasach láidir mar ba dhual athar dó
bheith. Ní raibh an chaoi fághalta fós aige ar ghníomharthaibh gaile
agus gaisge dhéanamh, mar a bhí fághalta agá athair, i gcathanaibh
Bhriain i n-aghaidh na Lochlanach. Ach bhí an chaoi roimis, agus bhí
gach aon deabhramh go ndéanfadh sé na gníomhartha nuair a thiocfadh an
chaoi, agus go mothóch’ na Lochlanaigh meaghchaint a bhuille.
Níor bh’ aon iongnadh má gheal croídhe Thaidhg Mhóir uí Chealla nuair a
chonaic sé an bheirt chuige isteach.
“Dé bheatha-sa, a Thaidhg!” ar seisean. “Conus fhágais gach aon rud
agus gach aoinne ad’ dhiaigh sa bhaile?”
“Go mairir-se, a athair!” arsa Tadhg. “D’fhágas gach aoinne agus gach
aon rud am’ dhiaigh go maith, buidhchas le Dia! Bhí rud beag ag déanamh
buartha dhom agus níor dheineas ach ruith aniar chun go labharfainn le
Niamh mar gheall air.”
“An ’mó fear a bheidh agat i gcóir an chogaidh, a Thaidhg?” arsa Tadhg
Mór.
“Tá chúig céad déag fear againn cheana, a athair,” arsa Tadhg Óg,
“agus tá fhios agam go mbeidh chúig céad eile againn sar a’ fada.”
“Tá san ró bheag, a mhic ó,” arsa Tadhg Mór. “Ba cheart dúinn an trí
mhíle slán a bheith againn.”
“Is mó an neart dhá mhíle ó Uíbh Máine, a athair, ’ná trí mhíle ó
áiteanaibh eile. Tá a lán d’ ár bhfearaibh agus tá muirighean óg ortha.”
“Tá,” arsa Tadhg Mór, “agus má gheibhid Lochlanaigh an lámh uachtair
orainn cad a dhéanfaidh an muirighean óg? Beart lag, a Thaidhg, iseadh
d’aon fhear atá ábalta ar chlaidheamh a chasadh fanmhaint siar anois.
Nách dóich leat san, a Niamh?”
“Ní dóich liom, a athair,” arsa Niamh, “go bhfanfaidh aon fhear siar i
n-Uíbh Máine, aon fhear go bhfuil lúth a ghéag i n-aon chor aige.”
“Ní dóich liom go bhfanfaidh, a ’nghean ó,” arsa Tadhg Mór. “Ach cad é
seo oraibh, a Thaidhg?” ar seisean.
D’inis Tadhg dó ansan conus a tháinig sé go h-oban ar Ghormfhlaith agus
ar Niamh agus cad a chonaic sé. Mhínigh sé dhó conus mar, do réir a
thuisgiona féin, a bhí beartuighthe ag Gormfhlaith sprid agus croídhe
agus aigne Niamh do bhriseadh agus do mhilleadh le corp soilbhris agus
le corp caradais mar ’dh eadh.
“Ní fhéadfaidh Niamh an rud san do sheasamh, a athair,” ar seisean. “Tá
sí ag dul as cheana féin. Ní fhágfaidh an bhean san goile ná sláinte
aici. Ní fearrde í aon uair a’ chloig de’n aimsir a chaithean sí i
gcómhluadar na mná san. Crochaire mná iseadh an bhean san! Má fágtar
Niamh ’n-a fochair cuirfidh sí Niamh sa n-iúir, an rud atá beartuighthe
aici a dhéanamh.”
D’fheuch Tadhg Mór ar Niamh.
“Ambriathar, a ghamhain,” ar seisean, “gur dóich liom go bhfuil an
ceart aige. Taoi’n tú ag dul as. Nách olc uaim nár thug fé ndeara é!”
“Ó, a athair,” arsa Niamh, “is truagh chráidhte nár fhanamair thiar
sa bhaile. Tagan tocht agus ualach ar mo chroídhe nuair a chím
chúgham í gach aon mhaidion agus í chómh séimh, chómh soilbhir,
chómh gealgháiriteach. Bím a d’iaraidh gáire dhéanamh léi i dtreó ná
tabharfadh sí fé ndeara an tocht orm, ach is beag ná go mb’fhearr liom
bás d’ fhághail ’ná fanmhaint a thuille ’n-a fochair. Go maithidh Dia
dhom é! ní fhéadaim gan bheith ’ghá mheas go bhfuil droch nídh ’ghá
leanmhaint.”
“Ná bac í féin a thuille, a ’nghean ó,” arsa Tadhg Mór. “Is truagh
nár labhrais níos túisge liom. Fanaigh araon ansan. Raghad anonn go
teighlach Bhriain. Beidh mé chúghaibh sar a’ fada.”
D’imthigh sé amach agus anonn chun an teighlaigh. Gormfhlaith an chéad
duine a bhuail uime.
“Móra dhuit, a rígh,” ar sise leis. “Cad tá ag coimeád Niamh uaim? Is
iongantach an t-eólus atá aici ar obair shnáthaide. Tá cleas ar an
obair sin aici ’á mhúineadh dhom agus isé is fada liom go mbeidh an
cleas agam. An fada go dtiocfaidh sí, a rígh?”
“Tá sí gan bheith ar fóghnamh, a Árdrígan,” arsa Tadhg Mór. “Tá a
dritháir ag caint léi. Is dóich liom gur inis sé rud éigin dí a chuir
tré chéile aigne uirthi. Bíodh foidhne agat, a Árdrígan,” ar seisean.
“B’fhéidir nách fiú biorán a’s é. B’ fhéidir go mbéadh sí chúghat gan
puinn ríghnis. An bhfuil an t-Árdrígh le feisgint, le d’ thoil, a
Árdrígan?”
“Anois díreach a chonac é féin agus an ríghdhamhna ag dul isteach,” ar
sise.
“Gura maith agat, a Árdrígan!” arsa Tadhg Mór, agus d’imthigh sé
isteach.
“Seadh!” arsa Gormfhlaith, ’n-a h-aigne féin, nuair a bhí sé
imthighthe, “ní deirim ná go bhfuil teinneas croídhe curtha agam ar
do pheata-sa. ‘Tá sí gan bheith ar fóghnamh.’ An cailín bocht! Dá mb’
áil leó gan í chur am’ threó. Ní féidir aon nídh a dhéanamh a gan fhios
di. Ach is féidir rud a dhéanamh os a cómhair. Is féidir an croídhe do
chrádh inti os a cómhair.”
Pé caint a bhí ag Murchadh ’á dhéanamh leis an Árdrígh níor bh’fhada
go raibh sí déanta. Ansan tháinig sé féin agus Tadhg Mór amach. D’inis
Tadhg Mór a sgéal dó, agus ná féadfadh sé Niamh a dh’fhágáilt i gCeann
Cora níba shia.
“Tá go maith, a Thaidhg, tá go h-ana maith,” arsa Murchadh. “Tagan san
agus an rud ar a bhfuil socair isteach le n-a chéile go h-áluinn. Tá
m’ athair ag dul ar a chuaird rígh. Fágfar an Árdrígan i gCeann Cora
os cionn an rightheighlaigh. Ní féidir di aon droch nídh a dhéanamh an
fhaid a bheidh an t-Árdrígh ar a chuaird. Ní foláir duit-se dul leis,
a Thaidhg, agus ní foláir duit Niamh a bhreith leat. Má tá sí ag dul
as tabharfaidh an chuaird tar n-ais ’n-a maise féin airís í, geallaim
dhuit é.”
Do tháinig Tadhg Mór thar n-ais chun a thíghe féin. D’inis sé do’n
bheirt cad air go raibh socair. Bhí áthas mór ortha araon.
“Tá mo ghuidhe tabhartha dhom ag Dia, moladh go deó leis!” arsa Niamh.
“Ní’l maidion le fada,” ar sise, “nár iaras ar Mhaolshuathain mo
ghuidhe do chur suas chun Dé sa Naomh Idhbirt. Bhíos ’ghá iaraidh ar
Dhia, tré impidhe Sheanáin, mé dh’fhuasgailt as an gcruadh-chás ’n-a
rabhas. Chuir Dia thusa chúgham ar dtúis, a Thaidhg. Do labhrais-se
le m’ athair. Do labhair m’ athair le Murchadh. Agus sin déanta an
fhuasgailt! Moladh go deó le Dia!”
“Is maith é sin,” arsa Tadhg Óg. “Agus anois, ó tá do ghnó-sa déanta
chun ár dtoile go léir, is mithid dómh-sa aghaidh a thabhairt ar mo
ghnó féin. Tá mo chroídhe briste ó bheith ag cuimhneamh ar an ropaire
fill úd agus ar ghuid na cailíse agus ar an lámh a bhí agam féin sa
ghadaigheacht san.”
“Airiú, a Thaidhg, an ar buile ataoí!” arsa Niamh. “An lámh a bhí agat
féin sa ghadaigheacht san! Cad é an lámh a dh’ fhéadfá-sa bheith agat
sa ghadaigheacht san?”
“Mura mbéadh an caradas a chonaic Colla, agus gach aoinne eile, idir
mise agus an ropaire úd, a Niamh,” ar seisean, “ní bhéadh oiread
iontaoibh ag Colla as agus a bhí aige as. Mura mbéadh an iontaoibh a
bhí ag Colla as ní curfaí isteach sa n-érdam é, agus ní bhfaghadh sé
an chaothamhlacht a fuair sé ar an ngadaigheacht a dhéanamh. Fuair sé
caradas, a Niamh, ó m’ athair agus óm’ mháthair, agus uaibh go léir,
thiar i n-Uíbh Máine. Is truagh chráidhte mar a chuir sé cos leis riamh
sa n-áit. Ní chuirfeadh sé cos leis sa n-áit agus ní bhfaghadh sé an
caradas a fuair sé ann, a Niamh, mura mbéadh mise! Nuair a chuimhnighim
air bíon náire orm ná féadfainn a dh’innsint duit!”
Nuair airigh Niamh an méid sin cainte ní miste a rádh ná go raibh náire
a dóthin uirthi féin. Thuig sí go h-áluinn an uair sin, agus go minic
roimis sin, cad é an saghas an grádh a tugadh di gan labhairt. Thuig
sí an uair sin, agus go minic roimis sin, ó’n lá a dh’inis Caoilte
sgéal an phúicín, cad é an saghas an glacadh Creidimh a dhein Amhlaoibh
agus cad í an íntinn ar ar ghlac sé na h-Úird. Bhí an dá mhachtnamh úd
tabhartha d’á chéile aici cruinn go leór. Bhí náire a dóthin uirthi
nuair airigh sí Tadhg ’á rádh go raibh náire air. Ní dúbhairt sí aon
fhocal, ámhthach, amach as a béal i dtaobh an náire a bhí uirthi ná i
dtaobh ná cúise a bhí aici leis an náire; nídh nár locht ar an gcailín!
“Ó, a Thaidhg,” ar sise, “ná labhair ar an gcuma san. Bhí sé siúd
chómh sleamhain chómh gealgháiriteach san go raibh báigh agus caradas
ag gach aoinne leis. Mheasamair go léir go raibh sé chómh símplídhe
chómh h-osgailte leis an leanbh. Chuirfinn geall go n-admhóch’
Colla féin nách mar gheall ort-sa a thug sé aon iontaoibh riamh a’
h-Amhlaoibh, ach mar gheall ar Amhlaoibh féin. Ní h-alaidh dhuit
éagcóir a dhéanamh ort féin, a Thaidhg. Níor dheinis ach an rud a
dheineamair go léir. Níor bhuail sé ort-sa ach an bob a bhuail sé
orainn go léir.”
“Níor bhuail sé aon bhob ort-sa, a Niamh,” arsa Tadhg, agus gan aon
chuimhneamh aige ar an mbrígh a bhí le n-a chaint.
“Ambriathar gur bhuail,” ar sise. “Do bhuail sé an bob orm a bhuail sé
ar gach aoinne. Ní raibh aon choinne agam ná gur bhuachail shímplídhe
osgailte dheagh-chroídheach é. Bhí áthas mór orm mar gheall ar charadas
a bheith idir thusa agus a leithéid d’ ógánach ghealchroídheach uasal
onóireach, dar liom.”
Ba mhór go léir an suaimhneas aigne ar Thadhg an chaint sin a
dh’aireachtaint ó Niamh.
“Agus cad ’deirir liom,” ar seisean, “i dtaobh dul síos agus an sgéal
go léir a dh’innsint do Cholla?”
“Ní dóich liom,” ar sise, “go bhfuil aon ghádh leis. Cá bh’fhios duit
ná go mb’ fhéidir go bhfuil fios an sgéil go léir ag Colla cheana chómh
maith agus atá againne? Agus cá bh’fhios duit ná go mb’fhéidir gur
mó an milleán atá ag Colla air féin ’ná mar atá aige ar aoinne eile?
Cad is gádh dhuit-se dul agus tú féin a dhaoradh sa sgéal? I dtaobh
aon droch amhrais a bheith ag Colla ar aon duine eile,” ar sise, “ní
baoghal go gcuirfidh Colla aon droch amhras ar aoinne gan labhairt le
Murchadh. Má labhran sé le Murchadh socaróchaidh Murchadh an sgéal dó.
Isí cómhairle thabharfainn-se dhuit, a Thaidhg,” ar sise, “’ná gan aon
chur isteach ná amach a bheith agat ar an sgéal a thuille an fhaid
ná déanfaidh aoinne aon chur isteach ná amach ort mar gheall air. Do
sgaoilfinn thorm é dá mbéinn ad’ chás.”
“Is dóich liom, a Niamh,” ar seisean, “go ndéanfaidh mé rud ort. Ní’l
aon lorg i n-aon chor agam ar bheith ag dul ag caint le Colla mar
gheall air. Is amhlaidh atá gráin agam air mar sgéal, agus gráin agam
orm féin mar gheall ar aon bhaint a bheith agam leis.”
Níor bh’ fhada gur ghluais Brian ar a chuaird rígh mór-thímpal na
h-Éirean. Do ghluais Tadhg Mór ua Cealla agus Niamh ’n-a chualacht. Bhí
saoghal breagh ansan ag Niamh, agus níor bh’ fhada go raibh a croídhe
agus a h-aigne séin airís aici.
Do fágadh Ceann Cora fé chúram ’na h-Árdríghna. Bhí fhios aici cad é an
brígh a bhí leis sin.


CAIBIDIOL XI.
CUAIRD RÍGH.

Do ghluais Brian ar a chuaird rígh. Bhí cualacht uasal i n-aonfheacht
leis. Bhí Murchadh i n-aonfheacht leis, agus Dúlainn Óg, agus Tadhg Mór
ua Cealla, agus Niamh. Bhí Tadhg Óg ua Cealla imthighthe siar a bhaile
go h-Uíbh Máine chun aire tabhairt do’n rígheacht san, i n-inead a
athar, agus chun na bhfear do chur le chéile agus do ghleusadh agus d’
ollamhughadh i gcóir an chogaidh adúbhairt gach aoinne a bhí ag teacht
go luath. Ní raibh an cogadh fógartha. Bhí síthcháin idir Árdrígh
Éirean agus rígh Lochlan. Bhí síthcháin idir é agus na ríghthe eile go
léir, lastoir agus lastuaidh. Ach bhí sé daingean i n-aigne na ndaoine,
ar fuaid na h-Éirean, go raibh an cogadh ag teacht agus nár bh’fhada go
mbéadh sé ann. D’á bhrígh sin bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal ins gach
aon bhall. Chun an ollmhúcháin sin do chur ar siúbhal níba ghéire dá
mb’ fhéidir é iseadh chuaidh Brian ar an gcuaird rígh sin. Theastuigh
uaidh a dh’fheisgint le n-a shúilibh féin conus a bhí an gnó d’á
dhéanamh. Bhí cuid d’á chlainn mhac, agus uaisle eile a bhí tuisgionach
i ngnóthaíbh cogaidh, imthighthe roimis mór-thímpal chun na ndún agus
chun na ndaingean a bhí curtha suas aige, chun a dh’innsint go raibh
sé ag teacht, agus chun na bhfear a bhí ins na dúnaibh agus ins na
daingeanaibh sin do ghleusadh agus do chur i dtreó, ionus go mbeidís
oireamhnach ar dhul fé n-a shúil. Bhí sgéala curtha, leis, ag triall ar
na ríghthibh, go raibh sé ag teacht, agus bhí gach rígh acu ceapaithe
ar pé neart fear a bhí aige do bheith chómh ghleusta agus dob’ fhéidir
iad a bheith, agus an méid ba mhó a dh’ fhéadfadh sé dhíobh a bheith
curtha le chéile aige i gcóir an lae a thiocfadh Brian. Níor bh’
fhéidir aon bhob a bualadh ar Bhrian i neithibh de’n tsórd san. Bhí
an tsúil ró ghéar aige. Do chífeadh sé ar an gcéad amharc an locht ba
lúgha, ins na fir nó ins na h-airm, nó sa ghleus. Chífeadh sé, leis, ar
an gcéad amharc, an raibh cóir iompair agus cóir gluaiste agus sáith
lóin, ag an rígh sin dos na fearaibh sin, dá nglaoidhtí chun bóthair
ortha.
Ansan, bhí árd fhormad ag na ríghthibh le n-a chéile feuchaint cé h-é
an rígh a gheóbhadh moladh ó Bhrian nó cé h-é a gheóbhadh cáineadh;
nó, dá mba ná cáinfí aoinne, cé ba mhó a gheóbhadh de’n mholadh. Bhí
an formad san idir na fearaibh chómh mór díreach agus bhí sé idir na
ríghthibh, i dtreó nár ghádh dos na ríghthibh puínn de dhuagh na bhfear
a dh’fhághail chun iad a ghríosadh, mar go rabhdar féin ag gríosadh
a chéile chómh dian agus dob’ fhéidir é. Ní raibh aoinne do thuig an
méid sin níb’ fhearr ’ná mar a thuig Brian é, agus ní raibh aoinne dob’
fhearr a dh’ fhéadfadh toradh bhaint as ’ná mar a dh’fhéad Brian toradh
bhaint as.
Siar tré Chonachtaibh a thug Brian aghaidh ar dtúis. Bhí fhios aige gur
i gConachtaibh ba lúgha a bhí gádh le h-aimsir chun ollmhúcháin mar go
raibh an t-ollmhúchán déanta cheana ann. Teighlach Thaidhg Mhóir uí
Chealla an chéad theighlach i gConachtaibh ar ar thug sé aghaidh. Bhí
Tadhg Óg imthighthe siar roimis agus bhí gach nídh ollamh aige roimis.
Nuair a thagadh Brian isteach mar sin ar chuaird, i dtighearnas rígh,
ar an eaglais a thugadh sé aghaidh ar dtúis. Dá mbéadh gádh le h-aon
nídh a dhéanamh do’n eaglais, aon nídh i bhfuirm saoirseachta, chun an
tíghe chur i méid, nó chun slacht a chur air, thugadh Brian síntiús
maith do rígh na tíre sin chun na h-oibre sin do dhéanamh. Ansan, dá
mbéadh mainistir sa n-áit thabharfadh sé cuaird ar an mainistir, agus
dhéanfadh Maolshuathain feuchaint i ndiaigh oibre na mainistreach,
feuchaint a’ raibh gach aon rud ’n-a cheart, agus aon rud ba ghádh a
cheartughadh dhéanfadh sé é cheartughadh.
Ba bheag eaglais ná mainistir ná conbhint ban riaghalta ná bíodh nídh
éigin tairbhtheach ag Brian le bronnadh ortha nuair a thagadh sé mar
sin ar chuaird, agus do curtí gach eaglais agus gach mainistir agus
gach conbhint ban riaghalta sa treó dob’ fhearr ’n-ar bh’ fhéidir iad
do chur nuair a bhíodh súil le n-a theacht.
Deireadh sé, i gcómhnuighe, gur dos na gnóthaíbh a bhain le Creideamh