Niamh - 21

Chonacadar gach buille d’á chosaint, le faobhar nó le sgiath, chómh
tiugh agus do thagadh sé. D’ airighdar fuaim na mbuillí ar na sgiathibh
agus sgreadach na bhfaobhar i gcoinnibh a chéile, agus guthana árda
na dtaoiseach ag labhairt leis na fearaibh, agus dranntán na namhad
chun a chéile le linn na mbuillí do bhualadh dhóibh, agus do mheasg na
fuaimeana san ar a chéile ó dhachad míle namhad, i dtreó dá ndúnadh
duine a shúile agus éisteacht leis an ngleic, gur dhóich leis gur
choill mhór a bhí tré theine, agus an lasair ag búirthigh agus an
t-adhmad ag cnagarnaigh le neart na teine.
Do lean an cómhrac ar an gcuma san ar feadh abhfad agus an ghrian ag
druidim suas ar an spéir, agus is go h-ana mhall a bhí sí ag druidim
suas. Ansan do thusnuigh na fir ar thuitim. Bhí saothar agus tuirse ag
teacht ar chuid acu agus bhí an chosaint ag teip.
Maolmórdha agus a Laighneacha isiad a bhí aghaidh ar aghaidh le Dál
gCais agus bhí sluagh mhór des na Lochlanaigh ag cabhrughadh leó.
Nuair a bhíodh tuirse ag teacht ar a namhaid iseadh ba ghnáth le Dál
gCais breis nirt agus breis fuinnimh do theacht ionta. Bhí san ag
teacht ionta an uair sin. Bhí idir Laighneacha agus Lochlanaigh ag
tuitim fé n-a mbuillibh, agus bhí an chuid nár thuit díobh ag dul i
ndiaigh a gcúil, go ríghin. Ba dheacair iad do chur i ndiaigh a gcúil.
Bhí greim maith acu ar an bhfód.
Ach bhí Clann Chais ábalta ar a ngreim a bhogadh ó’n bhfód. Bhí
Murchadh ann agus a dhá chlaidheamh aige, mar ba ghnáth, agus nuair
a thugadh sé aghaidh ar fhear do thuiteadh an fear san gan a thuille
cáirde. Bhí Dúlainn ann agus é chómh tapaidh, chómh marbhuightheach
leis an león. “Fear na mbuillí dtroma,” a thugadh na Lochlanaigh air.
Bhí mac Mhurchadh ann agus an dá chlaidheamh aige, mar a bhíodh agá
athair. Dar leis na Lochlanaigh bhí sé chómh h-olc le n’ athair. Ní
h-aithneófaí ó chéile iad ach gan an fhéasóg a bheith ar an mac.
B’é focal deirineach a dúbhairt Niamh ar maidin le Dúlainn ’ná, “A
Dhúlainn, ná tabhair do cheann leat ó’n gcath so má leigean tú buille i
gceann Chonnla!”
Ní rabhdar abhfad sa cath nuair a chonaic Dúlainn nár ghádh d’ aoinne
ceann Chonnla do chosaint; go raibh a lámh dheas féin ábalta ar a
cheann do chosaint go feilimionta. Agus ar nós Clainne Chais go léir,
is ag dul i bhfuinneamhlacht a bhí a chroídhe agus a ghéaga fé mar a
bhí an cath ag dul i ndéine. Bhí an namhaid ag dul i ndiaigh a gcúil,
agus iad ag tuitim, agus Dál gCais ag brúth ortha agus ’ghá leagadh;
agus bhí an ghrian ag druidim suas ar an spéir, go mall. Bhí an ghaoth
anoir agus í go maith láidir, ionfhuar, anamamhail, agus ba mhór an
tairbhthe an méid sin dos na fearaibh, ar gach taobh, mar bhí allus
ag teacht ortha agus teas an chómhraic ag cúr ortha, go mór mór ar an
gcuid acu ná raibh taithighe ró mhaith acu ar an saghas san oibre. Níor
ghoill teas an chómhraic puínn ar Dhál gCais. Do cruadhadh iad go maith
leis an ngleacaidheacht a bhíodh ar siúbhal coitchianta i gCeann Cora.
Nuair a bhíodar sa mhór-chath is amhlaidh a bhíodar ar nós an chapail
ráis n-a mbíon an fholuigheacht ann. Nuair ba dhóich le duine gur
cheart tuirse bheith ag teacht air is amhlaidh a bhíon buile nirt agus
misnigh agus fuinnimh ag teacht ann.
Bhí cuid des na Lochlanaigh a bhí ar an gcuma gcéadna, agus ba ró
dheacair iad do chur i ndiaigh a gcúil. Ach bhíodar ag druidim siar
agus bhí Dál gCais ag brúth ortha go dian. Bhí Maolmórdha ag déanamh
a dhíchil chun iad do choimeád gan dul siar, ach ní fhéadadh sé é.
Thugadh sé aire mhaith, ámhthach, gan teacht aghaidh ar aghaidh le
Murchadh ná le Dúlainn. Mheasadh sé go bhfeiceadh sé dhá Mhurchadh ann,
an Murchadh go raibh an fhéasóg air agus an Murchadh ná raibh, agus
go raibh an Murchadh ná raibh an fhéasóg air chómh contabharthach de
theangabhálaidhe leis an Murchadh go raibh.
An fhaid a bhí san mar sin sa cheann san de’n chath, bhí neithe ar
a mhalairt de chuma sa cheann eile. Bhí Lochlanaigh Átha Cliath agus
an deich gcéad fear ó’n Ioruaidh go raibh na h-éidí práis ortha i
gcoinnibh na Muímhneach eile (lasmuich de Dhál gCais), agus bhí lucht
na n-éidí práis ag brúth na nGaedhal rómpa agus ’ghá marbhughadh go
tiugh. Ba mhó go mór an t-éirleach a bhí ag lucht na n-éidí práis ’á
dhéanamh ar Ghaedhlaibh an chinn sin de’n chath ’ná mar a bhí ag Dál
gCais ’á dhéanamh ar Lochlanaigh an chinn eile. Bhí Bruadar ar tusach
ar lucht na n-éidí, agus bhí na Muímhnigh ag tuitim ’n-a srathanaibh
ins gach treó ’n-a dtugadh sé aghaidh.
Bhí Béibionn agus Gormfhlaith thuas ar bara ríghtheighlaigh Shitric
agus iad ag feuchaint ar an éirleach a bhí ag lucht na n-éidí ’á
dhéanamh ar na Muímhneachaibh.
“Is maith na buanaidhthe iad san, a Bhéibionn!” arsa Gormfhlaith. “Táid
siad ag leagadh an arbhair go tiugh. Beidh uathbhás oibre déanta acu i
gcóir na h-oídhche.”
“Tá an lá óg fós, a Árdrígan,” arsa Béibionn. “Is ’mó cor a
dh’fhéadfadh an saoghal a chur dé ’dir seo agus an oídhche.”
Chonaic Murchadh conus a bhí lucht na n-éidí ag marbhughadh na
Muímhneach rómpa. D’fheuch sé ’n-a thímpal. Ní raibh Caoilte abhfad
uaidh.
“Téanam, a Chaoilte,” ar seisean. “Ní mór cosg do chur leó súd thiar.
Beir ar do thuaigh agus lean mé. Déin-se an rud céadna,” ar seisean le
Dúlainn. “Agus tusa, a mhic,” ar seisean le Connla. “Seasuigheadh an
chuid eile an fód anso.”
D’imthigh an ceathrar siar as an gcath agus siúd siar ódheas iad chun
na h-áite ’n-a raibh lucht na n-éidí agus iad ag marbhughadh rómpa.
“An tuagh! An tuagh! An tuagh, a fheara!” arsa Murchadh.
Le n-a linn sin do léim sé chun Lochlanaigh mhóir a bhí ag déanamh
éirligh agus ná téidheadh aon bhuille chlaidheamh i bhfeidhm air. Dhein
Murchadh dhá leath d’á cheann, idir phrás agus cloigean, le buille
thuaigh. Bhí na tuaghana go léir anáirde láithreach. Ansan iseadh do
chonacthas an obair.
“Tugtar sleagh dhom!” arsa Murchadh.
Do tugadh. Thug sé sádh d’fhear mhór eile de lucht na n-éidí. Do rith
an tsleagh tríd an éide mar a ruithfeadh snáthad tré bhréid, agus do
thuit an fear. Ansan iseadh do fíoradh an focal adúbhairt Brian ar
maidin. “Ná cuiridh suim ’n-a gcótaíbh iarainn,” ar seisean. “Cótaí
troma iseadh iad.” Chuimhnigh gach aoinne ar an bhfocal. Do sheasaimh
na Muímhnigh an fód. D’oibrighdar an tuagh agus an tsleagh. Níor
bh’fada go raibh lucht na n-éidí ag tuitim go tiugh. Níor chuadar i
ndiaigh a gcúil mar ní ró mhaith a dh’fhéadfaidís é. Bhí tuirse agus
allus ortha, agus bhí an éide ró throm. Níor dheineadar ach seasamh
agus iad féin a chosaint chómh maith agus dob’ fhéidir leó é. Níor ró
mhaith a dh’fhéadadar iad féin a chosaint, mar bhí an bhuile agus an
fhearg ar na Muímhneachaibh nuair a fuaradar go raibh ar a gcumas na
h-éidí uathbhásacha san do ghearadh le tuaigh nó do shádh le sleagh
chómh saoráideach. Níor thuit puínn eile des na Muímhneachaibh an
uair sin, agus do chosain lucht na n-éidí iad féin maith go leór. Do
coireadh iad, ámhthach, agus fé mar a coirtí iad ní fhéadaidís aon
chosaint a dhéanamh ortha féin, agus ansan do marbhuightí iad.
Do lean an cómhrac, gan stad gan staonadh, ó cheann ceann de pháirc an
chatha. Na h-Éireanaigh lán cheapaithe, fé mar a bhí socair go daingean
acu abhfad roim ré, ar bhás a dh’fhághail sa chath san, pé taobh ar a
mbéadh buadh an chatha. Iongnadh agus alltacht ar na Lochlanaigh go
léir, idir ríghthe agus daoine, a rádh go raibh a leithéid de sheasamh
ag na Gaedhil ’á dhéanamh. “Má seasuightear i n-ár gcoinnibh puínn eile
aimsire ar an gcuma so buadhfar orainn!” a deiridís le n-a chéile,
agus iongnadh a gcroídhe ortha. Ghéaruighdar sa chómhrac, mar ’dh eadh
go sguabfaidís na Gaedhil rómpa. Do chaitheadar iad féin i gcoinnibh
na nGaedhal díreach mar a chaithean an fharaige í féin i gcoinnibh
na caraige lá gaoithe. Ní raibh aon mhaith dhóibh ann. Do sheasaimh
Clanna Gaedhal ’n-a gcoinnibh díreach mar a sheasuighean an charaig i
gcoinnibh uisge na faraige.
Thug na Lochlanaigh nídh eile fé ndeara. Thugadar fé ndeara ná raibh
blúire eagla roimis an mbás ag na h-Éireanaigh, ná aon dothal acu
roimis an mbás. I ndiaigh ar ndiaigh do chuaidh ’n-a luighe ar aigne
na Lochlanach ná raibh aon tsúil go n-iompóchadh na h-Éireanaigh ó’n
gcath. Go seasóchaidís an fód an fhaid a bheidís beó, agus gur le
h-áthas a ghlacfaidís bás.
Níor bh’fhéidir leis na Lochlanaigh an nídh sin do thuisgint. Do
thuigfidís é, b’fhéidir, dá mbéadh ’fhios acu cad é an socarughadh
aigne a bhí déanta ag na Gaedhlaibh abhfad sar a dtáinig lá an chatha
san; do thuigfidís é dá mbéadh ’fhios acu go raibh Naomh Ídhbirt an
Aifrinn d’á dhéanamh chun Dé, ó thainig an chéad leus de sholus an lae
an mhaidion san, ins gach eaglais agus ins gach mainistir i n-Éirinn.
Do thuigfidís é dá dtuigidís conus mar a bhí sagairt agus manaigh
agus mná riaghalta ar fuid na h-Éirean, i gcaitheamh na maidine sin
agus i gcaitheamh na h-oídhche roim ré, ag briseadh a gcroídhe ’ghá
iaraidh ar Dhia na glóire, tré ímpídhe na Maighdine Muire, agus tré
ímpídhe Phádraig agus Bhríghde agus Cholum Cille, gan buadh an chatha
san do leigint leis na Lochlanaigh. Do thuigfidís é dá mbéadh ’fhios
acu conus mar a bhí an t-Árdrígh aosta, an fear a thaisbeáin an Chrois
Chéasda do’n tsluagh an mhaidion san, an fear a bhí ceapaithe ag Dia
an uair sin chun cómhacht na Lochlanach do bhriseadh agus do chlaoidh
i n-Éirinn, conus mar bhí sé ar a dhá ghlúin, istigh ’n-a chábán, ’ghá
iaraidh go cruaidh ar an Slánuightheóir Gléigeal gan an buadh do
leigint le namhaid an Chreidimh. Ní raibh aon phioc d’ fhios an méid
sin go léir ag na Lochlanaigh, agus d’á bhrígh sin níor thuigeadar cad
fé ndeara dos na Gaedhlaibh a leithéid de sheasamh a dhéanamh sa chath
agus bás do ghlacadh le n-a leithéid d’ áthas.
Do lean an cómhrac gan sos gan staonadh gan lagughadh, agus bhí an
ghrian ag druidim, go ríghin, chun a h-áite ar an spéir i meadhan lae.
Bhí an bualadh agus an t-éirleach cómh-dhian, ba dhóich le duine, ó
cheann ceann de’n mhachaire. Bhí na mná agus na mion-daoine ar na
h-árdánaibh ag faire. Bhí buairt agus eagla ag tusnughadh ar theacht
ar na mnáibh a tháinig ar na loingeas. Ní raibh aon choinne acu go
leanfadh an cath chómh fada, ná go seasóch’ na Gaedhil an fód chómh
daingean. Bhí a lán d’á bhfearaibh féin, agus d’á macaibh, sínte marbh
ar an bpáirc. Bhí ag dul ’n-a luighe ar a n-aigne gur bhaoghal ná raibh
seilbh i dtalamh na h-Éirean le fághail acu chómh saoráideach agus do
mheasadar. Ach do ghluais an cómhrac agus shamhluighdar gur ag dul i
ngéire agus i ndéine agus i dtruime a bhí an chaismirt, agus gan aon
chlódh lagachair ná aon deabhramh géille ar shlóightibh na nGaedhal.
Dá ndúnadh bean acu a súile an uair sin agus éisteacht leis an ngleó,
d’ aireóchadh sí an choill mhór tré theine agus an lasair ag búirthigh
agus an t-adhmad ag cnagarnaigh, agus d’ aireóchadh sí mar a bhéadh
dachad míle fear agus dachad míle tuagh acu agus iad ag gearadh na
gcrann agus ’ghá leagadh!
Bhí na crainn ag tuitim, na crainn bheaga ar dtúis agus ansan na crainn
mhóra, agus ní raibh aon taobh ag déanamh aon ghéille do’n taobh
eile, nó má géilltí beagán ar taobh anois agus airís, do buaidhtí an
beagán san thar n-ais gan puínn ríghnis; agus bhí an ghrian ag druidim
siar. Bhí ceó éigin odhar ag eirighe ó’n machaire, agus bhí an ghaoth
ag séideadh an cheóidh sin os cionn na bhfear a bhí ag troid, agus
isteach fé ’n dtír. Ceó fola ab eadh an ceó san. D’ eirigh, leis, as
an machaire, fuar-bhalaith grána trom, balaith na fola. Bhí an balaith
chómh láidir, chómh trom san go mb’éigean do chuid des na mnáibh a
bhí ar na h-árdánaibh imtheacht. Nuair a chuaidh an balaith sin fútha
d’iompuigh a ngoile, bhí an balaith chómh trom san. Ach níor chuir
faobhar ná fuil, ceó ná balaith, fhiachaint ar lucht an chómhraic
staonadh ó’n gcath ar aon taobh. Chomáineadar leó ag bualadh agus ag
leagadh agus ag tuitim, an duagh agus an saothar agus an cruadhtan ’ghá
dtnáthadh agus an tart ’ghá losgadh, agus an ghrian ag druidim siar, go
ríghin.
Tá tobar breagh fíor-uisge sa mhachaire ar a raibh an cómhrac ar
siúbhal. Deirtear go dtéidheadh na taoisigh Ghaedhlacha chun an tobair
sin, ó am go h-am, chun a lámh a dh’ fhuaradh sa n-uisge agus chun
díghe dh’ól, agus ansan go bhfillidís chun an chómhraic agus a lán
neart acu. Thug na Lochlanaigh fé ndeara an nídh sin. Bhí buidhean
chosanta ag na Gaedhlaibh ar an dtobar. Tháinig buidhean Lochlanach
chun an tobair a bhaint díobh. Do throid an dá bhuidhean go fíochmhar.
Do loiteadh an tobar. Nuair a tháinig taoiseach Gaedhlach chuige ar
ball bhí sé lán d’fhuil agus de chré, agus na cuirp ’n-a gcruachaibh
air.
Ní fheadar féin conus fhéad na fir Ghaedhlacha imtheacht ó’n gcath chun
díghe dh’ ól as an dtobar mura b’ amhlaidh a dheinidís uanuigheacht
ar a chéile. Pé rud a dheinidís do lean an t-éirleach gan sos gan
staonadh, agus bhí an ghrian ag druidim siar, go mall.
Isé Sígurd, Iarla Ínsí h-Orc, agus a shluagh, a bhí i ngleic leis
na Conachtachaibh. I dteannta na gConachtach a bhí ceapaithe do
Mh’lsheachlainn Mhór seasamh. Nuair a dh’imthigh M’lsheachlainn agus
a dheich gcéad as an gcath d’fhág sé easnamh mór agus leath-lámh mór
ar na Conachtachaibh. Ach do sheasaimh na Conachtaigh an cómhrac, gan
dul órlach i ndiaigh a gcúil, i gcaitheamh an lae go léir. Thug an
dá shluagh fé ndeara na gníomhartha uathbhásacha a dhein Tadhg Mór ua
Cealla i gcaitheamh an lae. Thug a lán des na fearaibh láidire a bhí
ar na Lochlanaigh aghaidh air, i gcaitheamh an lae, ach do thuit gach
fear díobh le n-a láimh. Fé dheire do thug Bruadar féin aghaidh air.
Bhí éide ana chruaidh ar Bhruadar. Bhí a shleagh i láimh Thaidhg Mhóir.
Thug sé sádh de’n tsleagh do Bhruadar. Níor chuaidh an tsleagh tríd an
éide ach do caitheadh Bruadar siar ar fleasg a dhroma, bhí a leithéid
sin de neart leis an sádh a tugadh dó. D’eirigh sé agus thug sé foghadh
eile fé Thadhg. Do leagadh airís é ar an gcuma gcéadna. Thug sé an
trímhadh foghadh. Do baineadh an trímhadh leagad as. D’eirigh sé agus
do rith sé isteach i gcoill a bhí i n-aice na h-áite. Le n-a linn sin
tháinig Sígurd i ngar do Thadhg, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar a
shleagh do bheartughadh airís do bhuail Sígurd sa cheann é le tuaigh.
Do thuit Tadhg marbh. Is ar éigin a bhí sé ar lár nuair a bhí Sígurd
ar lár, chómh marbh leis, agus a cheann agus a chabhail, síos go caol
a dhroma, sgoilte glan le buille thuaigh ó Mhurchadh. Chonaic an dá
shluagh an buille sin. Do bhrúigh sluagh Shíguird isteach chun báis
a rígh do dhíoghalt. Bhí Dúlainn agus Caoilte agus Connla i n-aice
Mhurchadh. Do dhruid na Conachtaigh amach ’n-a dteannta. Bhí sluagh
Shíguird ag tuitim láithreach chómh tiugh agus do féadtí na buillí do
tharang ortha. Chonaic beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe an t-éirleach
san. Do ritheadar araon fé dhéin na h-áite. Le n-a linn sin tháinig
Tadhg Óg ua Cealla chun na h-áite ’n-a raibh a athair sínte. Bhí bean
ar a glúinibh ag ceann an athar agus a cheann idir a dhá láimh aici.
Bhí Murchadh ag ruith fé dhéin na beirte a bhí ag teacht ’n-a
choinnibh. Bhí na Conachtaigh ag déanamh an éirligh ar mhuintir
Shíguird. Caroll Cnút an chéad duine de’n bheirt a tháinig i gcoinnibh
Mhurchadh. Do thuit Caroll láithreach fé thuaigh Mhurchadh. Pé rud
a bhí imthighthe ar láimh dheis Mhurchadh chaith sé uaidh an tuagh.
Tháinig Anrud chuige agus é ar buile mar gheall ar mharbhughadh a
dhrithár. Do chosain Murchadh é féin air leis an gclaidheamh a bhí n-a
láimh chlé aige. Thug sé únfairt éigin dó i dtreó gur leag sé é. Ansan
do chuir sé an claidheamh i gcoinnibh a uchta féin agus a bhara ar ucht
Anruid agus do luigh sé le n’ucht ar an gclaidheamh agus chuir tré
éide agus tré chliabh Anruid é. Nuair a chrom Murchadh chuige sin do
thug Anrud snap ar an sgiain a bhí i gcrios Mhurchadh. Do tharaing sé
an sgian as a truail agus sháidh sé suas i n-ucht Mhurchadh í, agus do
thuit Murchadh anuas air.
An fhaid a bhí an méid sin ar siúbhal bhí Tadhg Óg ua Cealla ag
déanamh an éirligh, i dteannta na gConachtach, ar shluagh Shíguird, ag
díoghailt bháis a athar ortha. Bhí a athair sínte lastiar dé agus an
bhean ar a glúinibh agá cheann. Cé ’léimfeadh chuige amach a’ lár an
namhad ach Amhlaoibh agus a thuagh ’n-a láimh aige.
“Tabharfad a cheart féin do’n fhaobhar anois, a Thaidhg!” arsa
Amhlaoibh, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar an iongnadh a tháinig air
do chur dé ná ar aon chosaint a dhéanamh air féin, do bhuail Amhlaoibh
sa cheann é leis an dtuaigh. Do thuit Tadhg. Chómh luath agus do thuit
Tadhg cé chífeadh Amhlaoibh ’n-a seasamh ar a aghaidh amach ach Niamh!
D’fhéuch an bheirt ar a chéile. Níor bh’ ionan an fheuchaint sin agus
an chéad fheuchaint úd a thug an bheirt chéadna ar a chéile. Pé rud a
chonaic Amhlaoibh sa chéad fheuchaint chonaic sé sa tarna feuchaint rud
éigin uathbhásach, rud éigin a bhain a mheabhair dé glan. Do thuit an
t-arm as a láimh. Do leath a bhéal agus a dhá shúil. D’iompuigh sé ar
a sháil agus do rith sé as an áit. Do rith sé i n-am agus ní raibh ann
ach san. Bhí Connla díreach ag teacht agus a thuagh ’n-a láimh aige,
tuagh a bhí chómh dian ar na Lochlanaigh an lá san le tuaigh Mhurchadh
féin. Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla ’n-a dhiaigh.
Bhí Amhlaoibh chómh cosmhail sin le Bruadar gur measadh go minic i
gcaitheamh an lae gur bh’é Bruadar Amhlaoibh agus gur bh’é Amhlaoibh
Bruadar. Do deineadh an dearmhad céadna go minic i gcaitheamh an lae i
dtaobh Mhurchadh agus Chonnla, go mór mór nuair druideadh amach sa lá
agus nuair a bhí na fir go léir clúdaidhthe le fuil agus le salachar i
dtreó nár bh’fhéidir a dh’fheisgint cé ’cu a bhí féasóg ar dhuine nó ná
raibh.
Nuair a chonaic an dá shluagh an bheirt ag ruith do buaileadh
isteach láithreach i n-aigne gach aoinne gur bh’é Bruadar a bhí ag
teitheadh agus gur bh’é Murchadh a bhí ar a thóir. Nuair a chonaic na
Lochlanaigh, dar leó, Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thóir
d’iompuighdar go léir agus do theitheadar. D’ eirigh an liú fhiaigh ó-s
na Gaedhlaibh mór-thímpal i dtreó gur chrith an machaire fé chosaibh
na bhfear. Nuair airigh an deich gcéad a bhí ag M’lsheachlainn an liú
uathbhásach san níor fhéadadar fanmhaint socair a thuille. Bhí páirc
threabhtha idir iad agus an cath. Siúd amach iad, treasna na páirce
agus siúd ar thóir na Lochlanach iad. Dheineadar obair mhaith, d’á
dhéanaighe a thánadar. Mura mbéadh iad ní curfaí ar na Lochlanaigh an
t-ár uathbhásach a cuireadh ortha. Bhí na fir a bhí sa chómhrac fan lae
ró bhuailte amach le tuirse, an méid díobh ná raibh cneadhacha go tiugh
ortha agus mórán fola caillte acu.
Do ghluais an teitheadh agus an tóir agus an marbhughadh. Thug na mná
aghaidh ar na bádaibh chun dul ar bórd na loingeas. Chuaidh an iomad
acu isteach ins gach bád. Chómh luath agus dhruid na báid amach do
chuadar fé uisge agus do báthadh na daoine a bhí ortha. Thug formhór
na bhfear a bhí ag teitheadh aghaidh ar ríghtheighlach Shitric i n-Áth
Cliath. Bhí an Tulcain ar an slígh rómpa, agus bhí sí ana dhoimhinn,
mar bhí an taoide lán um an dtaca san. Do báthadh na céadta dhíobh sa
n-abhainn sin.
Bhí Gormfhlaith agus Béibionn thuas ar bhara an ríghtheighlaigh.
Chonacadar an teitheadh agus an tóir.
“Measaim,” arsa Béibionn, “gur fearr na buanaidhthe atá ag obair anois
’ná iad súd a bhí ag obair i dtusach an lae.”
Níor dhein Gormfhlaith ach buille dhorn a thabhairt sa bhéal di, agus
cúpla fiacal a bhaint aisti.


CAIBIDIOL XV.
AN t-ÁR-MHÁGH.

Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla ’n-a dhiaigh, agus ansan do rith
an méid a bhí gan marbhughadh de mhuintir Shíguird. Do ghluais ar a
dtóir an méid a bhí ábalta ar ruith des na Conachtachaibh. Do ghluais
Caoilte sa tóir i n-aonfheacht leó. Níor chuaidh Caoilte abhfad. Bhí
fhios aige go raibh Niamh sa n-áit ’n-a raibh a h-athair sínte marbh.
Do chas sé thar n-ais le h-eagla go gcasfaí buidhean Lochlanach sa treó
agus go mb’ fhéidir go mbéadh Niamh gan chosaint.
Nuair a tháinig sé is amhlaidh a fuair sé a lán de mhuintir Uíbh Máine
ann roimis, agus de mhuintir Mhaoilruanaidh na Paidre. Bhíodar ró
chréachtnaidhthe chun leanmhaint ar an dtóir, ach bhíodar ábalta ar
Niamh a chosaint go maith. Bhí sise ar a glúinibh ag ceann cuirp a
h-athar. Bhí sagart ann, leis, agus manach. Ag tabhairt aire do Thadhg
Óg ua Chealla iseadh bhí an sagart. Ní raibh Tadhg Óg marbh, bíodh go
raibh sé gortuighthe go maith. Níor thug Amhlaoibh “a cheart féin
do’n fhaobhar.” Bhí clogad maith láidir ar cheann Thaidhg. Do chuir an
tuagh stangadh doimhinn sa chlogad agus do gortuigheadh an ceann, ach
níor gearadh an clogad ná an ceann. Bhí Lonán ann agus níor bh’fhada go
raibh Tadhg tagaithe chuige féin fé láimh Lonáin.
Bhí ceann Thaidhg Mhóir, ámhthach, ’n-a dhá leath, ach níor choruigh
Niamh uaidh.
Bhí Conn ann agus é tar éis teacht ó’n áit ’n-a raibh a athair féin,
Maolruanaidh na Paidre, sínte marbh. Do mhair Maolruanaidh tamal maith
tar éis a ghunta, agus bhí sagart i n’ aice ó fuair sé an ghuin go dtí
go bhfuair sé bás.
Nuair a chonaic Niamh Caoilte agus Conn do labhair sí leó.
“Cá bhfuil Connla?” ar sise.
“D’ imthigh sé ar thóir na Lochlanach, a rígan,” arsa Caoilte.
“Is truagh san!” ar sise. “Má imthíghean aon nídh air tá Éire creachta
glan.”
Bhí tuille des na Conachtaigh ag teacht ó’n dtóir. Chuir sí tuairisg
Chonnla ortha. Ní fheacaidh aoinne Connla ach do chonaic gach aoinne
Murchadh agus é ar thóir Bhruadair agus Bruadar ag teitheadh uaidh.
“Ní fhéadfadh Murchadh bheith ar thóir Bhruadair,” arsa duine a
tháinig, “mar tá Murchadh ansúd thall sínte agus beirt shagart i n’
fhochair. Do thuit Murchadh díreach nuair a bhí an teitheadh agus an
tóir ag tusnú’.”
“An é radharc mo shúl a mheasfá a bhaint díom!” arsa’n chéad duine. “Ná
feacaidh mo dhá shúil Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thóir!”
“Ní fheacaís Bruadar ag teitheadh,” arsa Niamh, “mar do leag m’ athair
é trí h-uaire as a chéile, agus ansan do rith sé isteach sa choill
bheag san thuas.”
Le n-a linn sin d’fhéachadar suas agus cad a chífidís ach Bruadar féin
ag ruith ’n-a dtreó ó’n áit ’n-a raibh pubal an Árdrígh, agus é ag
liúirigh:--
“Sgaoiltear an focal ó bhéal go béal!” ar seisean, “gur mhairbh Bruadar
Brian!”
Siúd chuige an bhuidhean chosanta do fágadh ar phubal Bhriain. Do
ritheadar ar thóir na Lochlanach agus d’fhágadar an pubal gan chosnamh.
Tháinig Bruadar amach as an gcoill, mar a raibh sé i bhfolach. Fuair
sé an t-Árdrígh gan chosnamh, agus chuaidh sé isteach agus mhairbh sé
an t-Árdrígh. Do rug an bhuidhean chosanta ar Bhruadar agus chuireadar
chun báis é. Ba shuarach an leigheas é sin ar an ndíobháil a bhí
déanta. Dá dtugaidís aire do’n ghnó a cuireadh ’n-a chúram ortha tá
gach aon deabhramh go mbéadh a mhalairt de sgéal againn go léir, riamh
ó shin agus indiu, seachas mar atá.
Deir cuid de’n tseanachus gur chosain Brian é féin go cródha. Ní
fheadar cé ’cu a dhein nó nár dhein, agus is cuma liom. B’fhearr
liom go mór a bheith ar chumas an tseanachuis a rádh gur chosain na
fir é n-ar cuireadh mar chúram ortha é chosaint. Is truagh gan a
n-ainimneacha againn! Chuireadar pionós ar Bhruadar. Ba mhór go léir an
leigheas é sin ar an bhfaillígh a dheineadar féin; nár bh’ eadh!
Ag teacht thar n-ais ó thóir na Lochlanach a bhíodar nuair a bhuail
Bruadar umpa agus an gníomh déanta aige. Dheineadar go h-aindeis a ngnó!
Nuair a fuair Niamh go raibh Brian marbh d’ eirigh sí ’n-a seasamh:--
“Téanam!” ar sise le Caoilte agus le Conn. “Caithfimíd Connla
dh’fhághail. Tá Brian marbh, agus is dócha go bhfuil Murchadh marbh. Tá
Árdrígh againn fós, ámhthach, má tá Connla beó.”
Siúd chun siúbhail iad. Do leanadar an treó do lean na Conachtaigh sa
tóir. Bhí cuid des na Conachtaigh ag teacht thar n-ais. D’iompuighdar
i n-aonfheacht leis an dtriúr nuair a fuaradar cad a bhí uatha.
Dheineadar gach aon tsaghas cuardaigh agus chuireadar gach aon tsaghas
tuairisge, ach ní bhfuaradar aon bhlúire eóluis. D’inis fiche duine
dhóibh go bhfeacathas Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thoir,
ach ní fheacaidh aoinne Connla.
Bhí an oídhche ag tuitim. Bhí an machaire go léir lán de chorpaibh,
agus bhí a lán des na Lochlanaigh a leagadh sa tóir agus ná rabhdar
marbh ar fad, agus go raibh fonn ortha sleagh nó tuagh nó sgian do
chaitheamh le h-aon Éireanach a chífidís. Do tuigeadh go raibh sé
ró chontabharthach leigint do Niamh dul níba shia sa chuardach. Do
socaruigheadh ar dhul thar n-ais. Go mb’fhéidir go raibh Connla
tagaithe ann um an dtaca san. Mura raibh go bhféadfadh na fir teacht
airís ag cuardach agus Niamh a dh’fhágáilt ar a suaimhneas, i n-áit a
bhéadh gan bhaoghal.
Thánadar thar n-ais. Ní raibh aon tuairisg ar Chonnla. Bhí an oídhche
dhubh ann um an dtaca san, agus chun na h-oídhche dhéanamh níba duibhe
do leath ceó isteach ó’n bhfaraige i dtreó ná feicfeadh duine a lámh dá
síneadh sé í.
Ní raibh aon rud le déanamh ach dul fé dhéin an longphuirt i gCill
Mhaighneann. Dhein muintir Thaidhg Mhóir agus muintir Mhaoilruanaidh
dhá chróchar agus do rugadar leó an dá chorp chun an longphuirt. Bhí
na sagairt agus na manaigh ann, agus bhíodar ag cantainn úrnuighthe
na marbh ar an slígh. Nuair a thánadar go Cill Mhaighneann fuaradar
go raibh a lán sochraidí beaga eile tagaithe ann rómpa, agus ag
teacht ann ’n-a ndiaigh, agus an obair chéadna ar siúbhal acu. Bhí na
sagairt agus na manaig go léir ann, ó Shórd Cholum Cille, agus an uile
shaghas córacha tabhartha leó acu, mar atá, líon geal chun cneádhthach
do dhúnadh agus fuil do chosg, agus deocha chun nirt, agus banndaí
línéadaigh, agus cliathacha chun cnámh do chur, agus mar sin. Bhí
flúirse des na neithibh sin tabhartha leó ó’n mbaile ag na mnáibh a
tháinig, ach níor mhiste an tuille.
Bhí na buidheana beaga ag teacht i gcaitheamh na h-oídhche agus a
nduine marbh féin ag gach buidhin díobh. Tháinig cuid de theighlach
Mhurchadh agus Murchadh ar chróchar acu, ach ní raibh sé marbh. Mhair
sé go dtí amáireach a bhí chúghainn. Bhí na sagairt i n’ aice sa n-áit
’n-ar thuit sé, anuas ar mhac rígh na h-Ioruaidhe. D’fhan sagart i n’
fhochair go dtí gur tharaing sé an anál.
Ní raibh aon bhuidhean a tháinig mar sin i gcaitheamh na h-oídhche ná
raibh Niamh a’ faire ortha feuchaint cathin a chífeadh sí buidhean
ag teacht agus Connla acu, nó feuchaint cathin a chífeadh sí Connla
féin ag teacht ar bhuidhin acu agus duine aige ’á thabhairt leis. Níor
tháinig sé mar seo ná mar siúd.
Tháinig solus an lae. Do ghlan an ceó.
“Téanamh,” arsa Niamh le Caoilte agus le Conn, “go gcuardaighmíd an
machaire feuchaint a’ bhfaighmís Connla beó nó marbh.”
Ghluaiseadar amach. Thánadar ar áit an chatha. Ba ghrána an radharc
an uair sin é mar mhachaire. Bhí an talamh go léir, ó Bhinn Éadair
go h-Ath Cliath agus ó chiúmhais na trágha abhfad amach sa tír,
clúdaighthe le corpaibh daoine. Bhí, anso agus ansúd ar fuaid an
mhachaire, rudaí beó ag gluaiseacht ameasg na gcorp. Daoine ab eadh
cuid des na rudaíbh beó san, daoine a bhí ag lorg corp a gcarad féin.
Bitheamhnaigh ab eadh cuid des na rudaíbh beó; bitheamhnaigh a bhí ag
guid an tsaidhbhris agus na n-órnáidí a bhí ar chorpaibh na Lochlanach
uasal agus na n-Éireanach uasal. Gaidhir ab eadh cuid des na rudaíbh
beó, leis; gaidhir ghrána mhóra, chontabharthacha, a tháinig isteach
ó’n dtír nuair a rug an ghaoth balaith na fola amach ag triall ortha.
Shiúbhluigh Niamh agus a cualacht an machaire, soir agus siar agus
anonn agus anall, ach ní bhfuaradar aon radharc ar aon chorp go raibh
aon cosamhlacht aige le Connla. Do chíodh Niamh uaithe, go minic, corp
a bhíodh, dar léi, cosmhail le Connla. Ansan nuair a thagaidís i n’
aice chíodh sí nár bh’ é é, agus bhíodh áthas uirthi.
Bhí an mhaidion ag gluaiseacht agus an ghrian ag druidim suas ar
an spéir, agus fir ag teacht go tiugh, as gach aon treó baill, le
h-órdúghadh na sagart, agus ráinní agus sluaiste acu, chun na gcorp
do chur fé thalamh. Dó leath na fir sin iad féin ins gach aon bhall
ar fuaid an mhachaire agus do chrom gach aon triúr nó ceathrar acu
ar thrínse dh’ osgailt. Ba gheár go raibh oiread san acu ann go
mb’éigean dos na gaidhir agus dos na bitheamhnaigh glanadh as an
áit. Má bhí saidhbhreas le fághail ar chorpaibh na marbh do thuig na