Niamh - 19

“Seachain, a mháthair,” arsa Sitric, “agus ná tuigeadh sé uait go
bhfuilir geallta do’n Iarla.”
“Ní baoghal duit,” ar sise. “Is amhlaidh a bheidh sé a d’ iaraidh a
thuisgint go bhfuilim deimhnighthe dhó féin.”


CAIBIDIOL IX.
CAD A THIOCFAIDH AS?

Nuair a tháinig an mhaidion d’ fheuchadar amach ar an gcuan. Bhí
cabhlach loingeas a bhí dhá uair chómh mór le cabhlach an Iarla tar
éis teacht isteach sa chuan agus tar éis inead do ghlacadh laistigh de
chabhlach an Iarla, fan na trágha, ar an dtaobh thuaidh de’n chuan.
Bhí a lán des na fir, a’ cabhlach an Iarla, tar éis imtheacht as na
loingeas agus dul i dtír, lastuaidh de’n chuan, agus cábáin a chur suas
dóibh féin, agus teinte do lasadh chun bídh a dh’ ollamhughadh agus
leapacha dhéanamh dóibh féin agus tuirse na faraige chur díobh. Bhí
na daoine a bhí sa chabhlach mhór a tháinig i gcaitheamh na h-oídhche
ag tusnughadh ar an rud céadna dhéanamh. Bhí na báid, agus iad lán
de dhaoine agus d’ adhbhar na gcábán, ag fágáilt na loingeas agus ag
imtheacht amach tré chúbhar na trágha, chun an tailimh tirim.
Níor bheag d’uathbhás a raibh de loingeas sa dá chabhlach. Nuair a bhí
na h-ancaireacha curtha amach acu agus iad ’n-a stad, agus iad i n-aon
líne amháin, fan na trágha, do shrois an líne ó Bheinn Éadair go h-Áth
Cliath nách mór.
Do ghluais bád Shitric amach airís ó’n gcalaith i n-aice an
ríghtheighlaigh, agus do ghluais sé i dtreó na loinge ar a raibh
Bruadar. Chuaidh Gormfhlaith agus Sitric agus Amhlaoibh ar bórd na
loinge sin. Chuir Bruadar na mílte fáilte rómpa.
“Ó,” ar seisean le Gormfhlaith, “nách óg a dh’fheuchan tú, a Árdrígan!”
“Ní h-aon iongnadh é sin, a rígh,” ar sise. “Ní h-aon iongnadh mé
bheith ag feuchaint óg an fhaid atáim óg. Ní rabhas ach seacht mbliana
déag nuair a rugadh é seo,” ar sise, (b’é sin Sitric) “agus ní’l sé seo
puínn thar fiche bliain fós. Ní ceart seana bhean a thabhairt orm go
dtí go mbeidh mé a dachad an chuid is lúgha dhé.”
“Ní tabharfar seana bhean ort choídhche, a Árdrígan,” ar seisean.
“Taoín tú ag feuchaint chómh h-óg an neómat so agus bhís an lá a
phósais Amhlaoibh. Mheasas ná raibh agat ach aon mhac amháin le
h-Amhlaoibh agus go bhfuair Amhlaoibh bás sar ar rugadh an mac san.”
“Is iongantach an fear chun plámáis tú, a rígh,” arsa Amhlaoibh.
“Dheinis tuathal ar dtúis nuair a dheinis an iongnadh d’ í bheith ag
feuchaint chómh h-óg, ach do leighsis an tuathal nuair a dúbhrais go
mbéadh sí ag feuchaint óg go deó.”
“Tá dearmhad ort sa méid úd, a rígh,” arsa Gormfhlaith. “Sidé an mac a
rugadh tar éis bháis Amhlaoibh.”
“Ó, tuigim,” arsa Bruadar. “Sidé an t-Amhlaoibh Óg. Cad ’n-a thaobh nár
innsis riamh dom cé r’ bh’é t’ athair, a bhitheamhnaigh?” ar seisean le
h-Amhlaoibh.
“Le h-eagla go ndéanfainn bréag, a rígh,” arsa Amhlaoibh. “Nách shiní
an Árdrígan tar éis a rádh leat ná feaca-sa m’ athair riamh. Conus
fhéadfainn a dh’innsint duit cé r’ bh’ é agus ná feaca riamh é?”
“Is fíor,” arsa Bruadar. “Ach is cuma dhuit cé ’cu. Tá géarchúis do
mháthar agat, agus tá a croicean agus a bláth ort.”
Níor thug Gormfhlaith uain dó ar a thuille plámáis a dhéanamh. Níor
bheag léi a raibh ráidhte aige. Bhí sé ag taighde ar neithibh nár oir
di é féin ná aoinne eile bheith ag taighde ortha.
“Thánamair chun go bhfeicfimís do neart slógh, a rígh,” ar sise.
“Tá go maith, tá go maith, a Árdrígan,” ar seisean.
Do rugadh ó loing go loing iad, agus do taisbeánadh gach aon rud
dóibh. Conacadar na slóighte fear armtha, agus ba bhreagh an radharc
iad. Fir mhóra láidire chumasacha, agus na h-airm ar áilleacht acu. Do
taisbeánadh dóibh an deich gcéad fear n-a raibh na h-éidí mitil ortha.
Dúbhairt Bruadar leis na fearaibh na h-éidí do chur umpa go bhfeicfeadh
an Árdrígan iad. Do chuireadar.
“Ó!” arsa Gormfhlaith. “Geóbhaid siad san tré shlóightibh Bhriain mar a
gheobhadh buanaidhthe tré pháirc cruithneachtan a bhéadh aibigh!”
Do rugadh iad chun na loinge ar a raibh beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe,
Carrol Cnút agus Anrud.
Ní fheacaidh an bheirt sin Gormfhlaith riamh go dtí san, ach d’
airighdar teacht tháirse. D’ airighdar daoine a chonaic í ag trácht ar
a h-áilneacht. Bhí fhios acu gur bhean áluinn thar bár í. Ach nuair a
chonacadar í ba dhóbair dóibh a mbéasa agus a stuaim do chailleamhaint,
chuir a h-áilneacht a leithéid sin d’iongnadh ortha. Ní fhéadaidís gan
bheith ag feuchaint uirthi, agus ansan nuair fheuchaidís uirthi ní
fhéadaidís a súile bhogadh dhi.
Bhí an tsluagh ar an gcuma gcéadna. An fhaid a bhíodh sí ag gabháil
thórsa ní fhéadaidís aon rud a dhéanamh ach bheith ag feuchaint uirthi.
Dá mb’ iad na mná féin iad bhí an sgéal ar an gcuma gcéadna acu. Nuair
a ghabhadh sí thórsa do rithidís tímpal chun teacht roímpi agus radharc
eile dh’ fághail uirthi.
Thugadar a lán de’n lá ag gabháil tímpal ó loing go loing. Nuair a bhí
an fheuchaint déanta acu thánadar abhaile go ríghtheighlach Shitric.
“Seadh!” arsa Gormfhlaith, nuair a bhíodar ’n-a suidhe ar a suaimhneas
i n-aice na teine, “tá m’ aigne sásta. Ní’l aon bhreith ag Brian ar
bhuachtaint sa chath so atá le troid anois aige. Bhí an t-eagla i
gcómhnuíghe orm roim Mhurchadh agus roim Dhál gCais, ach an deich gcéad
úd ins na h-éidíbh práis, cuirfid siad san deire, glan, le Dál gCais.
Nuair a bheidh deire le Dál gCais beidh deire le cómhacht Bhriain.
Má dheinean Mícheál Ruadh an bheart atá geallta aige a dhéanamh is
amhlaidh is fearr é, ach pé ’cu dhéanfaidh nó ná déanfaidh ní’l baoghal
orainn anois.”
“Is maith liom mar a thaithnean an mhór-shluagh leat, a mháthair,” arsa
Sitric. “Do fuaradh a lán d’á duagh. Níor bh’ aon ghnó ró shuarach an
dá chabhlach loingeas san, agus na mílte fear san, do thabhairt ansan
amuich ar uisge an chuain sin chúghat! Tá obair mhór déanta ag rígh
Lochlan agus ag rígh na h-Ioruaidhe agus ag an Iarla, d’á mhéid de
bheithigheach é. Tá obair mhór déanta acu go léir. Ní deintear obair
mhór de’n tsórd san gan súil le díol as.”
“Cad í an ghruaim seo anois ort?” arsa Gormfhlaith.
“Tá eagal air,” arsa Amhlaoibh, “má bhuadhaid na ríghthe seo ar Bhrian
go gcoimeádfaid siad toradh an bhuadha dhóibh féin.”
“Bhuailis do mhéar air, a Amhlaoibh,” arsa Sitric. “Ní sheasuighean
sé le cóir ná le ceart ná le résún go dtiocfadh na fir seo anso
agus go dtroidfidís cath fuilteach dúinne i gcoinnibh Bhriain, agus
ansan, nuair a bhéadh Brian marbh, agus Murchadh, agus M’lsheachlainn
Mór, agus Dál gCais go léir, go n-árdóchaidís a seólta agus go
n-imtheóchaidís soir abhaile, agus óthuaidh abhaile, airís agus go
bhfágfaidís Éire againne.”
“Cad é sin agat d’á rádh mar sin!” arsa Gormfhlaith. “Ná fuil slígh
dhóibh go léir, agus dúinne ’n-a dteannta, i n-Éirinn!”
“Siné díreach atá orm, a mháthair,” arsa Sitric. “Tá eagal orm ná
fuil, ’sligh dhóibh go léir agus dúinne ’n-a dteannta, i n-Éirinn.’ An
focal úd adúbhairt an t-Iarla, an ‘beithigheach,’ a ndúbhraís féin,
an focal úd adúbhairt sé le rígh Laighean tá sé daingean am’ chroídhe
ó shin mar a bhéadh dealg. ‘Beidh an Árdrígheacht ag Gormfhlaith,’ ar
seisean, ‘agus ag an bhfear a phósfaidh í.’ Is dócha go bhfuil an rud
céadna istigh i n’ aigne féin ag Bruadar. Agus tá fhios ag an saoghal
nách chun na h-Árdrígheacht do chur i n-áirighthe dhómh-sa, ná d’
aoinne de’n bheirt sin, a tháinig beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe anso
go h-Éirinn agus loingeas a n-athar acu, agus slóighte a n-athar,
agus a dtír féin curtha fé chostas mhór throm acu. Tá eagal orm go
bhfuil aimhleas, agus nách aimhleas beag é, déanta againn, agus nách
fios conus a thiocfaimíd uaidh. B’ fhearr liom bheith fé Árdrígheacht
Bhriain, a mháthair, ’ná fé Árdrígheacht aoinne de’n cheatrar.”
“Ní mac duit-se an fear san i n-aon chor, a mháthair!” arsa Amhlaoibh.
“Mac d’ Amhlaoibh iseadh é. Deir a lán daoine liom nách mac d’
Amhlaoibh mise. Measaim go bhfuil an ceart acu. Mac duit-se iseadh
mé. Cad is gádh dhuit-se, a Shitric, bheith fé smacht aoinne de’n
cheathrar! Cuir i gcás go ndéanfaid na buanaidhthe an obair ar an
gcruithneacht aibigh, agus go mbeidh Brian agus Dál gCais ’ar slígh na
fírinne,’ mar adéarfadh Colla, cad a thuitfidh amach? Iompó’idh Bruadar
agus an ‘Beithigheach’ ar a chéile agus troidfid siad cath fuilteach
feuchaint cé aige go mbeidh Gormfhlaith agus an Árdrígheacht. Iompó’id
beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe ortha araon, nó ar an t-é a bheidh beó
dhíobh, ’ghá chur i n-iúil nách ag aoinne acu is ceart an Árdrígheacht
so do bheith ach ag duine acu féin, mar gur b’iad is sia ó bhaile do
tháinig ’ghá h-iaraidh. Measaim, nuair a bheidh a gcuid coímhsgair
déanta ag an gceathrar ná beidh puínn éilteóirí ag teacht idir thusa
agus an Árdrígheacht, a mhic t’athar!----Inis an fhírinne, a mháthair;
nách é an coímhsgar san idir an gceathrar an rud a chuir tusa ag cur an
anama amach ag gáirí aréir nuair a h-innseadh duit go rabhais geallta
do bheirt acu?”
“Fágaim le h-uadhacht, a Amhlaoibh,” arsa Gormfhlaith, “gur bhuailis do
mhéar go cruinn ar an rud a chuir ag gáirí mé. Ní rabhas, ámhthach, ag
cuimhneamh ach ar an mbeirt, ar Bhruadar agus ar an Iarla. Do chonac go
soiléir conus a féadfaí an bheirt sin do chur ag dísgiú’ a chéile agus
gur mé féin a dh’ fhéadfadh an bheart san a dhéanamh. Ach chím anois
go bhféadfar an ceathrar do chur ag dísgiú’ a chéile go feilimionta.
Féadfar é dhéanamh agus déanfar é. Ná bíodh ceist ná eagal ort, a
Shitric. Dísgeó’id siad cómhacht Bhriain duit ar dtúis. Ansan dísgeó’id
siad a chéile dhuit. Ansan beidh Árdrígheacht na h-Éirean agat ’n-a
ndiaigh go léir!”
“Ní’l aon teóra libh!” arsa Sitric. “Ach déinig feuchaint bheag a
thabhairt ar an dtaobh so de’n sgéal. Cuir i gcás go bhfuil a ngnó
déanta ag an meithiol buanaidhthe seo atá cruinnighthe againn, agus go
bhfuil an gort cruithneachtan ar lár. Chím an ceathrar i gcómhairle.
“‘Is liom-sa an Árdrígheacht agus an Árdrígan,’ adeir an t-Iarla.
“‘Cad a bhéarfadh gur leat-sa iad?’ adeir Bruadar.
“‘Mar do gheall Sitric féin dom iad, agus mura mbéadh gur gheall ní
thiocfainn anso,’ adeir an t-Iarla.
“‘Ní dhuit-se a gheall Sitric iad,’ adeir Bruadar. ‘Is dómh-sa a gheall
sé iad.’
“‘B’fhéidir,’ adeir duine de mhacaibh rígh na h-Ioruaidhe, ‘gur gheall
sé do bheirt agaibh iad,’ agus cuirean sé gáire as. Gheibhtear amach
gur thugas an gheallamhaint do’n bheirt. Eirighid siad ar buile.
“‘Téanaíg,’ adeirid siad. ‘Cuirimís ár neart le chéile agus tugaimís do
Shitric an rud atá tuillte aige!’----B’fhéidir go neósfadh Amhlaoibh
agus a mháthair do mhac Amhlaoibh cé air go ndéanfar dísgiú’ ansan.”
“Stad go fóil, a mhic Amhlaoibh,” arsa Amhlaoibh. “Cá bh’fhios duit an
’mó duine de’n cheathrar a thiocfaidh saor ó’n gcath?”
“Ní fheadar; ná an ’mó duine againn féin a thiocfaidh saor ó’n gcath,”
arsa Sitric.
“Agus ar nóin, an t-é ná tiocfaidh saor ó’n gcath,” arsa Amhlaoibh,
“cad é sin dó san cad a dhéanfaidh an Árdrígheacht?”
“Ná an Árdrígan, an eadh?” arsa Sitric.
“Is dóich liom, a bhuachailí,” arsa Gormfhlaith, “nách fearr rud a
dhéanfaidh beirt agaibh anois ’ná dul a chodla.”
Chuadar a chodla.


CAIBIDIOL X.
OSGAILT SÚL DO SHITRIC.

Níor chodail Sitric aon néal an oídhche sin. Chómh luath agus tháinig
solus an lae bhí sé thuas ar bhara an ríghtheighlaigh agus é ag
feuchaint soir-óthuaidh ar an líne fada loingeas a bhí sínte ar an
uisge ó Bhinn Éadair go h-Áth Cliath, agus ar an líne cábán a bhí
sínte fan chiúmhais na trágha, amuich ar an dtalamh tirm, agus é chómh
fada le líne na loingeas. Bhí an machaire, lasmuich des na cábánaibh,
clúdaighthe le slóightibh dúbha daoine agus iad ag cur neithe i dtreó
dóibh féin i gcóir bhéile na maidine. Bhí Sitric ag feuchaint ar na
loingeas agus ar na cábáin agus ar na slóighte daoine, agus bhí a aigne
ana thré n-a chéile.
“Is eagal liom,” ar seisean i n’ aigne féin, “nách é mo leas a dheineas
nuair a thugas ansan sibh. Dá mbéadh sibh go léir sa bhaile airís,
gach duine agaibh ’n-a dhúthaigh féin, bhéadh sibh ann tamal sar a’
dtabharfainn-se as sibh. Tá sé déanach agam anois bheith ag cuimhneamh
air sin.”
Níor mhothuigh sé an Bhanríghin, Béibionn, ag teacht i n’ aice. Chuir
sí a lámh ar a chuislinn agus bhí méar na láimhe eile ar a béal féin
aici, mar chómhartha dó gan fothram a dhéanamh. D’fheuch sé uirthi.
“Ná labhair, a rígh!” ar sise leis i gcogar. “Tá nídh agam le h-innsint
duit. Tar chun mo sheómra.”
An fhaid a bhí an méid sin cainte aici d’á rádh bhí a méar sínte
aici i dtreó na h-áite ’n-a raibh na loingeas agus na slóighte, mar
’dh eadh gur ortha a bhí sí ag feuchaint agus ag trácht. Níor mhór
di an gliocas. Ní raibh ach an cogar críochnuighthe aici nuair a bhí
Gormfhlaith laistiar di. Do lean sí ag caint go réid, mar ’dh eadh nár
mhothuigh sí Gormfhlaith ag teacht:--
“Nách seóig a’ bhfuil ann díobh!” ar sise. “Feuch,” ar sise, “is dócha
gur b’í an long mhór san i lár baill long an Iarla.”
“Ní h-í, a rígan,” arsa Sitric. “Siní long Bhruadair. An bhfeicean tú
an long mhór eile úd thoir ar fad? An long go bhfuil an buthaire mór
deataigh ag eirighe aisti?”
“Chím í,” arsa Béibionn.
“Siní long an Iarla,” arsa Sitric.
“Is moch ar maidin atáthaoí araon ’ghá n-iniúchadh, a chlann ó,” arsa
Gormfhlaith laistiar de’n bheirt.
Do baineadh geit dáiríribh a’ Sitric mar níor mhothuigh sé ag teacht í.
Do leig Béibionn uirthi gur baineadh geit aisti féin, leis, agus dhein
sí an leigint uirthi chómh maith san gur shamhluigh an Árdrígan gur
baineadh.
Thug an triúr tamal sa n-áit ag breithniughadh na loingeas agus
na slógh. Ansan dúbhairt Béibionn go raibh an mhaidion glas, agus
d’imthigh sí. Níor bh’ fhada go ndúbhairt Gormfhlaith gur bh’ fhíor do
Bhéibionn é, go raibh an mhaidion glas, agus d’imthigh sí. Chómh luath
agus a thuig Sitric ná raibh aoinne ’ghá thabhairt fé ndeara tháinig sé
go seómra Bhéibionn.
“Cad é seo ort, a Bhéibionn?” ar seisean.
“Tá sé buailte isteach am’ aigne, a rígh,” ar sise, “go bhfuil éagcóir
’á déanamh ort, éagcóir throm.”
“Cad a bhuail an nídh sin isteach ad’ aigne?” ar seisean.
“Inis dom ar dtúis,” ar sise, “agus bí chómh cruinn agus d’fhéadfair ar
na focalaibh, cad í an chaint a dúbhradh idir an gceathrar agaibh indé,
idir thusa agus Bruadar agus Amhlaoibh agus do mháthair.”
D’inis sé dhi an chaint chómh maith agus d’fhéad sé é. D’éist sí leis
go dtí go raibh an chaint ráidhte aige.
“Seadh!” ar sise, “thugais leat an chaint cruinn go leór.”
Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag teacht.
“Bhíos ag éisteacht libh aréir,” ar sise, “a gan fhios daoibh.
Admhuighim é agus ní’l aon náire ’n-a thaobh orm. D’ airigheas do
mháthair ’ghá rádh libh dul a chodla. Chuadhabhair a chodla. Ní fheadar
ar chuais-se a chodhla ach tá fhios agam ná déigh Amhlaoibh a chodla.
D’fhill sé thar n-ais agus thug sé féin agus do mháthair tamal maith
de’n oídhche ag caint. Do taraingeadh anuas an uile fhocal de’n chaint
a bhí eadraibh ar bórd na loinge. Dheineadar ana shult de’n chuma ’n-ar
dhein sí amach ná rabhais-se ach fiche bliain d’ aois agus gur bh’é
Amhlaoibh an mac léi a rugadh tar éis bháis a athar, ’sé sin tar éis
bháis Amhlaoibh, agus gur mar gheall air sin a tugadh Amhlaoibh óg air.
Ba dhóich leat go gcuirfidís araon an t-anam amach ag gáirí, fé n-a
n-anál, an fhaid a bhí an méid sin ar siúbhal acu. Ach níor bh’ aon
rud an méid sin suilt seachas an sult a bhí acu nuair a tharaingeadar
chúcha conus mar a chuir do mháthair cosg leis an gcaint ar eagla go
leigfeadh Bruadar amach sgéal áirighthe éigin, nídh éigin a theastuigh
ó’n dtriúr a choimeád uait-se.
“Sidiad anois agat, a rígh, na ceisteana atá os cómhair m’ aigne
agus atá ag déanamh buartha dhom. Cad é an nídh é seo atá acu d’á
choimeád uait-se? Cad é an t-eólus é seo atá ag Bruadar agus ná fuil
agat-sa, agus nár bh’fholáir an chaint do chosg ar eagla go leigfeadh
Bruadar amach, ad’ láthair, aon bhalaith dhé? Cad é an brígh a bhí
ag Amhlaoibh leis an sult a dhein sé, ad’ láthair féin, amuich ar an
loing, de’n rud gur dhóich le h-aoinne go n-eistfeadh sé a bhéal ’n-a
thaobh?--‘Cad ’n-a thaobh, a bhitheamhnaigh,’ arsa Bruadar, ’nár innsis
dom ná feacaís t’ athair riamh?’--‘Le h-eagla,’ arsa Amhlaoibh, ‘go
ndéanfainn bréag,’ agus, ’nách shiní mo mháthair ’ghá innsint duit ná
feaca m’ athair riamh.’--Tá sé daingean am’ aigne, a rígh, go bhfuil
níos mó idir an dtriúr ’ná mar a thuigean aoinne ach iad féin. Tá
uisge-fé-thalamh d’á dhéanamh ad’ choinnibh, a rígh, agus neósfad duit
cad é an t-uisge-fé-thalamh é. Má thuitean m’ athair-se táthar chun
Árdrígh dhéanamh de Bhruadar.’
“Eist! eist! a rígan,” arsa Sitric. “Taoín tú as do mheabhair.”
“Feuch isteach sa sgéal,” arsa Béibionn, “agus breithnigh é, agus
meaghaigh é, agus cuirfead geall go ndéarfair go bhfuil an ceart agam.
Cad tá acu d’á choimeád uait? Siní an cheist. Cad tá acu le coimeád
uait? Níor choimeádais-se aon nídh uatha-san riamh. Cad é an sgéal é
seo atá idir iad féin agus Bruadar agus nách maith leó aon ghaoth dhé
do leigint chúghat-sa?”
Do léim Sitric ’n-a sheasamh. Siúbhluigh sé an seómra síos agus suas
ar feadh tamail, díreach mar a dhéanfadh a mháthair. Nuair a bhí greas
rástála déanta aige do stad sé ar aghaidh na Banrighne amach:--
“Dar so ’s súd, a Bhéibionn,” ar seisean, “ach tá an ceart agat! Chím
anois é go soiléir. Cad a dhall mé? Nách é é ’n-a steilibheathaigh!
Agus ó, nách aithreamhail an mac é! Ó, cad a dhall mé! Cad a dhall
mé! Déanfaidh sí Árdrígh dhé! Ansan déanfar Árdrígh d’Amhlaoibh ’n-a
dhiaigh. Táim-se sa tslígh. Cad a chómhairleófá dhom a dhéanamh, a
Bhéibionn?”
“Ná leig ort go bhfuil aon bhlúire droch amhrais agat ortha,” ar sise.
“Sgaoil leó. Tá sluagh mhaith láidir agat-sa féin i gcóir an chatha so.
Leig iad súd i dtreó Dhál gCais sa chath. Socaró’id Clann Chais a lán
des na ceisteanaibh seo.”
“Is maith í do chómhairle, a Bhéibionn,” ar seisean. “Is truagh
chráidhte nách í do chómhairle a ghlacas ó thusach i n-inead cómhairle
Ghormfhlaith. Ó, nach baileach a choimeád sí uainn an méid úd!”
“Nuair a bhí Amhlaoibh i gCeann Cora agus i n-Inis Cathaigh iseadh thug
sí an t-eólus dó,” arsa Béibionn.
“Is uathbhásach an bhean í!” arsa Sitric, “agus tá Amhlaoibh maith a
dóthin di. Tá sé aithreamhail, máithreamhail.”
“Tá,” arsa Béibionn, “ach ní h-é an taobh fóghanta de’n dúchas a thug
sé leis ó athair ná ó mháthair.”
“Ní puínn fóghantachta a dh’fhéadfadh sé a thabhairt ó aon taobh acu,”
arsa Sitric.
Bhí an t-am ann chun dul fé dhéin béile na maidine. Chuadar isteach i
seómra an bhídh. Bhí Gormfhlaith istigh rómpa.
“Móra dhaoibh, a chlann ó!” ar sise. “Ní h-iongnadh liom a lán cainte
bheith agaibh le déanamh indiu. Ní dócha go mbeidh puínn eile caoi ar
chaint agaibh go dtí go mbeidh buadh an mhór-chatha so ar taobh éigin.
Ansan beidh gach aon nídh ar bhúr dtoil agaibh má bhíon an buadh ar an
dtaobh gceart.”
“Agus má bhíon an buadh ar an dtaobh eile, a mháthair, cad a
dhéanfaimíd?” arsa Sitric.
“Má bhíon an buadh ar an dtaobh eile,” arsa Gormfhlaith, “ní bheidh aon
ghádh le caint againn. Deineadh gach fear a ghníomh féin sa chath agus
ní baoghal ná go mbeidh an buadh ar ár dtaobh féin.”
“Cad tá ag coimeád Amhlaoibh?” arsa Béibionn.
“Ní fheaca indiu é,” arsa Gormfhlaith. “Is dócha go mb’fhéidir go
bhfuil tuirse air tar éis an lae ’ndé.”
Chríochnuighdar an béile. Níor tháinig Amhlaoibh.
“Is fearr glaodhach air,” arsa Sitric. “Raghad agus glaodhfad air.”
D’imthigh sé. Níor bh’fhada gur fhill sé.
“Ní’l sé ’n-a sheómra,” ar seisean.
“Is mór an iongnadh,” arsa Gormfhlaith, “é dh’eirighe chómh moch.
Má’s ag feuchaint ar ár mór-shluagh a bhí sé nách mór an iongnadh ná
feacamair é.”
“Níor luigh sé ar a leabaidh i n-aon chor aréir, a mháthair,” arsa
Sitric.
Tháinig iongnadh uirthi, díreach mar a thiocfadh dá mb’ a gan fhios a
thiocfadh an sgéal uirthi. Níor bh’ eadh. Bhí fhios aici go maith nár
chodail sé sa ríghtheighlach an oídhche roim ré. Dhein sí an iongnadh
chómh maith san gur mheas an bheirt eile go raibh an iongnadh uirthi
dáiríribh.
Bhí Amhlaoibh imthighthe amach go loing Bhruadair agus teachtaireacht
aige do Bhruadar ó Ghormfhlaith.
Do ghluais Gormfhlaith ar fuid an ríghtheighlaigh ag ceistiúchán ar
na seirbhísigh feuchaint cé ba dhéanaighe a chonaic an tighearna óg,
Amhlaoibh, agus canad a chonacthas é. Ní bhfuair sí aon tuairisg air,
nídh nár bh’iongnadh. Ní fheacaidh aoinne acu é ó chonacadar go léir
é féin agus an rígh agus an Ardrígan ag teacht isteach ar an mbád um
tráthnóna indé roimis sin.
Dhein Gormfhlaith dearmhad. Dhein sí an iomad ceistiúcháin. Nuair a
chonaic Béibionn an ceistiúchán thuig sí ná raibh ann ach púicín. Thug
sí cogar do’n rígh.
“Ní’l sa cheistiúchán san ach púicín, a rígh,” ar sise. “Tá fhios ag
Gormfhlaith cá bhfuil Amhlaoibh imthighthe. Pé ball ’n-a bhfuil sé
imthighthe, a rígh,” ar sise, “ní ar mhaithe le rígh Lochlanach Átha
Cliath atá a thriall.”
“Is fíor,” arsa Sitric. “Ní foláir feuchaint go cruinn chun an méid sin
sgéil,” ar seisean.
Ansan do labhair sé leis an mbeirt, le Béibionn agus le Gormfhlaith.
“Feuchaíg, a ríogna,” ar seisean. “Indiu an Mháirt. Ní dóich liom gur
ró fhada uainn an cath. Tá slóighte an Árdrígh nach mór cruinnighthe i
gCill Mhaighneann. Ní mór dóm-sa imtheacht agus neart slógh Lochlanach
na h-Éirean do chur sa n-inead atá ceapaithe dhóibh ar talamh an
chatha. Beid siad féin agus slóighte rígh Laighean i n-aice chéile.
Is dóich liom go bhfuil na Laighnigh ollamh cheana féin. Fágfar anso
oiread nirt agus chosanóchaidh an ríghtheighlach so pé cuma ’n-a
ngeobhaidh an cath. Fanaigh-se araon anso istigh go dtí go mbeidh
an buadh ar thaobh éigin. Má bhíon an buadh ag Brian ní baoghal go
ndéanfaidh sé aon anchor a thabhairt d’ aoinne agaibh-se. Má bhíon an
buadh againn féin beidh gach aon rud go maith.”
D’imthigh sé agus d’fhág sé ansan an bheirt.
B’ shiniad an bheirt ná raibh aon ghrádh ró mhór acu d’á chéile. Ach an
t-é a chífeadh iad i bhfochair a chéile ní h-é sin ba dhóich leis.


CAIBIDIOL XI.
FUADAR AGUS FLOSG AGUS GIODAM.

Um an dtaca ’n-a raibh slóighte na Lochlanach agus a lucht conganta
socair ’n-a gcábánaibh ar an machaire, fan na trágha, ar an dtaobh
thuaidh de chuan Átha Cliath, bhí slóighte Bhriain ag teacht go tiugh
isteach ar mhachaire Cille Maighneann, mar ar ghnáth le Brian longphort
a dhéanamh i gcómhnuíghe nuair a thagadh sé féin agus a shlóighte
andeas ó’n Múmhain, ag cur smachta ar Lochlanachaibh Átha Cliath, nó ag
cur eagla a chómhachta ar na Gaedhlaibh a ghabhadh a bpáirt. Chuaidh
gach rígh des na ríghthibh a tháinig andeas an uair sin chun na h-áite
’n-ar ghnáth leis dul, é féin agus a bhuidhean, agus chuireadar suas
a gcábáin ann, fé mar ba ghnáth leó a dhéanamh. Bhí gach rígh agus a
bhuidhean féin ag cur a gcábán suas fé mar a shroisidís an áit, agus ní
raibh aon bhuidhean ag teacht sa tslígh ar bhuidhin eile, ná ní raibh
aighneas ná diospóireacht ná abhcóidigheacht ar siúbhal.
Bhí cábán Thaidhg Mhóir uí Chealla sa n-áit ’n-a mbíodh sé
i gcómhnuíghe, i n-aice le cábán an Árdrígh, agus bhí cábán
Mhaoilruanaidh na Paidre i n-aice le cábán Thaidhg Mhóir. D’fhág san
caoi ag Conn agus ag Tadhg Óg ua Cealla ar bheith go minic i bhfochair
a chéile, agus bhíodh Caoilte agus Lonán i bhfochair na beirte sin
chómh minic agus d’fhéadaidís é. Minic go maith ab eadh san, mar ní
raibh cábán a n-athar ró fhada ó’n áit. D’fhág san, leis, caoi ag
Niamh ar bheith go minic n-a bhfochair go léir, agus ar a lán eóluis
a dh’fhághail ó Chaoilte ar an gcuma ’n-a raibh an tsluagh go léir
suidhte, agus ar cad é an saghas an namhaid agus cad a bhí acu d’á
dhéanamh. B’é gnó an ghiolla turais gach eólus de’n tsórd san do
sholáthar agus do bheith aige, agus ní baoghal ná go raibh Caoilte
tugtha go maith chun an ghnótha san do dhéanamh, agus chun gach aon
bhlúire eóluis, fé mar a thagadh sé suas leis, do thabhairt ag triall
ar Niamh. Do thugadh sé ag triall ar Niamh é chómh luath agus thugadh
sé ag triall ar Bhrian é.
Bhí cuid mhaith des na Lochlanaigh a bhí ’n-a gcómhnuíghe i n-Éirinn an
uair sin, ar mhór-shluagh Bhriain, i gCill Mhaighneann, ag cabhrughadh
leis sa chath san, agus bhí ceart Éireanach, do réir dlighthe na
h-Éirean, curtha i bhfeidhm aige dhóibh féin agus d’á sliocht, mar
gheall ar an gcabhrughadh san.
Bhí Ospac ann agus an méid nirt slógh a tháinig adtuaidh leis ó-s na
h-oileánaibh nuair a dh’euluigh sé ó Bhruadar. Do ghlac sé féin agus
a dhaoine an Creideamh, agus do bhaist Colla iad i n-Inis Cathaigh,
agus chuireadar fé chomairce Sheanáin iad féin. Ansan do thánadar, i
n-aonfheacht le mór-shluagh Bhriain, chun an mhór-chatha. Do thuigeadar
go raibh an cath le troid ar son an Chreidimh, agus bhí fhios acu go
raibh neamh le fághail ag an t-é do thuitfeadh i gcath a troidfí ar son
an Chreidimh.
Bhí M’lsheachlainn Mór ann, rígh na Mídhe, agus deich gcéad fear aige.
Tháinig a lán d’fhearaibh Uladh ann agus do luighdar isteach ins na
buidhnibh, fé mar a bhí aithne acu ar na fearaibh nó ar na ríghthibh.
Fir ab eadh iad ná leigfeadh a gcroídhe ná a n-aigne dhóibh fanmhaint
sa bhaile nuair a bhí a leithéid de chath le bualadh, agus Éire go léir
i n-a leithéid do chontabhairt, agus an Creideamh i n-a leithéid de
chontabhairt.
Bhí an dá rígh ó Albain ann agus neart maith láidir de Ghaedhlaibh
Alban i n-aonfheacht leó.
Do réir gach seanachais bhí suas le fiche míle fear ag Brian i gCill
Mhaighneann an uair sin nuair a bhíodar go léir cruinnighthe. Do réir
na gcúntaisí gcéadna bhí aon mhíle fhichid ag an namhaid. Ach bhí an
deich gcéad fear ins na h-éidíbh práis ar thaobh na Lochlanach, agus do
measadh gur mhó le rádh an deich gcéad san, i bhfriothghuin catha, ’ná
deich míle des na fearaibh ná raibh ortha ach na “léinteacha sróil.”
Bhí Caoilte agus na giollaí eile ag teacht isteach coitchianta ó bheith
ag feuchaint ar an namhaid agus ’ghá mbreithniughadh.
As na tuairisgibh a thugadar leó do mheas Brian ná tiocfadh an namhaid
amach chun catha go ceann seactmhaine eile pé ’r domhan é. Bhí Luan
na Failime an uair sin ann. Bhí a neart go léir cruinnighthe i n-aice
Átha Cliath ag rígh Laighean i gcóir an chatha. Bhí Cúige Laighean
gan chosaint. Dob’ ana mhaith an rud, an fhaid a bhéifí ag feitheamh
leis an gcath, an Chúige sin do sgrios agus bia do’n mhór-shluagh
do thabhairt aisti; a chur fhiachaint ar rígheacht Mhaoilmhórdha an
mhór-shluagh do chothughadh.
Chuir Brian amach a mhac, Donchadh, chun Cúige Laighean do sgrios. Do
ghluais Donchadh i dtusach na h-oídhche, i dtreó ná feicfí ag imtheacht
é agus go mbéadh na creacha istigh aige sar a’ mhothóch’ an namhaid go
raibh an gnó ’á dhéanamh i n-aon chor. Níor rug Donchadh leis ar an
gcuaird sin puínn thar cúig nó sé chéadaibh fear. Ní raibh aon ghnó
aige d’á thuille.
An oídhche do ghluais Donchadh ó Chill Mhaighneann, chun na h-oibre
sin a dhéanamh, b’shiní díreach an oídhche do chuir Gormfhlaith
Amhlaoibh leis an dteachtaireacht, ó ríghtheighlach Shitric, ag
triall ar Bhruadar, a gan fhios do Shitric agus a gan fhios do
Bhéibionn. Bhí Amhlaoibh ábalta ar cheilt a chur air féin i n-a lán de
riochtaibh, agus ar é dhéanamh go maith. Nuair a bhí sé ag imtheacht
ó’n ríghtheighlach do chuimhnigh sé i n’ aigne gur mhaith an rud dó
gabháil tré Chill Mhaighneann feuchaint an bhféadfadh sé teacht suas le
h-aon bhlúire eóluis a bhéadh tairbhtheach do Bhruadar. D’ aimsigh sé
mála agus chuir sé ar a mhuin é, mar ’dh eadh ná raibh ann ach duine
de lucht leanamhna an tslóigh agus go raibh sé ag díol neithe beaga a
bhéadh áiseach d’ fhearaibh an tslóigh. Cá dtabharfadh sé aghaidh ach i
dtreó an bhaill ’n-a raibh Donchadh agus a bhuidhean ag tusnughadh ar
ghluaiseacht ódheas. Bhí iongnadh air. Do luigh sé ar chaint le cuid
de’n lucht leanamhna a thárla i n’ aice. Níor bh’ fhada gur bhailigh
sé uatha an toisg ar a raibh an bhuidhean ag imtheacht ódheas, agus cé
bhí ’n-a cheann ortha. Do bhailigh sé é féin amach ó’n lucht leanamhna
chómh tapaidh agus d’ fhéad sé é gan aon droch amhras a tharang air