Niamh - 18

sí leó ar an gcuma ’n-a rabhdar go léir lán cheapaithe ar’ gan teacht
thar n-ais ó’n gcath. Chuir sí i gcuimhne dhóibh gur ar son an
Chreidimh, chómh maith le h-ar son na h-Éirean, a bhí an ceapadh san
déanta acu go léir. Bhí focal aici le rádh, ó am go h-am, ar rígh Ua
bhFiachrach Áidhne agus ar an gcuma ’n-a mbíodh an Phaidir ar siúbhal
aige i gcómhnuighe. Chuir sí ’n-a luighe ortha go raibh gach duine acu
chómh ceapaithe ar bhás a dh’fhághail sa chath a bhí rómpa agus bhí
Maolruanaidh. D’á bhrígh sin, go raibh gach duine acu chómh mór i ngádh
leis an bPaidir agus bhí Maolruanaidh.
“Is dócha,” ar sise, “go bhfuil oiread gádh agam féin leis agus atá ag
aoinne,” agus thusnuigh sí ar an bPaidir dó rádh coitchianta.
“Má tá gádh ag Niamh leis an bPaidir,” arsa duine des na fearaibh, “is
deacair a rádh ná go bhfuil gádh agam-sa leis!” agus tusnuig sé ar
an bPaidir do rádh coitchianta. Níor bh’fhada go raibh an Phaidir ar
siúbhal ag gach duine d’á raibh ar an mór-shluagh.
Bhí a lán sagart ar an mór-shluagh. Ní raibh gnáth-theighlach rígh ann
gan sagart fé leith, nó b’ fhéidir beirt shagart dá mbéadh a lán daoine
sa ghnáth-theighlach. Do chabhruigh na sagairt go mór leis an bPaidir
do chur ar siúbhal ameasg na bhfear, agus ansan, ameasg na ndaoine
go léir a bhí ag leanmhaint na slógh. Ní baoghal ná go ndúbradh an
Phaidir sin ó chroídhe, go dúrthachtach. Thuig gach aoinne dá mba ná
béadh lámh Dé go láidir le Gaedhlaibh Éirean sa chath a bhí ag teacht
ná béadh an buadh acu. D’á mhéid a tuigeadh an nídh sin iseadh is
dúrthachtaíghe a dúbhradh an Phaidir agus iseadh is aoirde do glaodhadh
ar Dhia, le gach saghas úrnuighthe, ’ghá iaraidh air cabhrughadh le
Gaedhlaibh agus leis an gCreideamh. Do glaodhadh ar an Slánuightheóir
ó b’é do mhúin an Phaidir dos na Críostaidhthibh. Do glaodhadh ar an
Maighdin Muire, ó b’ í Máthair an tSlánuightheóra í. Do glaodhadh ar
Mhicheál Naomhtha an t-Árdaingeal, ar Naomh Eoin Baiste, ar Pheadair
agus ar Phól, ar Phádraig agus ar Bhríghid agus ar Cholum Cille, agus
ar na naoimh go léir, ’ghá iaraidh ortha a nguidhe chur suas chun an
tSlánuightheóra agus chun an Athar Síoruidhe ar son na nGaedhal agus ar
son an Chreidimh, ionus go dtabharfadh Dia an buadh do Ghaedhlaibh sa
mhór-chath a bhí rómpa.
Do thuig Brian cad a bhí ar siúbhal agus do ghaibh sé a bhuidhchas go
dúrthachtach le Dia, agus do neartuigh a ghuidhe féin chun Dé ar son na
slógh a bhí ’ghá leanmhaint chun an chatha mhóir, slóighte ná fillfeadh
aon duine acu ó’n gcath san dá mbéadh buadh ag an namhaid, slóighte ná
fillfeadh duine as an gcéad acu pé taobh ar a mbéadh buadh.
Ní sa mhór-shluagh amháin a bhí éigean d’á dhéanamh ar Rígheacht na
bhFlathas ar an gcuma san le guidhe daoine. Ins na mainistiribh agus
ins na h-eagailsibh, ar fuid na h-Éirean, bhí sagairt agus manaigh agus
mná riaghalta, do ló agus d’oídhche, gan bhia gan deoch gan chodla
gan suan, ag briseadh a gcroídhe ag glaodhach go h-árd ar Dhia, tré
impídhe na Maighdine Muire agus na naomh go léir, gan buadh an chatha a
bhí ag teacht do leigint leis an namhaid.
Ar an gcuma gcéadna, ins gach aon pháirt d’ Éirinn, go mór mór i ngach
lín-tíghe go raibh duine de mhór-shluagh Bhriain tagaithe as, bhí an
t-éigean céadna ’á dhéanamh ar Rígheacht na bhFlathas, an t-athair agus
an mháthair agus an chuid eile de’n chlainn ’ghá iaraidh ar Dhia an t-é
a bhí amuich uatha do thabhairt saor ó’n gcath agus é thabhairt chúcha
thar n-ais slán. Bhí na paidreacha agus na h-úrnuighthe ba ghnáth ar
siúbhal ins gach tigh, agus i n-éaghmuis na n-úrnuighthe ba ghnáth
bhíodh na h-úrnuighthe móra ar siúbhal, Mairineamh Phádraig, agus Amhra
Colum Cille, agus Lúireach Phádraig, agus mórán úrnuighthe de ’n tsórd
san i n-onóir do naoimh fé leith, ’ghá iaraidh ortha a nguidhe chur
chun Dé ar son duine éigin fé leith a bhí sa mhór-shluagh agus an duine
thabhairt saor.
Bhí gach fear des na fearaibh a bhí sa mhór-shluagh ceapaithe ar gan
filleadh o’n gcath, ach bhí a mhalairt sin d’aigne ag an muintir a bhí
sa bhaile n-a ndiaigh. Bhí an mhuintir a bhí sa bhaile ag déanamh a
gcroídhe dícheal ’ghá iaraidh ar Dhia iad do thabhairt abhaile slán.
Ba bheag aon treabhchas fé leith gan naomh de naoimh Éirean fé leith
acu. Bhí Seanán ag muintir gnáth-theighlaigh Bhriain. Bhí Breandán ag
muintir Chiarraighe. Bhí Íta ag muintir Uíbh Chonaill Ghabhra. Bhí
Deaclán ag muintir na nDéise. Bhí Barra ag muintir Chorcaighe. Mar
sin dóibh. Agus bhí na h-úrnuighthe ag dul suas coitchianta chun gach
naoimh acu san, ó’n muíntir a bhí fé n-a chomairce, a d’iaraidh a
n-ímpidhe chun Dé, an uair sin thar gach uair d’ár tháinig riamh roimis
sin.
Idir mhór-shluagh ag gluaiseacht chun an chatha agus gaolta ’n-a
ndiaigh sa bhaile, ní raibh ach aon-ghuth úrnuighthe ag dul suas chun
Dé ó Ghaedhlaibh Éirean go léir.


CAIBIDIOL VII.
CONNLA.

Bhí mac ag Murchadh agus Toirdhealbhach ab ainim dó. Ní raibh sé
ach trí bliana dh’ aois nó mar sin nuair a tháinig Tadhg Óg ua
Cealla agus Amhlaoibh go h-Inis Cathaigh chun na sgoluigheachta dh’
fhághail. Tímpal na h-aimsire céadna san do rugadh an leanbh siar go
ríghtheighlach Mhaoilruanaidh na Paidre, toisg an gaol a bheith ann.
Ní fada a bhí sé thiar sa ríghtheighlach san nuair a tháinig Niamh ann
ar chuaird, ó ríghtheighlach a h-athar i n-Uíbh Máine. Do chuir an
leanbh aithne ar Niamh. Má chuir do cheangail sé suas di. Nuair a bhí
sí ag dul abhaile bhí an leanbh ag briseadh a chroídhe ag gol. B’éigean
dóibh leigint dó imtheacht i n-aonfheacht léi go h-Uíbh Máine. As san
amach is mó d’á aimsir a chaith sé i n-Uíbh Máine ’ná i n-aon áit
eile. Bhíodh sé ann nuair a thagadh Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh
ar a gcuardaibh ó Inis Cathaigh ainíos ann. Tháinig árd chion aige ar
Amhlaoibh an chéad uair a chonaic sé é. Bhí cion aige ar Thadhg Óg,
agus bhí cion aige ar Thadhg Mhór, agus ar gach aoinne sa teighlach.
Ach do fuair Amhlaoibh inead ’n-a chroídhe ná fuair aon duine eile an
uair sin, lasmuich de Niamh féin.
Chonaic Niamh an nídh sin. Chonaic gach aoinne é, ach níor chuir aoinne
eile puínn suime ann. Ní raibh ann, dar leó, ach mian leinbh. Chonaic
Tadhg Óg é, agus bhí áthas air, mar, dar leis, tháinig mian an leinbh
agus an caradas a bhí idir é féin agus an Lochlanach óg isteach le n-a
chéile. Chuir Niamh suim ana mhór i mian an leinbh an uair sin, ach
níor leig sí uirthi gur chuir. Do chuir sí an suim ann mar, dar léi, do
thaisbheáin an cion san a tháinig ag an leanbh san ar Amhlaoibh an uair
sin, nách gan adhbhar a tháinig an nídh eile úd ’n-a h-aigne agus ’n-a
croídhe féin an uair chéadna i dtaobh an Amhlaoibh chéadna.
Bhí san mar sin. Bhíodh Niamh agus an leanbh i bhfochair a chéile
coitchianta. Ní raibh aon teóra leis an leanbh san chun ceistiúcháin,
agus Niamh a caitheadh na ceisteana go léir a fhreagairt dó. Bhíodh
ceisteana aige le cur chúichi i dtaobh an uile shaghas nídh; an spéir;
an talamh; na cnuic; na h-aibhní; an ghrian; an ghealach; an duine; an
bás; an saoghal eile; gach aon rud ar a bhféadadh sé cuimhneamh. Bhí an
chiall agus an breitheamhantas go h-áluinn aici-sin agus, gan a leigint
uirthi go raibh sí ’ghá dhéanamh, chuir sí isteach i n-aigne an leinbh
sin eólus ar an gCreideamh chómh cruinn agus chómh h-iomlán agus chómh
fórlíonta agus a dh’fhéadfadh Colla féin a dhéanamh. Ní déarfainn ná
gur dhein sí an gnó níb’ fhearr ’ná mar fhéadfadh Colla é dhéanamh.
Mar gheall ar an gcion a bhí ag an leanbh uirthi, agus aici air, do
tugadh an t-eólus agus do glacadh an t-eólus ar chuma nár bh’ fhéidir
é thabhairt ná é ghlacadh dá mb’ é Colla, nó duine mar é, a bhéadh i
n-inead Niamh.
Nuair a bhíodh na ceisteana a bhaineadh leis na neithibh a thagadh
fé n-a shúilibh réidhtighthe dó d’iompuigheadh an leanbh ar na
ceisteanaibh a thagadh os cómhair a aigne, agus ansan ar na
ceisteanaibh a bhain le h-Éirinn agus le ríghthibh Éirean, agus le
naoimh na h-Éirean, le teacht an Chreidimh go h-Éirinn agus le dílse
na nGaedhal do’n Chreideamh. Ansan, do cheistigheadh sé í ar theacht
na Lochlanach agus ar an léirsgrios teine agus fola a dheinidís i
gcómhnuighe nuair a thagaidís, agus d’innseadh sí dhó gach aon rud
fé mar a bhíodh le h-innsint. Ní baoghal ná gur mhínigh sí dhó go
soiléir na gníomhartha móra a dhein a shean-athair ar na Lochlanaigh
i gcaitheamh a shaoghail, agus na gníomhartha a dhein a athair féin,
Murchadh, ortha, agus dritháracha a athar.
Leanbh mór ab eadh é d’á aois. Nuair a bhí sé chúig bliana dh’ aois
bhí sé chómh mór le leanbh a bhéadh seacht nó h-ocht de bhlianaibh. Bhí
an dúchas garbh ann agus thug sé leis an dúchas. Níor bh’fhada go raibh
sé ag breith suas ar bheith chómh h-árd, geall leis, le Niamh féin.
Chíodh na daoine i n-aonfheacht iad ag gluaiseacht ar fuid na mbánta
agus an ceistiúchán ar siúbhal.
Nuair a chíodh na daoine mar sin iad do chuimhnighdís ar “Eachtra
Thaidhg mhic Céin,” agus ar “Chonnla Ruadh,” mac Cuinn Chéadchathaigh,
agus ar an mnaoi do rug léi Connla. Bhí ’fhios ag gach aoinne gur bh’
óigbhean ana naomhtha, ana dhiadha, Niamh, agus bhí ’fhios acu go raibh
Toirdhealbhach óg lán de naomhthacht agus de Chreideamh agus de gach
aon tsaghas eile deagh-thréithe aigne, mar gheall ar an oileamhaint
aigne a bhí aige d’á fhághail ó Niamh.
Níor bh’fhada gur thug na daoine “Connla” mar ainim cheana air. Níor
thugadar “Connla Ruadh” air, mar ní ruadh a bhí sé ach donn. Nuair a
bhí “Connla” ag gach aoinne air is “Connla” a bhíodh ag Niamh air.
Nuair a tháinig an sgéal áthais go h-Uíbh Máine go raibh Amhlaoibh ag
glacadh an Chreidimh bhí áthas ana mhór ar Chonnla. Bhí oiread áthais
air agus bhí ar Niamh.
“A Niamh,” ar seisean léi, “an bhfuil ’fhios agat cad a dhéanfainn-se
dá mbéinn am’ Árdrígh?”
“Ní fheadar, a Chonnla,” ar sise. “Is dócha gur rud éigin fóghanta a
dhéanfá.”
“Chuirfinn fheuchaint ar na Lochlanaigh go léir,” ar seisean, “an
Creideamh do ghlacadh.”
“Ach, a Chonnla,” ar sise, “ní bhéadh aon tairbhthe sa ghníomh san.”
“Cad ’n-a thaobh, a Niamh?” ar seisean.
“Ní féidir Creideamh a ghlacadh,” ar sise, “ach le saor thoil. Ní
Creideamh i n-aon chor é mura nglactar é le saor thoil.”
“Tuigim,” ar seisean. “D’fhéadfadh duine a rádh, ‘Creidim,’ ’n-a
chaint, agus gur, ‘Ní chreidim,’ a bhéadh istigh ’n-a chroídhe.”
“Go díreach,” arsa Niamh.
“Má ’seadh,” arsa Connla, “chuirfinn an Creideamh d’á mhúineadh dhóibh,
agus ansan, nuair a bhéadh an t-eólus acu do ghlacfaidís an Creideamh
le saor thoil.”
“Ní dhéanfadh an t-eólus féin an gnó, a Chonnla,” arsa Niamh, “gan rud
eile i dteannta an eóluis.”
“Cad é an rud eile bhéadh uatha, a Niamh?” arsa Connla. “Ar nóin nuair
a bhéadh eólus ar an bhfírinne ag duine ní fhéadfadh sé gan an fhírinne
chreideamhaint.”
“D’fhéadfadh duine cur i gcoinnibh an Chreidimh, a Chonnla,” arsa
Niamh, “pé eólus a múinfí dhó ar na fírinníbh, mura bhfaghadh sé
congnamh agus solus ó ghrásta Dé.”
“Ó, tuigim,” arsa Connla, “agus tugan Dia a ghrásta do’n t-é a dheinean
a dhícheal ó n-a thaobh féin.”
“Tugan,” arsa Niamh, “agus tugan sé a ghrásta do’n duine sin chun an
díchil sin a dhéanamh.”
“Moladh go deó le Dia!” arsa Connla.
Tháinig an tuairisg go raibh Amhlaoibh chun bheith n-a shagart. Ansan
iseadh bhí an obair ag Niamh chun gan a leigint uirthi le Connla go
raibh an dá mhachtnamh úd os cómhair a h-aigne agus é ag teip uirthi
iad do thabhairt d’á chéile. Dhein sí an bheart, ámhthach, maith go
leór. Bhí Connla ró óg. Ach d’á óige a bhí sé do chuaidh ’n-a luighe ar
a aigne nár thaithn an sgéal ró mhaith le Niamh. Níor fhéad sé dul a
thuille.
Nuair a tháinig an sgéal uathbhásach ná raibh aon tuairisg ar Amhlaoibh
bhí iongnadh agus alltacht i gceart ar Chonnla. Chonaic sé an bhuairt
go léir ar Thadhg Óg ua Chealla. Bhí uaigneas agus buairt a dhóthin
air féin. Chonaic sé go raibh buairt ar Niamh, ach níor mheas sé gur
bh’í an bhuairt cheart í. Do lean sé ar feadh tamail ag cur ceisteana
chúichi ’n-a thaobh, ’ghá fhiafraighe a’ raibh aon tuairisg air; cad
ba dhóich léi a bhí imthighthe air; a’ raibh aon tsúil go dtiocfadh sé
thar n-ais; cé r’ bh’ iad a mhuintir; agus a lán ceisteana de’n tsórd
san. Ní raibh aon eólus aici le tabhairt dó go dtí go bhfuair Caoilte
gach aon rud amach i dtaobh Amhlaoibh. Ansan féin do coimeádadh an
sgéal ó Chonnla go dtí go raibh an Árdrígan, Gormfhlaith, imthighthe
agus na slóighte ar na bóithribh ag dul go h-áit an choinne chun an
chatha mhór do throid i gcoinnibh na Lochlanach.
Nuair a bhí an t-ollamhughadh chun gluaiste d’á dhéanamh i
ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora do measadh Connla dh’fhágáilt
thíos i n-Inis Cathaigh fé láimh Cholla. Ní fhanfadh she ann.
“Táim chúig bhliana déag,” ar seisean. “Ní raibh m’ athair ach chúig
bhliana déag nuair a mhairbh sé Maolmuaidh i mBealach Leachta. Ní raibh
mo shean-athair ach chúig bhliana déag nuair a thóg sé claidheamh
i gcoinnibh na Lochlanach. Tá sé chómh ceart agam-sa claidheamh a
thógaint agus mé i n-aois mo chúig mblian ndéag agus bhí sé agam’
athair agus agam’ shean-athair.”
B’éigean a shlígh féin a thabhairt dó, agus do tugadh. Bhí áthas ar
Bhrian agus ar Mhurchadh nuair a fuaradar é chómh ceapaithe ar dhul
sa chath. Bhí rud eile, leis, sa sgéal. Bíodh ná raibh Connla ach na
chúig bhliana déag, ba bheag ná go raibh sé chómh h-árd le n’ athair
agus bhí an ghairbheacht agus an neart ins na géagaibh aige mar a bhí
agá athair. An Lochlanach a thiocfadh ’n-a choinnibh sa chath níor bh’
fholáir dó bheith láidir go maith nó bhéadh Connla maith a dhóthin dó.
Nuair a bhí an méid sin socair agus an mhór-shluagh ar an slígh, do
labhair Connla le Niamh.
“A Niamh,” ar seisean, “tá ceist agam le cur chúghat, agus caithfidh tu
labhairt agus an cheist do fhreagairt dom.”
“Deanfad gan amhras, a Chonnla,” ar sise, “má fhéadaim é.”
“Féadfair,” ar seisean. “An t-eólus atá uaim tá sé agat-sa. Tá an
t-eólus céadna ag Tadhg Óg. Ar feadh tamail tar éis Amhlaoibh a
dh’imtheacht bhí ana bhuairt ar Thadhg, díreach mar a bhí orm féin,
agus mar is dóich liom a bhí ort-sa. Le déanaighe, má thráchtan aoinne
ar Amhlaoibh i láthair Thaidhg dubhan gnúis Thaidhg. Tá fuath fíochmhar
aige d’ Amhlaoibh. Siní mo cheist, a Niamh. Cá bhfuil Amhlaoibh? An
bhfuil sé beó? Pé ’cu beó nó marbh dó, inis dom cad a dhein sé ar
Thadhg?”
B’éigean di teacht i dtusach an sgéil agus é go léir a dh’innsint dó, ó
thusach go deire.
D’éist Connla le Niamh an fhaid a bhí sí ag innsint an sgéil agus é
’n-a shuidhe le n-a h-ais sa chárbat, agus iad féin agus an tsluagh ag
gluaiseacht go réidh. D’inis sí dhó i dtaobh na cailíse; i dtaobh na
h-eochrach; i dtaobh an phúicín a cuireadh ar Chaoilte thall i gCathair
na Beirbe; i dtaobh na leitire a tugadh dó nuair a bhí sé ar an loing
ag teacht anall go Corcaigh; agus i dtaobh conus mar a dheineadar amach
gur bh’ aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh agus gur chun caoi a dh’
fhághail ar an gcailís a ghuid do leig sé air an Creideamh a ghlacadh
agus na mion-Úird do ghlacadh. D’éist Connla leis an sgéal go léir
gan focal do labhairt. Bhí iongnadh ar Niamh a rádh go raibh sé chómh
ciúin. Bhí a chúis féin aige leis.
Nuair a chonaic sé Amhlaoibh ag teacht ar dtúis go Ceann Cora agus
go h-Uíbh Máine agus nuair a bhíodh an rince ar siúbhal, ba chuimhin
leis gur airigh sé an focal: “Nách áluinn an lánmha a dhéanfaidís!”
Níor thaithn an focal an uair sin leis, d’á óige a bhí sé. Ba leis
féin Niamh, dar leis, agus níor theastuigh uaidh aon éileamh a bheith
ag Amhlaoibh ná ag aoinne eile uirthi. Bhí cion an uair sin aige ar
Amhlaoibh, mar a bhí ag gach aoinne, ach má bhí féin níor thaithn an
focal úd leis.
An fhaid a bhí sí ag innsint an sgéil dó bhí sé ag cuimhneamh ar an
bhfocal úd agus bhí uabhar agus bochtaineacht agus fearg agus diombágh
agus buile seirbhthin ’n-a chroídhe, a rádh gur labhradh an chaint
sin riamh agus gur cuireadh i n-aice ’chéile sa chaint Niamh agus a
leithéid de ropaire fill agus éithigh agus díthchreidimh.
Nuair a bhí cúrsaí na cailíse innste aici dhó d’inis sí dhó gnóthaí
Ghormfhlaith agus conus mar a bhí sí féin i gCeann Cora chómh fada agus
í ag faire le h-eagla go dtabharfadh Gormfhlaith nimh do’n Árdrígh.
Níor bhain sí aon fhocal cainte as go dtí gur inis sí obair Lonáin dó.
Ansan do gháir sé a dhóthin, agus nuair a bhí an sgéal go léir innste
dhó do sgeartadh sé ar gháirí, as a mhachtnamh, nuair a chuimhnigheadh
sé ar an gcleas a dhéin Lonán.
Ach do lasadh an fhearg airís, ar buile, gach aon uair a chuimhnigheadh
sé ar an bhfocal úd, “Nách áluinn an lánmha a dhéanfaidís!” Agus a
fhios aige ná raibh ag Amhlaoibh ’á dhéanamh i gcaitheamh na h-aimsire
go léir ach feall!
Bhí an doimhneas ann, ó n-a shean-athair, agus níor thug Niamh fé
ndeara i n-aon chor go raibh a leithéid d’ fhearg air. Ach bhí.


CAIBIDIOL VIII.
GEALLTA DO BHEIRT.

An uair úd do rith an cailín isteach mar a raibh Sitric agus Maolmórdha
agus Amhlaoibh agus Gormfhlaith ag caint, agus adúbhairt sí go raibh
an cuan lán de loingeas, do rith, mar a dúbhradh, an ceathrar amach
go bhfeicfidís na loingeas. Chonacadar iad ach ní raibh oiread acu
ann agus mheasadar ba cheart a bheith ann. Ní raibh ann ach loingeas
Shíguird ó Ínsibh Orc. D’ aithin Sitric iad.
“Is ceart dúinn dul amach chun cainte leis an Iarla,” arsa Gormfhlaith.
“Is fíor san, a mháthair,” arsa Sitric, “ach ní mór dhom nídh áirighthe
a dh’ innsint duit-se ar dtúis.”
“Cad é an nídh é?” ar sise.
“Nídh a bhainfidh gáire asat,” ar seisean, agus do stad sé.
“Sgaoil chúghainn é!” ar sise. “Má bhainean sé gáire asainn ní miste
dhuit é sgaoileadh chúghainn. Cad é an greim atá agat air?”
“Gheallas nídh do’n Iarla so. Ní thiocfadh sé liom go dtí gur thugas an
gheallamhaint dó.” Do stad sé airís. (Bhí Maolmórdha láithreach.)
“Ochón!” ar sise, “is agat atá an greim air. Cad a gheallais dó?”
D’iompuigh sé uirthi agus d’ fheuch sé uirthi.
“Gheallas tusa dhó!” ar seisean.
“Is maith a dheinis é,” ar sise, “rud a gheallamhaint dó ná raibh ar
do chumas a thabhairt dó. Ní dóich liom, ámhthach, gur maith a dhein
seisean é agus an gheallamhaint sin do ghlacadh uait.”
“Do ghlac sé an gheallamhaint agus do tháinig sé. Mura mbéadh gur
thugas an gheallamhaint dó ní thiocfadh sé. Dar leis, agus dar leó go
léir, ní’l bean eile sa domhan chómh breagh leat-sa.”
“Agus conus a bheidh an sgéal agat ar ball má dhiúltuighim-se do’n
gheallamhaint do chómhlíonadh?”
“Bhí san sa mhargadh. Gheallas go bhfaghadh sé thu le m’ lán toil-se.
Bhí fhios aige go maith ná féadfadh sé thu dh’fhághail i gcoinnibh do
thoile féin. Mar a deirir, is ceart dul amach agus labhairt leis, agus
fáilte chur roimis agus roime n-a mhuintir, roimis na daoine a tháinig
i n-aonfheacht leis. Ná leig ort leis, a mháthair, go bhfuil fhios agat
gur gheallas dó go bhfaghadh sé thu, ach bí chómh séimh chómh cneasda
leis agus a dh’ fhéadfair a bheith. Fear láidir tréan cuthaigh iseadh
é, agus má gheibhean sé thusa séimh gealgháiriteach leis is troime-de a
bheidh a bhuille ar fhearaibh Éirean nuair a thiocfaidh an cath.”
“Tá go maith, a mhic ó,” ar sise. “Teánam agus feicimís é, agus
feiceadh sé sinn.”
Do ghluais an ceathrar síos chun an chalaith. Ag gabháil síos an uair
sin dóibh iseadh chonacadar an cailín agus an bosca fíona aici agus í
ag dul siar go Sórd. Níor chuireadar aon tsuim inti. Chuirfidís suim
inti dá mbéadh fhios acu go raibh an dá leitir úd istigh ’n-a brollach
aici. Ní raibh aon phioc d’á fhios acu, agus chomáineadar leó gan aon
tsuim a chur inti.
Chuadar isteach sa bhád, bád an rígh. Bhí fir an rígh ann i gcómhnuíghe
agus iad ollamh ar an mbád do ghleusadh, fé sheóltaibh dá mbéadh gaoth
ann, nó fé bhataíbh ramha dá mba ná béadh gaoth ann. Bád breagh mór
órnáideach ab eadh é, agus bhí gach aon chóir d’á uaisleacht agus d’á
dhaoire ar bórd air, mar ba cheart a bheith ar bhád an rígh. Pé áit ’na
bhfeictí ar an gcuan é do h-aithnightí é mar gheall ar ghlaine agus ar
uaisleacht a dhathana.
Bhí gaoth ann an lá san agus do cuireadh suas na seólta. Do ghluais an
bád an cuan amach, i dtreó na h-áite ’n-a raibh na loingeas iasachta.
D’ aithin Sitric long an Iarla. Do tugadh aghaidh ar an loing sin.
Do tagadh ’n-a h-aice. Chómh luath agus bhíodar i n-aice na loinge
d’aithin an t-Iarla Sitric. Do cuireadh an dréimire síos láithreach
idir an long agus an bád agus chuaidh an ceathrar ar bórd na loinge.
Chuir an t-Iarla na mílte fáilte roimis an rígh, rígh Lochlanach Átha
Cliath, agus roim Ghormfhlaith. Ní raibh aithne roimis sin aige ar
Mhaolmórdha ach do cuireadh aithne acu ar a chéile. Bhí sean aithne
aige ar Amhlaoibh. Théidheadh Amhlaoibh óthuaidh go minic go h-Ínsibh
Orc ag breith teachtaireachtaí ag triall ar an Iarla ó Shitric, agus
ag tabhairt eóluis dó ar an gcuma ’n-a mbíodh gach nídh ag dul chun
cinn i n-Éirinn. Bhí Amhlaoibh tar éis a dh’innsint do’n Iarla, ar na
cuardaibh sin, conus mar a bhí Brian ana aosta agus conus mar a bhí gnó
ar siúbhal a chuirfeadh Brian as an slígh, díreach um an dtaca ’n-a
mbéadh cómhacht Lochlan ollamh ar theacht go h-Éirinn chun an ghnímh
a dhéanamh. Ní baoghal, ámhthach, gur thug Amhlaoibh aon eólus do’n
Iarla ar cia a bhí chun an ghnótha dhéanamh do Bhrian nuair a thiocfadh
an t-am. D’á bhrígh sin ba bheag ná gur bh’ í céad cheist a chuir an
t-Iarla chúcha ’ná conus a bhí Brian.
“Tá sé chómh maith, a rígh,” arsa Maolmórdha, “agus is féidir d’fhear
a bheith sa n-aois atá aige, ach ní fheadramair cad é an neómat a
gheóbhmís tásg a bháis.”
“An amhlaidh atá aon bhreóiteacht air, a rígh?” arsa’n t-Iarla.
“Ní h-amhlaidh, a rígh,” arsa Maolmórdha. “Is amhlaidh atá duine curtha
agam-sa ag tabhairt aireachais dó, duine d’á mhuintir féin, duine
de’n bhuidhin a bhíon ’n-a seasamh i n’ aice coitchianta, duine d’á
bhuidhin chosanta. Curfar sleagh ’n-a chroídhe nuair is lúgha a bheidh
coinne aige leis. Ansan ní bheidh ’n-a mhór-shluagh ach mór-shluagh gan
cheann. Tuitfidh a chómhacht as a chéile. Beidh Éire againn féin, agus
beidh Sitric i n’ Árdrígh ar Éirinn.”
D’fheuch an t-Iarla ar Shitric, chómh maith le n-a rádh, “An é sin a
gheallais-se dhómh-sa?” Do labhair sé:--
“Do réir mar a thuigim-se an sgéal,” ar seisean, “dá n-imthigheadh aon
nídh ar Bhrian anois bhéadh Éire ag an Árdrígain, agus ag an bhfear a
phósfadh í.”
Do phreab aigne Ghormfhlaith nuair airigh sí an focal san. “Ó,” ar
sise, ’n-a h-aigne, “Ní mise a bhéadh uait ach an Árdrígheacht! ‘Mo
ghrádh thu agus rud agat.’”
Ní raibh focal a’ h-aoinne ar feadh tamail. Do labhair Amhlaoibh agus é
ag gáirí.
“Gan dabht!” ar seisean. “Dá n-imthigheadh aon rud ar Árdrígh Éirean is
ag an Árdrígain a bhéadh an Árdrígheacht, agus ag an t-é go dtabharfadh
sí dhó an Árdrígheacht. Marbhuighmís Brian ar dtúis agus ansan beidh
fhios againn cad a dhéanfaidh an Árdrígan.”
“Is fíor,” arsa’n t-Iarla. “Marbhuighmís Brian ar dtúis. Ní’l brígh ná
éifeacht le caint go dtí go mbeidh san déanta ar dtúis. An fear san a
chuiris-se ag tabhairt aire do Bhrian,” ar seisean le Maolmórdha, “má
dheinean sé a ghnó go maith, agus go luath, beidh caoi ag an Árdrígan
ar a taobh féin de’n ghnó dhéanamh. Ansan iseadh bheidh éifeacht le
caint. Go dtí san ná deintear a thuille cainte.”
“Dar so ’s súd!” arsa Gormfhlaith ’n-a h-aigne féin, “ach má bhíon
Árdrígheacht agam-sa le tabhairt d’ aoinne ní baoghal gur duit-se
thabharfad í, a bheithigh allta! Ó! is mór idir thu agus Brian, d’á
olcas é! Agus is mór idir thu agus Bruadar!”
“Bara na teangan go mbaintear amach as do bhéal, a bhrealláin!” arsa
Sitric, i n’ aigne féin, le Maolmórdha.
“Ba mhaith linn na fir a thugais leat a dh’fheisgint, a rígh,” arsa
Amhlaoibh leis an Iarla.
Do rug an t-Iarla leis iad ó loing go loing agus thaisbeáin sé a
shluagh dhóibh. Ní ró shuaimhneasach an aigne a bhí ag aoinne de’n
cheathrar tar éis an méid úd cainte, agus ní suaimhneas ar fad a chuir
an radharc a taisbeánadh dóibh ortha. Chonacadar fir mhóra láidire
agus airm mhaithe ghéara ’n-a lámhaibh acu, agus a dheabhramh ortha go
rabhdar ábalta ar úsáid a dhéanamh go neamh-eaglach agus go cródha des
na h-airm. Chuir san sásamh aigne ar an gceathrar. Ach do chonacadar,
i n-éaghmuis na bhfear, sloigisg ban agus leanbh agus gan ionta, nách
mór, ach daoine fiaine. Is ceart a dh’ admháil go dtáinig uabhar agus
bochtaineacht ar an uile dhuine de’n cheathrar nuair a thuigeadar n-a
n-aigne cad é an cor a bhéadh ar Éirinn agus ar Ghaedhlaibh Éirean
nuair a leigfí an tsloigisg sin isteach ortha agus an buadh acu. Ach má
bhí uabhar agus bochtaineacht ortha do bhrughdar fútha é. Choimeádadar
istigh é. Níor dheineadar oiread agus a dh’admháil d’á chéile ’n-a
gcaint gur mhothuighdar istigh é. Sin mar a bhíon i gcómhnuighe ag an
t-é a dheinean an droch ghníomh. Chun sásamh aigne thabhairt dó féin
iseadh dhéinean sé an droch ghníomh, agus ar ball isé rud a thagan as
dó ’ná mí-shásamh aigne, agus seirbhthean aigne, agus buaireamh aigne,
agus cancar agus tré chéile aigne. Ansan bíon an tré chéile aigne
laistigh aige agus an gealgháire lasmuich aige, agus is mór an truagh é.
Tháinig an ceathrar abhaile go ríghtheighlach Shitric agus dheineadar
an ceann ab fhearr de’n ghnó, chómh maith agus d’fhéadadar é, ’n-a
gcaint. Mholadar an t-Iarla mar gheall ar a mhéid agus ar a neart. Dar
leó, ní raibh aon fhear ar theighlach Bhriain a dh’ fhéadfadh seasamh
’n-a láthair agus é throid: Mholadar na fir a bhí aige, agus na h-airim
a bhí acu. Ní dúbhradar puínn i dtaobh na mban agus na leanbh. Níor
mhaith le Gormfhlaith cuimhneamh ortha i n-aon chor, bhíodar chómh
grána chómh salach chómh fiain.
D’imthigh Maolmórdha. Bhí a shlóighte féin ag teacht isteach ó árdaibh
Cúige Laighean. Níor mhór dó dul agus feuchaint chúcha.
Nuair a bhí sé imthighthe do labhair Sitric.
“Greadadh chuige,” ar seisean, “ba dhóbair dó an donus a dhéanamh
orainn! Mura mbéadh Amhlaoibh bhí an donus déanta aige. Nách
uathbhásach an sgéal ná féadfadh sé a bhéal a dh’ osgailt gan toirmeasg
éigin a dhéanamh! Mura mbéadh a thapamhlacht a labhair Amhlaoibh do
dhéanfadh sé an donas.”
“Tá ’fhios ag an dtalamh,” arsa Amhlaoibh, “gur mheasas go mbéadh an
sgéal go léir sgaoilte amach aige sar a mbéadh uain agam ar labhairt!”
“Ní fheicim cad é an díobháil a bhéadh déanta dá dtigeadh leis an sgéal
go léir do sgaoileadh amach,” arsa Gormfhlaith.
“Ní bheidhfeá mar sin, a mháthair,” arsa Sitric, “dá mbéadh fios an
sgéil go léir agat. Dá mbéadh an chuid eile de’n sgéal agat chífeá go
h-áluinn cad é an díobháil a dhéanfadh sé agus cad é an díobháil ba
dhóbair dó a dhéanamh.”
“Aililiú!” ar sise. “Inis-se dhom an chuid eile de’n sgéal, a
Amhlaoibh, nuair ná neósfadh sé seo dhom é.”
“Ní’l puínn deifrigheachta,” arsa Amhlaoibh, “idir an dtaobh atá agat
agus an taobh eile. Gheall Sitric go dtabharfadh sé thusa do’n Iarla.
Ansan, nuair a bhí sé ag caint le Bruadar, gheall sé dhó go dtabharfadh
sé thusa dhó! Taoín tú geallta dhóibh araon, a mháthair. Má gheibhid
siad araon amach é beidh spórt againn!”
Chaith sí í féin i gcathaoir agus ba dhóich leat go dtuitfeadh an
t-anam aisti le neart gáirí. Do gháir sí, agus do gháir sí airís.
“Ó!” ar sise fé dheire, “feuch air sin! An ’mó duine eile gur gheallais
mé dhóibh?” (Bhí ’fhios aici go raibh sí geallta do Bhruadar.)
“Níor gheallas tu ach do’n bheirt sin, a mháthair,” arsa Sitric.
“Ach!” ar sise, “is olc a dheinis é! Bhíos ag brath air go mb’fhéidir
gur gheallais mé do bheirt mhac rígh na h-Ioruaidhe. Ar gheallais-se d’
aoinne mé?” ar sise le h-Amhlaoibh.
“Níor gheallas, a mháthair,” ar seisean, “ach is dócha go mbeidh
Bruadar, agus loingeas rígh Lochlan aige, ag teacht isteach sa chuan
so ar maidin amáireach. Chuadhmair amach chun cainte leis an Iarla,
leis an bhfear mór mileata meirgeach. Ní foláir dul amach chun cainte
le Bruadar nuair a thiocfaidh sé. Dá n-airigheadh sé gur chuadhais-se
amach chun cainte leis an bhfear meirgeach agus gan tu dhul amach chun
cainte leis féin b’fhéidir go dtiocfadh éad air.”
“Tá go maith,” ar sise. “Raighmíd amach chun cainte leis.” Agus chuir
sí sgeartadh gáire eile aisti.