Niamh - 09

Total number of words is 5036
Total number of unique words is 1126
48.7 of words are in the 2000 most common words
53.4 of words are in the 5000 most common words
53.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
agus adhbhar creideamhna ná fuil a leithéid le fághail i seanachus
aon tíre eile fé luighe na gréine indiu. Tá ceangailte orainn, ní
h-amháin cuimhne choimeád ar an adhbhar creideamhna san, ach fós beart
a dhéanamh d’á réir.


CAIBIDIOL IV.
UISGE-FÉ-THALAMH.

Bhíodh Murchadh go minic abhfad ó Cheann Cora ag feuchaint i ndiaigh
gnóthaí na h-Árdrígheachta fé chómhairle a athar. Nuair a bhíodh sé
imthighthe ó Cheann Cora bhíodh sgannra air le h-eagla go ndéanfaí aon
droch ghníomh a gan fhios dó. Bhí an fear frithálmha ceapaithe aige
chun frithálmha ar an Ardrígh, mar ba cheart agus mar ba ghnáth do réir
nósa na h-aimsire sin. Ach cá bh’ fhios dó, dar leis, ná go nglacfadh
an fear frithálmha breab dá ndéintí breab mhaith a thairisgint dó.
Thuig sé i n-aigne gur i gcoinnibh mná a bhí ar an bhfear an cluiche
dh’imirt, i gcoinnibh na mná ba bhreaghtha agus ba mheasa agus ba
ghéire d’á raibh i n-Éirinn an uair sin. Cá bh’fhios dó, dar leis,
cad iad na cleasa dh’imireóch’ sí ar an bhfear dá mba rud é go
dtuigfeadh sí nár bh’fhéidir é bhreabadh. Chonaic an Legáid a diabhal
coímhdeachta. Cá bh’ fhios cad é an congnamh a thabharfadh an diabhal
coímhdeachta san di i n-aon droch ghnó a bheartóch’ sí a dhéanamh.
“Ní h-aon mhaith,” ar seisean i n’ aigne féin, “bheith ag brath air
go bhféadfadh fear frithálmha bheith maith a dhóthin dí féin agus d’á
diabhal coímhdeachta. Caithfidh mé bean a chur ag tabhairt aire dhi.”
Ní fhéadfadh sé cuimhneamh ar aon mhnaoi chun na h-oibre sin ach ar
Niamh. Bhí fhios aige dá mbéadh Niamh i n-aice an Árdrígh, agus a fhios
a bheith aici cad chuige go raibh sí ann, nár bhaoghal go bhféadfadh
Gormfhlaith aon droch nídh dhéanamh a gan fhios di. D’ imthigh sé féin
siar go h-Uíbh Máine. Do labhair sé le Niamh. D’inis sé dhi ó thusach
go deire an sgéal go léir.
“Ní fhéadfainn-se dul go Ceann Cora agus fanmhaint ann, a rígh,” arsa
Niamh. “Ní fhéadfainn imtheacht ó m’ athair féin.”
“Ní’l t’ athair-se i n-aon chontabhairt, a rígan,” arsa Murchadh. “Ní
mar sin do m’ athair-se. Tá sé i gcontabhairt mhór. Dá bhféadainn féin
fanamhaint sa bhaile ní dóich liom go mbéadh aon bhaoghal air. Tá an
iomad eagla aici rómham-sa. Nuair a bhím as baile bíon gach aon nídh
ar a toil aici, agus ní bhíon aon eagla aici roim aoinne. Ní’l aon
phioc d’á fhios agam’ athair go bhfuil aon chontabhairt os a chionn. Dá
neósfaí dó é ní fhéadfaimís é chosaint. Do leigfeadh sé amach an sgéal,
mar ní chreidfeadh sé focal dé. Tá fhios aige nách bean ró mhaith í,
ach ní chreidfeadh sé i n-aon chor go ndéanfadh sí aon iaracht ar é
chur chun báis. Dá n-abradh aoinne leis go ndéanfadh, is amhlaidh a
thiocfadh fearg air. Déarfadh sé gur le corp droch aigne a déarfadh
aoinne a leithéid. Thuigfeadh sé, dá mba ná béadh aon chúis eile aici
le gan an gníomh san a dhéanamh, go seachnóch’ sí é ar mhaithe léi
féin. Go gcuirfeadh bás an Árdrígh í féin as an Árdríganacht. D’á
éaghmais sin, bean ró ábalta iseadh í. Tá curtha ’n-a luighe aici ar
aigne m’ athar ná fuil aon nídh is fearr léi ’ná é mhaireachtaint
abhfad, mar d’á fhaid a mhairfidh sé gur b’eadh is sia a bhéad-sa gan
teacht sa n-Árdrígheacht. Caithfear an t-aireachas a dhéanamh ar m’
athair a gan fhios dó, a Niamh.”
“Ní fheadar, a rígh,” arsa Niamh, “an bhfuil aon bhaoghal go mbéadh
dearmhad ort-sa féin sa sgéal.”
“Cad é an dearmhad a dh’fhéadfadh a bheith orm, a rígan?” ar seisean.
“Ba dhóich liom,” ar sise, “go bhfuil gach aon deabhramh ar an gcaint
sin a dúbhraís i dtaobh an ruda atá curtha ’n-a luighe aici, mar a
deirir, ar aigne t’ athar. D’á fhaid a mhairfidh t’athair iseadh is sia
a bheidh Gormfhlaith ’n-a h-Árdrígain agus iseadh is sia a bhéir-se gan
teacht sa n-Árdrígheacht. Má chuirean sí féin chun báis é cuirfidh sí í
féin as an Árdríganacht láithreach, agus déanfaidh sí Árdrígh dhíot-sa.
Tá fhios aici go maith nách baoghal go nglacfaid fir Éirean aoinne eile
i n’ Árdrígh. B’fhearr léi í féin do bháth ’ná thusa dh’fheisgint sa
n-Árdrígheacht. Sin dá dhíobháil mhóra aici ’á dhéanamh di féin leis an
ngníomh. Cá bhfuil an tairbhthe, a rígh?”
“Tá sé chómh maith agam an sgéal go léir a dh’innsint duit, a
Niamh,” arsa Murchadh, “ach is fé riún atáim ’á innsint duit. Tá
níos mó go mór d’ fhios a gnótha agam-sa ’ná mar is dóich léi. Tá,
mar is eól duit, a mac ’n-a rígh ar Lochlanaigh Bhaile Átha Cliath.
Tá uisge-fé-thalamh aici ’á dhéanamh le fada riamh a d’iaraidh go
bhfaghadh na Lochlanaigh buadh agus go mbéadh a mac féin i n’ Árdrígh
ar Éirinn. Éire ag Lochlanaigh agus Sitric i n’ Árdrígh. Siné atá
uaithi. Ní fheadair aoinne beó cad é an t-uisge-fé-thalamh a dhein sí
chuige sin i gcaitheamh na h-aimsire roim chath Gleanna Mháma. B’ shiné
fé ndeár na Lochlanaigh a bheith chómh líonmhar sa chath san agus an
cath a bheith chómh dian, chómh fuilteach. Bhí sí deimhnightheach go
mbéadh buadh an chatha san ag Lochlanachaibh agus ná tiocfadh Brian ná
aoinne eile againn beó ó’n gcath. Tá an t-uisge-fé-thalamh céadna ar
siúbhal anois airís aici. Is dóich léi ná fuil fhios agam-sa é. Tá níos
mó go mór d’ fhios a gnótha agam ’ná mar is dóich léi. Tá rígh Lochlan
ag gleusadh armála agus ag déanamh loingeas agus ’á gcur ar uisge.
Tá muintir na h-Ioruaidhe ’ghá ngleusadh féin chun cogaidh, ach ní
h-innstear cad é an cogadh é ná cad chuige an gleusadh. Tá ollmhúchán
ar siúbhal ar oileán Mhanain agus i n-oileánaibh Alban agus thuaidh
i n-Ínsibh Orc. Ní deir aoinne focal i dtaobh cad é an bun atá leis
an obair go léir agus leis an ollmhúchán go léir. Tá fhios agam-sa
go maith cad é an bun atá leis an ollmhúchán. Tá Gormfhlaith agus a
mac, rígh Lochlanach Átha Cliath, ag déanamh a ndíchil ar gach aon
tsaghas cuma chun bheith ollamh ar chath uathbhásach eile do bhualadh
ar son Árdrígheachta na h-Éirean chómh luath agus gheóbhaid siad an
chaoi cheart air. Dá bhfaghadh m’ athair bás díreach nuair a bhéadh an
t-ollmhúchán críochnuighthe acu, do thiocfadh san agus a dtoil isteach
le n-a chéile go h-áluinn.”
“Tuigim thú, a rígh,” arsa Niamh. “Agus dá mba ná béadh aon fhonn ar t’
athair bás d’fhághail an uair ba mhaith leó é dh’fhághail báis, isé do
mheas go dtabharfadh Gormfhlaith congnamh dó chun báis a dh’fhághail.”
“Táim deimhnightheach dé, a rígan,” arsa Murchadh. “Dá mbéadh a gcuid
ollmhúcháin curtha chun cinn acu agus iad ollamh, agus ansan go
bhfaghadh m’ athair bás oban, bhéadh gnó na h-Éirean ’n-a phraisigh,
dar leó. Bhéadh sé ’n-a chogadh dhearg idir mise agus M’lsheachlainn
feuchaint cé bhéadh i n’ Árdrígh. B’fhéidir go mbéadh sé ’n-a chath
trír, go ndéanfadh Ua Néill thuaidh iaracht ar an Árdrígheacht
do shealbhughadh dhó féin. Ansan dá bpreabadh neart maith láidir
Lochlanach isteach chúghainn níor ró dheacair dóibh Éire chur fé n-a
smacht agus Árdrígh dhéanamh de Shitric.”
“Ambasa, a rígh,” arsa Niamh, “is breagh glan géar an fheuchaint atá
aici ’á dhéanamh roímpi. Cad tá agaibh-se ’á dhéanamh? Ní dócha go
bhfuiltí-se i nbhúr suidhe díomhaoin agus iad súd ’ghá n-ollamhughadh
féin chómh díchealach.”
“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” arsa Murchadh. “Ní’l aon fhaillígh
againn ’á dhéanamh. Táimíd ag gleusadh slógh ins gach aon chúinne de’n
tír agus ag cur na n-arm is fearr ’n-a lámhaibh. Tá an t-ollmhúchán
againne ’á dhéanamh chómh dian chómh díchealach agus atá acu-san, nó b’
fhéidir níos déine, ach táimíd ’ghá dhéanamh a gan fhios chómh maith
agus fhéadaimíd é. Táid na mílte fear againn cheana féin ins na dúnaibh
agus ins na daingeanaibh anso agus ansúd ar fuid na tíre. Níor dhóich
le h-aoinne ná béadh sáidhte i n-ár n-obair go bhfuil oiread nirt
againn agus atá.”
“Ba dhóich liom-sa, a rígh,” arsa Niamh, “go bhfuil dearmhad sa nídh
sin oraibh. B’fhéidir dá bhfeictí bhúr neart go n-eireófaí as an
ollmhúchán thall, mar go dtuigfí nár bh’ aon mhaith bheith a d’iaraidh
buadh fhághail oraibh.”
“Ní eireófaí, a rígan,” arsa Murchadh. “Is amhlaidh a déanfaí tuille
díchil ar an ollmhúchán thall. Tá Gormfhlaith ró cheapaithe ar an
ndroch obair atá curtha roímpi aici. D’á laige a mheasfaidh sí sinne
bheith iseadh is dóichíghde gan an iomad nirt a bheith cruinnighthe
aici i n-ár gcóir. Tá fhios aici go bhfuilimíd ag gleusadh slógh ach
ní’l ’fhios aici cad chuige go bhfuilimíd ’á ngleusadh. Ní’l fhios aici
go bhfuil fios a h-oibre féin againn mar atá. Is dóich léi gur chun
na h-Árdrígheachta do choimeád ó Mh’lsheachlainn agus ó Ua Néill an
gleusadh slógh atá againn ’á dhéanamh. Dá mbeitheá-sa i gCeann Cora i
bhfochair m’ athar do thuigfeadh Gormfhlaith gur ag faire uirthi féin
a bheitheá ann. Ansan ní bhéadh aon bhaoghal go ndéanfadh sí aon droch
nidh air. Tá an iomad eagla aici rómhat-sa. Ní fheadar an domhan cad a
dhéanfad mura bhféadair teacht go Ceann Cora agus fanmhaint ann.”
“Ní fhéadfainn imtheacht ó m’ athair féin, a rígh,” arsa Niamh. “Ní
h-aon mhaith dhuit bheith ’ghá iaraidh orm. Faigh duine éigin eile.”
“Feuch, a rígan,” arsa Murchadh, “cad é an bac atá ar t’ athair teacht
i n-aonfheacht leat! Ná déanfadh do dhritháir aire thabhairt do’n
rígheacht so Uíbh Máine? Tá sé chómh ceangailte ar Thadhg Mhór ua
Chealla beart a dhéanamh i gcoinnibh namhad Éirean agus ’tá sé orm-sa,
agus go deimhin, agus ní gádh dhom san do rádh le h-inghín Thaidhg, tá
Tadhg Mór ua Cealla chómh h-ollamh ar bheart a dhéanamh i gcoinnibh
namhad Éirean agus ’tá aon fhear, uasal ná íseal, d’á bhfuil beó i
n-Éirinn indiu.”
“An bhfuil fhios agat cad a dhéanfair, a rígh,” arsa Niamh. “Labhair le
m’ athair agus inis gach aon rud dó, tríd síos, fé mar atá innste agat
dómh-sa. B’fhéidir ansan go dtuigfeadh sé gur ceart dó dul go Ceann
Cora agus fanmhaint ann, agus mise do bhreith leis agus do choimeád i
n’ fhochair ann.”
Do dhein Murchadh an nídh sin. D’inis sé do Thadhg Mhór ua Chealla
an sgéal go léir tríd síos, an t-ollmhúchán a bhí ar siúbhal thall
i gcríochaibh Lochlan agus i gcríochaibh na h-Ioruaidhe agus ins na
h-oileánaibh, agus an t-uisge-fé-thalamh a bhí ag an Árdrígan ’á
dhéanamh chun na h-Éirean a thabhairt fé smacht na Lochlanach agus
Ardrígh a dhéanamh d’á mac féin, de Shitric. Thaisbeáin sé dhó gach
deimhne d’á raibh aige ar an méid sin sgéil. D’inis sé dhó an dá
fholáramh a thug an Legáid dó féin, tré bhéal Cholla. Nuair airigh
Tadhg an sgéal is beag ná gur b’ amhlaidh a bhí sé ar buile toisg nár
h-innseadh fadó dhó é. Shocaruigh sé láithreach ar theacht go Ceann
Cora agus Niamh a thabhairt leis. Do tugadh tigh breagh glan uasal
solusmhar dóibh, chun cómhnuighthe ann, i n-aice thíghe mhóir Bhriain.
Do fuaradh, mar ghnó súl le déanamh do Thadhg Mór bheith ag cabhrughadh
leis an Ardrígh i ngnóthaibh stáit. Níor bh’ aon iongnadh, ansan,
Niamh do theacht ann. Do thuig gach aoinne ná fanfadh sí sa bhaile i
ndiaigh a h-athar.


CAIBIDIOL V.
PÚICÍNÍ.

Cá bhfuair Murchadh an t-eólus a bhí aige ar an ollmhúchán a bhí
ar siúbhal i gcríochaibh Lochlan, agus ar an mbun a bhí leis an
ollmhúchán? Fuair sé an t-eólus ar an gcuma so. Bhí a ghiollaí
turais féin aige agus bhí Caoilte aige mar cheann ortha. Dar leis
an bpoibilidheacht isé gnó Bhriain a bhí ortha a dhéanamh, gnó na
rígheachta. Ach do thug Murchadh gnó eile, leis, le déanamh do chuid
acu go raibh iontaoibh aige asta. Bhí fhios aige go maith ná féadfadh
Gormfhlaith a suaimhneas a cheapadh. Go gcaillfeadh sí an t-anam nó go
mbéadh droch obair éigin ’dir lámhaibh aici. Bhí fhios aige nár bh’ aon
mhaith bheith a d’iaraidh cosg a chur léi. Dá gcurtí cosg léi i n-aon
droch obair amháin ná déanfadh sí ach aghaidh a thabhairt ar dhroch
obair eile agus é cheilt níb’ fhearr. Gur bh’ fhearr sgaoileadh léi
agus eólus cruinn a dh’ fhághail, a gan fhios di, ar gach aon tsaghas
droch oibre a bhéadh ar siúbhal aici. Thug Murchadh an gnó san le
déanamh do Chaoilte, d’ “Fhear na gCos,” a ndúbhairt Conn. Níor mhiste
an gnó thabhairt le déanamh do Chaoilte. Bhíodh sé ins gach aon chúinne
d’oileán na h-Éirean, agus ní sa riocht gcéadna a chítí é aon dá lá as
a chéile. ’N-a cheannaidhe Lochlanach a bhíodh sé uaireanta, istigh i
gcathair Bhaile Átha Cliath, ag díol éadaí olna a déintí i n-Éirinn
an uair sin níb’ fhearr ná mar a déintí iad i n-aon áit lasmuich d’
Éirinn. ’N-a ghráséir a bhíodh sé uaireanta eile agus stoc beag ba
seasga aige ’á dhíol le búistéiríbh Lochlanacha i gcathair Chorcaighe.
Nuair oireadh dó eólus cruinn fhághail agus gan bheith ag brath ar
ráflaí, radharc a shúl féin a dh’ fhághail ar neithibh, théidheadh sé
ar bórd loinge, ’n-a Lochlanach mar ’dh eadh, agus théidheadh sé soir
go Cathair na Beirbe agus chíodh sé gach nídh a bhíodh ar siúbhal ann.
Chonaic sé le n-a shúilibh féin na slóighte d’á ngleusadh, agus d’
airigh sé le n-a chluasaibh na daoine ’ghá innsint d’á chéile gur siar
go h-Éirinn a bhí na slóighte sin go léir le dul chun cathana cruadha
do throid do’n Árdrígan uasal, do Ghormlóda. Gormlóda a thugaidís ar
Ghormfhlaith. Bhí eólus ar chaint na tíre sin ag Caoilte chómh maith
agus dá mb’ ann a tógfaí é. Nuair a théidheadh sé ameasg na ndaoine ann
ní bhíodh fhios ag aoinne ná gur dhuine de mhuintir na tíre é.
Fuair sé amach, ar a measg, ar dtúis gur bh’í Gormfhlaith a bhí ag cur
na h-oibre go léir ar siúbhal, ach is fé riún a h-innstí dhó é. Fuair
sé amach, leis, ar an gcuma gcéadna, go raibh Sitric, mac Ghormfhlaith,
rígh Lochlanach Átha Cliath, ag cabhrughadh le Gormfhlaith ar gach aon
tsaghas cuma. Bhíodh sé coitchianta anonn ’s anall idir an dá chathair
ag tabhairt gach aon tsaghas eóluis do rígh Lochlan ar ghnóthaibh na
h-Éirean, ar an gcuma ’n-a raibh Brian ag tuitim agus nár bh’ fhéidir
dó maireachtaint puínn eile aimsire. Nuair a gheóbhadh sé bás go
dtuitfeadh a chómhacht as a chéile. Ná béadh aon bhreith ag Murchadh ar
fhearaibh Éirean a choimeád dlúithte ’n-a chéile mar a bhíodar dlúithte
ag Brian. Go mbéadh ríghthe na tíre, thuaidh agus theas, ag marbhughadh
a chéile mar gheall ar an Árdrígheacht. Ná béadh aon bhac ar shluagh
Lochlanach preabadh chúcha isteach an uair sin agus gabháil de chosaibh
ionta i ndiaigh chéile. Go mbéadh a leath ar thaobh na Lochlanach féin,
i gcoinnibh an leath eile, chómh luath agus thiocfadh na Lochlanaigh.
Gur bh’é buac rígh Lochlan an neart slógh ba mhó fhéadfadh sé
chruinniughadh a bheith cruinnighthe gleusta curtha le chéile aige
i gcóir bháis Bhriain, nó i gcóir pé rud a thiocfadh. Do thuig rígh
Lochlan an nídh sin go h-áluinn, agus bhí sé ag déanamh a dhíchil agus
’á dhéanamh go maith, agus má bhí ní raibh oiread agus cor aige ’á
chur dé, ná ag Sitric ’á chur dé, ná raibh cúntas cruinn ag Caoilte ’á
thabhairt do Mhurchadh air.
Théidheadh Caoilte go h-oileán Mhanain, leis, agus chíodh sé cad a
bhíodh ar siúbhal ann, agus chuireadh sé cúntas cruinn air ag triall ar
Mhurchadh.
Thug sé cúpla cuaird óthuaidh go h-Ínsibh Orc agus chonaic sé cad a bhí
ar siúbhal ann. Fuair sé go raibh ainim Ghormfhlaith i mbéalaibh na
ndaoine ann, agus go raibh talamh saidhbhir geallta i n-Éirinn, saor ó
chíos, d’aon fhear a thiocfadh ag cabhrughadh le Gormfhlaith agus le
rígh Lochlanach Bhaile Átha Cliath sa chogadh a bhí le teacht.
’N-a chuardaibh go léir, nuair airigheadh Caoilte an cómhrádh ar
siúbhal i dtaobh an chogaidh a bhí le teacht agus i dtaobh na
dtalmhaintí saidhbhire saora a bhí le fághail de bhár an chogaidh,
thugadh sé fé ndeara, nuair a deireadh an fear, “Ní raghad-sa go
h-Éirinn. Is buan fear ’n-a dhúthaigh féin. Mharbhóch’ Murchadh
mé,” go ndeireadh an bhean, “Is fear meathta thú! Mura dtéidhir-se
ann raghad-sa ann! Nó má théidhean tú ann raighmídh go léir ann
i n-aonfheacht leat. Tá fir againne a bheidh maith a dhóthin do
Mhurchadh, ní h-eadh ach ró mhaith dhó. Is fearr dul go h-Éirinn, pé
crích a bhéarfaidh sinn, agus beatha bog sóghail a bheith ag duine ar
thalamh bhreagh shaidhbhir, ’ná bheith a d’ iaraidh beatha docht daor a
bhaint as na riasgaibh fiaine fuara so!”
Bhí aithne mhaith ar Mhurchadh an uair sin, ní h-amháin ameasg na
Lochlanach a bhí ’n-a gcómhnuighe i n-Éirinn, ach ar fuid tíre Lochlan
go léir, agus ar fuid na h-Ioruaidhe, agus i n-Ínsíbh Orc, agus chómh
fada óthuaidh le h-Inis Tuile. Nuair ba mhaith le mnaoi eagla chur ar
leanbh ní deireadh sí ach, “Eist do bhéal nó glaodhfad ar Mhurchadh
chúghat!” nó, “Chúghat Murchadh!”
Ní raibh Caoilte i n’ aonar sa n-obair a bhí aige ’á déanamh. Bhí a
theachtairí aige le cur uaidh go h-Éirinn nuair a bhíodh eólus éigin ná
fuilingeóch’ ríghneas aige le cur ag triall ar Mhurchadh. Chuireadh sé
uaidh a theachtaire agus d’fhanadh sé féin thall ag faire chuige, ag
lorg tuille eóluis.
Do thárla, lá d’á raibh sé thall i gCathair na Beirbe, gur ghluais
ráfla ó bhéal go béal ameasg na ndaoine.
“Ó,” a déarfadh duine le duine, “ar airighis an sgéal nua?”
“Níor airigheas airiú! Cad é an sgéal nua é?” a déarfaí ’á fhreagradh.
“Árdrígh Éirean atá marbh!”
“Eist do bhéal!”
“Ó, go deimhin ní’l aon fhocal bréige ann. Lochlanach óg uasal ó Áth
Cliath a thug an sgéal nua anall anso ag triall ar an rígh, agus d’á
chómhartha san féin isé Sitric, rígh Lochlanach Átha Cliath do chuir
anall é. Tá Brian marbh agus beidh Sitric i n’ Árdrígh anois.”
Ansan déarfadh duine eile a thiocfadh suas:--
“Tá an éagcóir agat. Níor thugais an sgéal sa cheart leat. Ní h-é an
t-Árdrígh atá marbh. Ní’l aoinne marbh. Is amhlaidh a chuir Sitric
anall anso ó Áth Cliath an priúnsa óg, Amhlaoibh, ’ghá innsint do’n
rígh go bhfuil Gormfhlaith go maith agus go bhfuil gach aon nídh ag dul
chun cinn aici ar a toil. Go bhfuair sí an saidhbhreas a bhí uaithi
agus go bhfuil sí sásta.”
“Cad é an saidhbhreas a bhí uaithi?” a déarfadh duine eile. “Nách í
Árdrígan na h-Éirean í? Tá an saidhbhreas san aici le fada anois. Nár
bhuailtear a thuille uimpi! Cad a chuir i mbéal an amadáin seo Brian a
bheith marbh?”
“Ní fheadar-sa san,” a déarfadh an fear eile, “mura mar seo a dh’eirigh
an focal. Dúbhairt Gormfhlaith le h-Amhlaoibh a dh’innsint do’n rígh go
raibh Brian ag tuitim leis an aois go tiugh, agus ná féadfadh sé, agus
a dhícheal a dhéanamh, seasamh puínn níos sia. Is dócha, nuair a leath
an chaint sin ameasg na ndaoine gur chuireadar leis an gcaint agus gur
dheineadar a bhás as an gcaint. Nuair a bhíon ráfla ag gabháil tímpal
bíon gach aoinne ag cur leis.”
Chuir an chaint sin Caoilte ag machtnamh. Cé r’ bh’ é an t-Amhlaoibh
seo? Nó ar bh’fhéidir i n-aon chor gur bh’ é cara Thaidhg Óig uí
Chealla é?
“Ní foláir dom, má fhéadaim é, radharc fhághail air,” ar seisean i
n’aigne féin.
Chrom sé ar dhruidim, ar feadh raint laethanta, i dtreó an
ríghtheighlaigh le pé mangaireacht a bhí ar siúbhal aige. Bhíodh sé
ag faire ar na h-uaislibh agus iad ag dul isteach ’s amach. Theip air
aon radharc fhághail ar aoinne de shaghas Amhlaoibh. Má theip bhí rud
eile nár theip air. Níor theip air ceathrar lucht airm do theacht n-a
thímpal do phreib agus prísúnach a dhéanamh dé agus é chur isteach i
gcarcair dhaingean, sar a’ raibh fhios aige, ba dhóich leat, cad a bhí
ag imtheacht air. Níor labhradh oiread agus focal leis. Níor deineadh
ach breith air agus a dhá láimh a cheangal lastiar dé agus púicín a
tharang anuas ar a shúilibh agus é thógaint chun siúbhail. Nuair a
bhí sé istigh sa phrísún do cuireadh slabhra fan chuim air, agus bhí
an ceann eile de’n tslabhra san daingean sa bhfalla. Do baineadh dé
an púicín agus do fágadh ansan é i n’ aonar. Tar éis raint aimsire
do tugadh bia chuige agus do baineadh an ceangal d’á lámhaibh an
fhaid a bhí sé ag ithe an bhídh. Amáireach a bhí chúgainn, tár éis
cheithre h-uaire fichid a bheith caithte aige i n’ aonar, do tugadh an
bia chuige airís. Do tugadh an bia chuige mar sin gach aon lá. Gach
aon uair a thagadh an bia do labhradh Caoilte leis an dteachtaire,
agus d’fhiafraigheadh sé dhé cad é an chúis gur cuireadh isteach sa
phrísún san é agus gan aon rud déanta as an slígh aige. Ní thugadh an
teachtaire aon fhreagra air ach fé mar a bhéadh sé bodhar balbh. D’
imthigh lá agus oídhche, agus d’imthigh lá eile agus oídhche eile,
agus d’fhan Caoilte sa phrísún. D’imthigh seachtmhain, agus ambasa bhí
gach aon deabhramh go bhfágfaí sa phrísún san é, níor bh’fhios cad é
an fhaid. Bhí sé ag machtnamh agus ag machtnamh, agus ní fhéadfadh sé
aon tuairim a thabhairt do cad fé ndeara prísúnach a dhéanamh dé. Bhí
fhios aige go maith go raibh sé ag cur eóluis ag triall ar Mhurchadh
go h-Éirinn ar neart slógh tíre Lochlan agus ar acfuinn na tíre agus
ar gach aon tsaghas gnótha stáit d’á raibh ar siúbhal sa n-áit. Ach
bhí fhios aige go maith, leis, ná raibh cogadh an uair sin idir an dá
thír, idir Éire agus crích Lochlan, agus d’á bhrígh sin, pé eólus a
chuirfeadh sé uaidh abhaile go h-Éirinn, nár bh’fhéidir spiaireacht do
chur ’n-a leith. Má labhair sé caint na Lóchlanach chómh maith agus
do labhradar féin í ní dhéanfadh san spiaire dhé nuair ná raibh aon
chogadh ar siúbhal idir an dá thír.
Nuair a bhí breis agus seachtmhain caithte sa phrísún aige do labhair
sé, lá, leis an dteachtaire, mar seo:--
“A dhuine mhacánta,” ar seisean, “ní’l aon lá a tháinís anso le m’
chuid bídh chúgham nár fhiafraigheas díot cad é an chúis gur deineadh
prísúnach díom. Níor thugais aon fhreagra orm. Is maith liom anois an
méid seo do rádh leat, agus tá súil agam go raghaidh an focal ag triall
ar rígh Lochlan. Pé duine is bun le mise chur isteach sa phrísún so,
gan aon droch ghníomh do chur am’ leith, tá an dlígh briste aige agus
díolfaidh sé as. Má tugtar aon anchor dom díolfar as chómh daor agus a
díoladh riamh a’ h-éagcóir. Mura maith leat labhairt liom-sa labhair le
duine éigin eile agus inis an méid sin dó. Labhair leis an t-é a dhein
an gníomh so. Ní duine gan úghdarás a dhein an gníomh so.”
D’imthigh an teachtaire. Ní raibh sé abhfad imthighthe nuair a tháinig
an ceathrar céadna úd airís. Do rugadar ar Chaoilte. Bhaineadar an
slabhra d’á chom. Sháthadar an púicín anuas ar a cheann agus ar a
shúilibh. Do rugadar leó amach é agus síos chun an chuain, agus
chuireadar ar bórd loinge é. Bhí an long ag dul go h-Éirinn. Do
cuireadh suas na seólta agus do ghluais an long. Nuair a bhí an long
tamal amach ar uisge do baineadh an púicín de Chaoilte agus do baineadh
an ceangal dh’á lámhaibh. Ansan do shín an captaéin leitir chuige. Sidé
a bhí sa leitir:--
“A ‘Dhuinn,’ nó a ‘Chaoilte,’ nó a ‘Chosa Buídhe Árda,’
nó pé ainim n-ar maith leat freagairt dó, tá t’ anam ’á
leigint leat an turus so. Mar a deirir, ní’l cogadh idir
rígh Lochlan agus Árdrígh Éirean. Ach má feictar sa tír seo
airís tú ní feicfear beó thú ’n-a dhiaigh san.”
Do léigh sé an leitir agus chuir sé chuige í. Bhí an captaéin agus é
féin, agus an fhuirean, síbhialta go leór le n-a chéile go dtí gur
sroiseadh cuan Chorcaighe. Do cuireadh i dtír ag calaith an chuain sin
é agus do fágadh ansan é. Bhí a dhóthin daoine muinteartha i gCorcaigh
aige. Níor bh’fhada an ríghneas a dhein sé eatartha. D’imthigh sé
óthuaidh go Ceann Cora. Níor bh’fhada go bhfeacaidh sé an ríghdhamhna,
Murchadh. Thaisbeáin sé an leitir dó, agus d’inis sé an sgéal go léir
dó, tríd síos.


CAIBIDIOL VI.
DHÁ AMHLAOIBH?

Nuair a h-innseadh an sgéal do Mhurchadh ní miste a rádh ná gur
cuireadh ag machtnamh é. Cé r’ bh’é an fear a sgríbh an leitir sin
a tugadh do Chaoilte? Cé ba bhun le breith ar Chaoilte agus é chur
isteach i bprísún? Sin cuid des na ceisteanaibh a bhí ag Murchadh ’á
fhiafraighe dhé féin. D’inis Caoilte dhó conus mar a dh’ iar Tadhg Óg
ua Cealla air bheith ag faire, ’n-a chuardaibh, feuchaint an bhfaghadh
sé aon tuairisg ar an Amhlaoibh úd, an comrádaidhe a bhí ag Tadhg Óg
i sgoil Ínse Cathaigh. Nuair airigh sé na ráflaí, thall, i dtaobh
an Amhlaoibh a tháinig ó Shitric, ó rígh Lochlanach Átha Cliath, ag
triall ar rígh críche Lochlan, gur chuimhnigh sé ar an Amhlaoibh a
bhí ar iaraidh agus gur bheartuigh sé i n’ aigne radharc fhághail, dá
mb’ fhéidir é, ar theachtaire Shitric, le h-ionachus go mb’ fhéidir
gur bh’ é an t-Amhlaoibh céadna é. Gur a d’ iaraidh an radhairc sin a
dh’fhághail a bhí sé nuair a cuireadh an púicín air.
“Agus anois cad is dóich leat do’n sgéal, a rígh?” ar seisean le
Murchadh.
“Tá raint neithe sa sgéal, a Dhuinn,” arsa Murchadh, “atá soiléir
go leór.” (Bhí fhios ag Murchadh cé r’ bh’é Caoilte.) “An fear a
dh’órduigh an púicín do chur ort-sa bhí fhios aige cad a bhí uait,
gur theastuigh uait radharc fhághail air féin. Bhí fhios aige go
n-aithneófá é dá bhfaghfá radharc air. Fuair seisean radharc ort-sa
sar ar fhéadais-se radharc fhághail air-sean. Do rugadh ’n-a láthair
tu nuair a bhí an púicín ort. D’ fheuch sé go maith ort ansan. Is fear
é go bhfuil cómhacht aige. Mura mbéadh go bhfuil ní bhéadh an lucht
airm úmhal dó. Tá fhios aige cé ’ra mac tu. Siné cúis nár leig eagla
dhó aon anchor a thabhairt duit. Tá an méid sin soiléir go leór. Cad
’n-a thaobh dó a thabhairt le tuisgint duit, agus dúinn go léir, as an
leitir seo, go bhfuil aithne mhaith aige ort? Inis an méid seo dhom, a
Dhuinn. An raibh aithne ag an Amhlaoibh a bhí i n-Inis Cathaigh ort?”
“Ní raibh, a rígh,” arsa Caoilte.
“Is dóich liom, a Dhuinn, go dtuigim an sgéal, ach b’fhéidir dearmhad
a bheith orm,” arsa Murchadh. “Má’s aoinne amháin an dá Amhlaoibh
do bhí aithne aige ort, ach cheap sé, agus dob’ fhíor dhó é, go
rabhais-se deimhnightheach ná raibh. Ansan do sgríbh sé an leitir sin
chun a chur ’n-a luighe ort nár bh’é féin an t-Amhlaoibh go rabhais
ar a lorg, mar go raibh aithne mhaith aige féin ort, agus go raibh
’fhios agat féin ná raibh aon aithne ag an Amhlaoibh eile ort. Is
cuimhin liom an t-Amhlaoibh a bhíodh ag teacht anso ainíos ó Inis
Cathaigh i n-aonfheacht le Tadhg Óg ua Cealla. Mheasas gur bh’ ógánach
deagh-chroídheach macánta osgailte é, agus is dóich liom gur bh’ é sin
meas gach aoinne air. Is iongantach an sgéal é má bhí doimhneas fill
ann lastigh de’n mhacántacht agus de’n osgailteacht go léir. B’fhéidir
nár bh’fhearra dhúinn rud a dhéanfaimís ’ná labhairt le Niamh agus
an nídh go léir do chur ’n-a cómhairle. Anso thall, feuch, atá sí
féin agus a h-athair ’n-a gcómhnuighe,” agus thaisbeáin sé an tigh do
Chaoilte.
“An bhfuil Niamh ’n-a cómhnuighe anso, a rígh?” arsa Caoilte, agus
do las sé go bun na gcluas. Thug Murchadh fé ndeara an lasadh, ach
d’iompuigh sé chómh h-oban san, ag feuchaint ar rud éigin eile, gur
mheas Caoilte nár thug.
“Tá sí ’n-a cómhnuíghe anso le tamal maith anois. Tá sé chómh maith
agam a dh’innsint duit cad ’n-a thaobh.”
Ansan d’inis sé do Chaoilte an dá fholáramh a thug an Legáid uaidh,
agus an sgannra a bhí air féin le h-eagla go ndéanfaí aon iaracht ar
nimh a thabhairt do’n Árdrígh; conus nár fhéad sé a aigne chur chun
suaimhnis go dtí gur chuir sé fhiachaibh ar Niamh teacht go Ceann Cora.
“Tá,” ar seisean, “eagla agam’ leas-mháthair roime n-a súil. An fhaid
a bheidh sí anso ní déanfar aon iaracht ar éagcóir a dhéanamh ar an
Árdrígh. Tuigean Niamh cad chuige go bhfuil sí anso, agus geallaim
dhuit nach miste do Ghormfhlaith eagla bheith aici roime n-a súil. Ní
thuigean aoinne eile sa teighlach, ámh, ach Niamh agus a h-athair, cad
chuige go bhfuil sí anso. Tuigean fear frithálmha an rígh go bhfuil sé
anso chun aire thabhairt do bhia an rígh, díreach mar is gnáth aire
thabhairt do bhia aon rígh. Ní’l fhios aige go bhfuil aon chontabhairt
fé leith ar m’ athair. Tá sé chómh maith againn dul agus do sgéal-sa a
dh’innsint do Niamh feuchaint a’ ndéarfaidh sí go bhfuil dhá Amhlaoibh
ann nó ná fuil.”
Bhuaileadar araon anonn chun an tíghe n-a raibh Niamh agus a h-athair
’n-a gcómhnuighe ann. Chuir Niamh agus a h-athair fáilte rómpa mar ba
chóir.
D’inis Caoilte a sgéal di, ó thusach go deire, agus thaisbeáin sé an
leitir di.
“Coimeádfad an leitir seo, le nbhúr dtoil,” ar sise, “agus taisbeánfad
do Thadhg í. Má ’sé Amhlaoibh Thaidhg a sgríbh í aithneóchaidh Tadhg an
sgríbhinn.”
“Ná béadh sé chómh maith agam-sa,” arsa Caoilte, “preabadh siar go
h-Uíbh Máine agus an leitir a thaisbeáint láithreach dó?”
“Thar a bhfeacaís riamh,” arsa Murchadh.
D’imthigh Caoilte siar. Thaisbeáin sé an leitir do Thadhg Óg ua Chealla.
“Cé ’s dóich leat a sgríbh an leitir sin, a Thaidhg,” ar seisean.
D’ fheuch Tadhg ar an leitir. Do léigh sé í. Do léigh sé airís í.
D’fheuch sé ar Chaoilte.
You have read 1 text from Irish literature.
Next - Niamh - 10
  • Parts
  • Niamh - 01
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 1220
    43.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 02
    Total number of words is 5050
    Total number of unique words is 1179
    45.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    51.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 03
    Total number of words is 5056
    Total number of unique words is 1196
    45.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 04
    Total number of words is 4918
    Total number of unique words is 1242
    45.0 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 05
    Total number of words is 4938
    Total number of unique words is 1153
    45.6 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 06
    Total number of words is 4965
    Total number of unique words is 1161
    46.2 of words are in the 2000 most common words
    52.6 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 07
    Total number of words is 5052
    Total number of unique words is 1092
    46.3 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    51.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 08
    Total number of words is 5005
    Total number of unique words is 1249
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    46.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 09
    Total number of words is 5036
    Total number of unique words is 1126
    48.7 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 10
    Total number of words is 4946
    Total number of unique words is 1179
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 11
    Total number of words is 5071
    Total number of unique words is 1167
    45.9 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 12
    Total number of words is 5017
    Total number of unique words is 1186
    47.3 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 13
    Total number of words is 4924
    Total number of unique words is 1184
    43.5 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    48.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 14
    Total number of words is 5027
    Total number of unique words is 1131
    47.0 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 15
    Total number of words is 4894
    Total number of unique words is 1161
    46.5 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 16
    Total number of words is 4936
    Total number of unique words is 1236
    46.9 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 17
    Total number of words is 4958
    Total number of unique words is 1132
    49.6 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 18
    Total number of words is 5003
    Total number of unique words is 1156
    49.2 of words are in the 2000 most common words
    54.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 19
    Total number of words is 4931
    Total number of unique words is 1183
    46.4 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 20
    Total number of words is 4876
    Total number of unique words is 1269
    44.0 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 21
    Total number of words is 5053
    Total number of unique words is 1180
    45.7 of words are in the 2000 most common words
    53.0 of words are in the 5000 most common words
    53.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 22
    Total number of words is 5024
    Total number of unique words is 1127
    47.1 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Niamh - 23
    Total number of words is 1132
    Total number of unique words is 429
    54.7 of words are in the 2000 most common words
    57.9 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.