Niamh - 01

Niamh
Ó’N ATHAIR
PEADAR UA LAOGHAIRE,
CANÓNACH, S.P.
BAILE-ÁTHA-CLIATH:
MUINTIR NA LEABHAR GAEDHILGE,
6 Sráid d’Olier.
1907.


Fógarthar gach ceart ar cosnamh.


AN CLÁR.

LEABHAR A H-AON.
Caibidiol. Leathanach.
I. Imirt Anama. 7
II. Tadhg agus Amhlaoibh. 10
III. Inntinn Bhriain. 16
IV. Ó Bhealach Leachta go Gleann Máma. 19
V. Creideamh ’á ghlacadh. 24
VI. Adhbhar an tSagairt. 28
VII. An Legáid. 31
VIII. An Bosca. 36
IX. “Is éagsamhlach na daoine iad!” 42
X. Dúlainn Óg. 48
XI. Ceann Leóin. 52
XII. Diabhal Coímhdeachta. 59
XIII. Fágtar fúm-sa féin é. 65
XIV. Giollaí Turais. 71
XV. Fir Éirean. 77
XVI. Fear na gCos. 85
XVII. “Bíodh ciall agat.” 89
XVIII. Ráflaí. 96
XIX. Cogarnach. 99
XX. Bitheamhntas. 106
XXI. Droch Amhras. 108
LEABHAR A DÓ.
Caibidiol. Leathanach.
I. Cíos an Árdrígh. 116
II. Mearbhall Aigne. 120
III. “Lady dost thou not fear to stray?” 126
IV. Uisge-fé-thalamh. 131
V. Púicíní. 137
VI. Dhá Amhlaoibh? 144
VII. An tSídhe Gaoithe. 150
VIII. Beirt Droch Bhuachailí. 157
IX. Marbhughadh le Soilbhreas. 163
X. Fuasgailt. 169
XI. Cuaird Rígh. 176
XII. Caradas ag fás a’ Fuath. 182
XIII. Ciúnas roim Thóirthnigh. 188
XIV. Congnamh do’n Chongnamh. 193
XV. Buille fé thuairim; nó, Fuadar ná feadar. 199
XVI. Cómhacht Luibhneacha. 204
XVII. Fód an Bháis do sheasamh. 212
XVIII. Sguab-bhuille Chlaidheamh. 218
XIX. Cluiche fichille, agus Poll i gcrann. 224
XX. Righ Laighean. 230
LEABHAR A TRÍ.
Caibidiol. Leathanach.
I. Cor i n-aghaidh an Chaim. 234
II. Breall ar an bhFeall. 242
III. An dá Lonán. 249
IV. Ospac i n-Inis Cathaigh. 256
V. Mícheál Ruadh. 262
VI. Éigean ar Rígheacht na bhFlathas. 270
VII. Connla. 277
VIII. Geallta do Bheirt. 283
IX. Cad a thiocfaidh as? 290
X. Osgailt súl do Shitric. 297
XI. Fuadar agus flosg agus giodam. 303
XII. Daoine ciallmhara ag feuchaint rómp aamach. 310
XIII. Rosg Catha Bhriain. 316
XIV. An Cath. 322
XV. An t-Ár-mhágh. 333
XVI. I ndiaigh an Chatha. 340
XVII. “Na mílte ologón.” 347
XVIII. An Gath Gréine céadna. 353


NIAMH.


LEABHAR A H-AON.


CAIBIDIOL I.
IMIRT ANAMA.

Sa bhliain d’ aois an Tighearna naoi gcéad cheithre fichid a ceathair
do thóg Brian Bóramha Luimneach ó-s na Lochlanaigh. Do loisg sé an
chathair, agus an méid des na Lochlanaigh nár marbhuigheadh agus nár
tógadh ’n-a bprísúnachaibh, b’éigean dóibh teitheadh le n-a n-anam
as an áit. Chuaidh cuid acu síos go h-Inis Cathaigh. Bhí seilbh ag
Lochlanaigh i n-Inis Cathaigh an uair sin agus ar feadh mórán aimsire
roimis sin. Bhíodar tar éis na manach a dhíbirt as an oileán agus iad
féin do dhainginiughadh ann, agus bhí an áit caothamhail eidhsáideach
eacrach acu, lámh le faraige agus lámh le tír. An sochar agus an
saidhbhreas a bheiridís leó as an dtír mór-thímpal, le guid agus le
fuadach agus le creachadh, choimeádaidís ar an oileán é go dtí go
dtagadh na loingeas agus go bhféadaidís é chur soir abhaile nó é dhíol,
nó é mhalairtiughadh ar bhia nó ar éadach nó ar arm, nó ar pé neithe
eile a bhíodh ag teastubháil uatha.
Nuair a tháinig an lucht teithe anuas ó Luimneach agus nuair a
dh’innseadar do Lochlanaigh Ínse Cathaigh cad a bhí déanta ag Brian, go
raibh an chathair ’n-a luaithrigh agus a raibh de dhaoine inti marbh
nó tógtha nó imthighthe gan tuairisg, shocaruighdar go léir ar an
oileán do chur i dtreó chosanta chómh maith agus dob’ fhéidir é, agus
ar iad féin a chosaint go h-imirt anama. Tháinig triúr curaí anuas ó’n
gcathair i n-aonfheacht leis an lucht teithe. Íomhar agus Amhlaoibh
agus Duíbhghean an triúr san.
Chuireadar an t-oileán i dtreó chosanta. Níor bh’fhada go raibh Brian
anuas ’n-a ndiaigh. Do bhris sé féin agus a shluagh isteach chúcha ar
an oileán. Do troideadh go dian ó gach taobh. Imirt anama dáiríribh
ab eadh é dos na Lochlanaigh. Do briseadh agus do brúghadh agus do
buadhadh ortha. Do thuiteadar ’n-a gcéadtaibh. Do fágadh a bhformhór
marbh ar an oileán agus do tógadh an triúr, Íomhar agus Amhlaoibh agus
Duíbhghean. D’fhág san Luimneach agus oileán ínse Cathaigh folamh ó
Lochlanachaibh, agus gan aon tsúil go dtiucfadh a thuille acu chun na
h-áite sin, an fhaid a bhéadh Brian beó pé ’n-Éirinn é.
Nuair a tuigeadh an nídh sin tháinig na manaigh chun an oileáin
airís. Tháinig duine ana naomhtha n-ar bh’ ainim dó Colla, agus bhí
sé i n’ Abb ar an mainistir, agus chuir sé gach gnó Creidimh ar
siúbhal airís ann, fé chómairce Sheanáin naomhtha. Na manaigh agus
na sagairt a dhíbir na Lochlanaigh as an áit thánadar airís, an méid
a bhí beó acu, agus do luighdar isteach sa n-obair bheannuighthe mar
ba ghnáth roimis sin. Bhí gach aon rud loitithe briste sgartálta i
ndiaigh na Lochlanach. Do dhein Colla na h-áiteana a bhí beannuighthe
do choisreacan airís, agus do chuir Brian chuige síos adhmad agus
clocha agus aol agus saoir agus lucht ceárd, agus gach aon chóir a bhí
riachtanach chun gach díobhála d’ár dhein na Lochlanaigh do leigheas,
agus chun gach ar bhriseadar do dheisiughadh, i dtreó, ar ball, go
raibh an áit níos fearr agus níos uaisle agus níos órnáidighe agus níos
oireamhnaighe chun gnóthaí Creidimh agus chun onóra thabhairt do Dhia
ann, ’ná mar a bhí sé, a déarfadh duine, sar a dtáinig aon Lochlanach
riamh isteach ann.
Fé mar a bhí na manaigh ag teacht tar n-ais ann bhí na daoine, sa
chómharsanacht mór-thímpal, chómh fada siar le Léim Chúchulainn
agus chómh fada óthuaidh le Cill Caoí, ag cur arbhair agus éadaigh
agus adhbhar teine, agus neithe de’n tsórd san, isteach chúcha ar an
oileán. Do chuir Brian féin chúcha a lán neithe a bhí ag teastubháil
uatha agus nár bh’ fhéidir dóibh a dh’fhághail ó-s na daoine. Chuir sé
chúcha, mar bhara ar gach bronntanas eile, cailís óir a bhí tar éis
teacht chuige féin ó’n Róimh, ó’n bPápa, ’ghá chur i n-iúil dó cad é
an buidhchas a bhí ag an bPápa air mar gheall ar a mhór-ghníomhartha i
gcoinnibh na Lochlanach, i gcoinnibh namhad an Chreidimh. Ba mhór ab
fhiú an chailís sin. Ór ar fad ab eadh í, agus bhí sí téagartha, trom,
agus má ba mhór ab fhiú an méid óir a bhí inti, ba mhó ’ná san ab fhiú
an gréas órnáide a bhí geártha uirthi, chómh h-ealadhanta agus chómh
ceárdamhail agus chómh greanta. Ach bhí nídh uirthi a bhí níba dhaoire
go mór ’ná an t-ór agus an órnáid i n-aonfheacht. Bhí ag bun an chupáin
uirthi, mór-thímpal, sa n-áit ’n-a raibh an cupán suidhte ar an gcois,
crios de chlochaibh lóghmhara go raibh, ba dhóich leat, fuasgailt mic
rígh a’ braighdineas ins gach cloch díobh. Thug Brian an chailís sin
do Cholla agus do mhainistir Ínse Cathaigh, i n-onóir do Dhia agus do
Sheanán naomhtha, agus ba mhór ag Colla agus ag na manaigh go léir,
agus ag cléir na tíre go léir sa tímpal, an chailís sin, agus ba mhór é
a mbuidhchas ar Bhrian d’á bár.
Chómh luath agus bhí na manaigh tagaithe tháinig na micléighinn. Chómh
luath agus tháinig na micléighinn do cuireadh na sgoileana ar siúbhal.
Nuair a tháinig na Lochlanaigh níor fhághadar aon nídh i bhfuirm
leabhair, d’ár tháinig fé n-a súilibh, gan cur sa teine nó sa n-uisge,
agus ba mhar a chéile do leabhraibh na h-aimsire sin teine nó uisge,
mar is ar chroicean a déintí an sgríbhinn agus do bhaineadh an t-uisge
an sgríbhinn de’n chroicean chómh luath agus do fliuchtí é. Ach níor
bh’ fhada go raibh leabhair a ndóthin airís acu, mar, an mhuintir
a bhí ag teacht do thugadar leabhair leó ar iasacht agus ansan do
sgríobhadar macshamhla, a ndóthin díobh, sar ar chuireadar abhaile na
h-iasachtaí.
Níor bh’ fhada gur leath an sgéal ar fuid na h-Éirean go raibh na
sgoileana ar siúbhal airís i n-Inis Cathaigh. Tháinig na h-ógánaigh ó
gach aon pháirt d’Éirinn chun na sgoluigheachta dh’fhághail. Bhí ainim
Cholla i mbéalaibh daoine ar fuid na h-Éirean, agus lasmuich d’oileán
na h-Éirean, le méid an eóluis a bhí aige agus le doimhneacht a
thuisgiona agus le feabhas an teagaisg a thugadh sé dos na h-ógánaigh.
Ba ghearr go raibh na h-ógánaigh ag teacht anall ó’n oileán ar a
dtugtar Sasana anois, agus adtuaidh ó Albain, agus andeas ó’n bhFrainc
agus ó’n Almáinn. Clann na ríghthe agus na n-uasal isiad a thagadh.
Do gheibhdís sgoluigheacht agus bia agus deoch agus díon, agus gach
coimeád suas eile a theastuigheadh uatha, saor i n-aisge, gan aon
tsaghas díoluigheachta, i sgolaibh na h-Éirean an uair sin. Níor bh’
aon iongnadh go dtagaidís ’n-a gcéadtaibh agus ’n-a míltibh.


CAIBIDIOL II.
TADHG AGUS AMHLAOIBH.

Tímpal na h-aimsire sin bhí cuid des na Lochlanaigh féin ag tusnughadh
ar an gCreideamh a ghlacadh, go mór mór, an chuid acu a bhí tar éis
cur fútha i n-Éirinn agus cómhnuighe a dhéanamh dóibh féin ann,
agus tar éis cleamhnaisí dhéanamh le mnáibh Éireanacha. D’eirigh an
cómhngas, agus ansan an gaol, idir iad féin agus na cómharsain a bhí
’n-a dtímpal. As san amach do thusnuighdar ar nósaibh na h-Éirean do
ghlacadh. Chuaidh eólus ar an gCreideamh i bhfeidhm ortha i ndiaigh
ar ndiaigh, agus thusnuighdar ar an gCreideamh do ghlacadh. Chun iad
féin d’ollamhughadh i gceart i gcóir an Chreidimh thusnuighdar ar dhul
isteach ins na sgoileanaibh chómh maith le cách, agus rud a chuirean
iongnadh anois ar dhaoine ná tuigean i gceart an mhór-aigne atá sa
n-Éireanach, bhí fáilte rómpa ins na sgoileanaibh chómh maith agus a
bhí roim chách.
Lá, agus an obair ar siúbhal i sgolaibh na mainistreach, tháinig
ógánach uasal chun an oileáin. Bhí folt fionn air, ag tuitim go trom
anuas ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh. Bhí clóca, nó brat,
aniar ar a shlinneánaibh mar ba cheart a bheith ar mhac rígh, agus bhí
sé ríoga ’n-a cruith agus ’n-a phearsain. Go mór mór, bhí an tsúil
ríoga ag taithneamh ’n-a cheann, súil iona raibh fíor uaisleacht, gan
uabhar, úmhluigheacht gan cheann-ísleacht, fírinne aigne gan nochtadh
aigne. Tháinig sé go dorus na mainistreach. Tháinig an dóirseóir chuige.
“D’oirfeadh dom, le d’thoil, an t-Abb a dh’ fheisgint,” ar seisean leis
an ndóirseóir.
“Tá go maith, a rígh,” arsa’n dóirseóir. “Buail mar seo, le d’thoil.”
Do rugadh i láthair Cholla é.
“Cad é seo atá uait, a mhic?” arsa’n t-Abb leis.
“Tá, a Athair,” ar seisean, “gur mhaith liom, dá mb’ é do thoil é,
raint aimsire chaitheamh sa mhainistir seo ag déanamh foghluma.”
“Cé h-é thu, le d’ thoil?” arsa’n t-Abb.
“Tadhg ua Cealla is ainim dom, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “agus
adtuaidh ó Uíbh Máine do thánag.”
“Airiú,” arsa’n t-Abb, “an mac do Thadhg Mhór ua Chealla thu!”
“Iseadh, a Athair,” arsa’n t-ógánach.
Do cuireadh isteach láithreach é sa sgoil a bhí oireamhnach dó. Bhí an
Tadhg ua Cealla san ocht mbliana déag d’ aois an uair sin.
Cúpla lá i ndiaigh an lae a tháinig Tadhg ua Cealla tháinig ógánach
eile isteach sa mhainistir. Lochlanach ab eadh é, agus ba léir gur
mhac rígh é. Bhí folt gruaige air a bhí chómh dubh le gual, agus bhí a
chroicean chómh geal leis an sneachta. Bhí luisne chroídhreac ’n-a dhá
leacain, agus bhí gealgháire ’n-a dhá shúil agus ’n-a bhéal i dtreó go
raibh báigh ag gach aoinne leis ar an gcéad amharc.
Do tugadh i láthair Cholla é.
“Cad é an ainim atá ort-sa, a mic?” arsa Colla leis, “agus cá mbíon
cómhnuighe ort nuair a bhíon tú sa bhaile?”
“Lochlanach iseadh mé, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “agus Amhlaoibh
is ainim dom. Amhlaoibh Óg a tugtar orm, mar Amhlaoibh is ainim dom’
athair leis. Thánag anso chun sgoluigheachta dh’fhághail, mar deir gach
aoinne gur anso atá an sgoluigheacht is fearr le fághail.”
“Tá go maith,” arsa’n t-Abb. “Is dócha nách d’ár gCreideamh tú, ach
ní dheinean san deifrígheacht ar bith. Tabharthas ó Dhia iseadh an
Creideamh. Múinfear duit anso pé léighean nó pé eólus atá uait, agus
ní baoghal duit go ndéanfaidh aoinne aon cur isteach ort mar gheall ar
chreideamh.”
“Táim ’ghá chuimhneamh le fada, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “gur
mhaith an rud dom eólus éigin do chur ar bhúr gCreideamh. Ní féidir do
dhuine creideamh do ghlacadh gan eólus a chur ar dtúis air. Má chím ó’n
eólus gur nídh fóghanta é ba chóir gur mhaith an rud dom é ghlacadh.
Pé ’cu ghlacfad é nó ná glacfad cad é an díobháil a dhéanfaidh sé dhom
eólus do chur air?”
“Tá go maith, a mhic ó,” arsa’n t-Abb. “Lean do thoil agus do
thuisgint féin sa nídh sin. Go dtugaidh Dia agus Seanán naomhtha dhuit
an t-eólus atá uait!”
Do cuireadh Amhlaoibh Óg isteach sa sgoil do ceapadh a bhí oireamhnach
dó, agus cá gcurfaí é ach isteach sa sgoil chéadna ’n-ar cuireadh Tadhg
ua Cealla.
Níor bh’ fhada gur chuir an bheirt aithne mhaith ar a chéile. Níor
bh’fhada gur eirigh caradas mór eatartha. Bhíodar araon go h-ana mhaith
chun an léighinn a thógaint, agus ba dheacair d’aoinne a dh’innsint
cé ’cu b’fhearr chuige. Ins gach nídh a bhain le neart géag agus le
cleasaibh lúth dob’ é an sgéal céadna é. Ní raibh aon bhreith ag aoinne
de’n bheirt ar bhuachtaint i gceart ar an bhfear eile. Ach bhí so le
feisgint soiléir go leór. Ní raibh aon fhear eile ins na sgolaibh sin
a dh’fhéadfadh cimilt le h-aoinne de’n bheirt i n-aon rud a bhain le
neart cuirp ná le cleasaibh lúth.
Ní raibh Tadhg Óg ua Cealla abhfad i n-Inis Cathaigh nuair a rugadh
soir go Ceann Cora é, go ríghtheighlach Bhriain féin. Bhí aithne mhaith
agus cion mór ag Brian ar athair an fhir óig sin, ar Thadhg Mhór ua
Chealla. Ní h-aon iongnadh nár fágadh Tadhg Óg abhfad gan breith soir
go Ceann Cora.
Agus dar ndó’ nuair a h-iaradh ar Thadhg dul soir níor bh’ fhéidir
a chara agus a chómhalta, Amhlaoibh, a dh’ fhágáilt ’n-a dhiaigh
sa mhainistir. B’ éigean dóibh araon dul soir. Chómh luath agus do
cuireadh aithne thoir ortha ba dhóich leat gur anuas as an spéir a
thuiteadar, tháinig a leithéid sin d’ uraim ag gach aoinne dhóibh agus
a leithéid sin de chion ag gach aoinne ortha.
Bhí fhios ag gach aoinne gur mhac rígh Tadhg Óg ua Cealla, agus isé rud
a deireadh na daoine a chíodh é ’ná, “An t-é ná déanfadh ach feuchaint
air, gan aon phioc d’á fhios a bheith aige cé h-é féin, d’ aithneóch’
sé gur mac rígh é!” Bhí an uraim ag ár sínsear riamh do’n rígh agus do
mhac an rígh. Ní’limíd féin ró shaor ó’n ngalar gcéadna.
Bhí tuairim láidir ag daoine gur mhac rígh Amhlaoibh, leis, bíodh ná
dúbhairt sé féin, luath ná mall, gur bh’eadh. Níor admhuigh sé gur
bh’eadh agus ní lúgha ’ná mar a shéan sé gur bh’eadh.
Áit chun an uile shaghas cleasaidheachta, idir ruith agus léim agus
iomrasgáil agus caitheamh cloch araige agus tógaint ualaí troma, ab
eadh Ceann Cora an uair sin, agus bhí fir óga ann nár bh’fhuiriste
buachtaint ortha ins na gníomharthaibh sin. Bhí an bheirt a tháinig
aniar ó Inis Cathaigh maith a ndóthin do’n chuid ab fhearr acu, ’sé sin
d’á gcómhnaoisibh. Ní raibh aon breith acu, ámhthach, ar aon chimilt a
dhéanamh leis na fearaibh stáluighthe cruadha a bhí ann.
I n-éaghmais na lúthchleas bhíodh cleasa agus gleacaidheacht ar na
h-airm acu. Bhíodh airm éadtroma ann dos na buachailíbh chun bheith ag
déanamh taithíghe dhíobh. D’imir gach duine de’n bheirt cluiche ar gach
arm des na h-airm sin leis na buachailíbh ab fearr a bhí ar theighlach
Bhriain, agus chuireadar iongnadh ar gach aoinne. Bhíodh capal bata
acu ann agus marcach bréige anáirde air agus éide ar an marcach, agus
gníomh fir ab eadh ruith chun an mharcaigh sin agus buille thuaigh
a thabhairt dó sa cheathramhain agus idir éide agus ceathramha do
ghearadh leis an mbuille sin i dtreó go dtuitfeadh an chos ar thaobh
de’n chapal agus an marcach ar an dtaobh eile.
Dubhairt Amhlaoibh gur dhóich leis go ndéanfadh sé an gníomh san. Do
tugadh tuagh Mhurchadh mhic Bhriain chuige. Bhí sí ró throm dó. Do
tugadh tuagh ná raibh chómh trom chuige. Do cuireadh anáirde an fear
bréige ar an gcapal bréige. Do chas Amhlaoibh an tuagh agus do rith sé
chun an mharcaigh agus do bhuail sé a bhuille. Chuir an buille stangadh
sa n-éide a bhí ar ceathramhain an fhir bhréige. Sin ar chuir.
Do cuireadh suas an fear bréige airís agus éide shlán air. Do rug Tadhg
Óg ua Cealla ar thuaigh eile. Do thoibh sé féin an tuagh. Bhain sé
casadh as an dtuaigh agus do rith sé chun an mharcaigh bhréige. Tháinig
an tuagh anuas ar an gceathramhain. Do thuit an chos ar thaobh de ’n
chapal agus an fear ar an dtaobh eile.
Do leath a dhá shúil ar Amhlaoibh.
“Ó!” ar seisean, “agus níor chuiris leath do nirt leis an mbuille!”
“Do chuireas,” arsa Tadhg, “ach níor dhóich leat gur chuireas. Cleas
iseadh é. Chuiris-se oiread nirt leis an mbuille agus chuireas-sa leis,
ach níor thugais a cheart féin do’n fhaobhar. Ní’l ann ar fad ach
cleas, agus taithíghe ar an gcleas.”
“B’fhéidir é,” arsa Amhlaoibh, “ach mo thruagh-sa an fear go
n-imireófá-sa an cleas san air i láthair catha.”
Do rug Amhlaoibh ar bhogh Mhurchadh. Mheas sé an bogh do lúbadh. Do
theip air.
“Ba mhaith liom aon urchar amháin a dh’fheisgint uait, a rígh,” ar
seisean le Murchadh.
“Chífir agus fáilte, a mhic ó,” arsa Murchadh. Do rug Murchadh ar an
mbogh agus do lúb sé é agus chuir sé an tsrang air mar ba chóir chun
lámhaigh. Ansan do rug sé ar shaighid agus chuir sé an saighead leis an
sraing. Bhí an bogh dhá shlait ar faid. Chuir sé an lámh chlé n-a lár.
Tharaing sé an tsrang leis an láimh dheis go dtí gur dhóich le duine
ná raibh dhá throigh idir dhá cheann an bhogha. Thug sé aghaidh ar an
dtaobh thall de’n ghleann. Do thárla éan faraige bheith ag gluaiseacht
fan an ghleanna thall, lasmuich, dar le n-a raibh láithreach, de raon
aon urchair. Do sheinn an tsrang. Do ghluais an saighead. Bhí súil
gach aoinne ar an saighead agus ar an éan. Chonacadar ag teacht chun a
chéile iad. Do chuaidh an saighead tríd an éan agus thuiteadar araon
chun tailimh thall ar thaobh an ghleanna. Do rith buachail anonn agus
thug sé leis anall iad. Bhí iongnadh agus alltacht ar Amhlaoibh nuair a
thuig sé i n’ aigne cad é an neart nár bh’fholáir a bheith sa bhfear a
chaith an t-urchar san.


CAIBIDIOL III.
INNTINN BHRIAIN.

Do caitheadh an lá ar an gcuma san, go suairc agus go soilbhir agus go
muinteartha. Ansan do shuigh cuideachta mhaith uasal chun dínnéir, agus
do tairbeánadh uraim agus onóir do’n dá mhac rígh sin agus d’uaislibh
eile a tháinig an lá san go ríghtheighlach Bhriain ar ghnóthaíbh a
bhain leó féin.
Bhí aghaidh na h-Éirean go léir an uair sin ar Bhrian agus ar Cheann
Cora agus ar Dhál gCais. Bhí sé daingean i n-aigne gach aoinne, idir
Ghaedhal agus Lochlanach, nár mhaith an bhail ar chine Ghaedhlach ná
ar chine Lochlanach Brian agus Clann Chais a bheith ’n-a namhdaibh
acu, agus gur bh’ é a leas, thar gach nídh, Brian agus Clann Chais a
bheith ’n-a gcáirdibh acu. Gach aon chine, d’á bhrígh sin, ar fuid na
h-Éirean, agus go mór ar fuid na Múmhan, a bheartuigh go bhféadfaidís
caradas Bhriain do choimeád, má bhí sé acu, bhídís ag teacht go Cheann
Cora agus ag tabhairt cíosa nó bronntanas leó; agus an mhuintir a
bhíodh a d’iaraidh an charadais sin a dh’fhághail dóibh féin mura raibh
sé cheana acu, bhídís ag teacht ar an gcuma gcéadna a d’iaraidh é
thuilleamh.
Do thuig Brian iad go léir go h-áluinn. Fear ana dhoimhinn ab eadh
é. Bhí beartuighthe i n’ aigne aige, agus bhí an machtnamh i n’
aigne le fada dh’aimsir, neart na h-Éirean go léir do chnuasach agus
do chur le chéile i gcoinnibh na Lochlanach, agus i gcoinnibh gach
namhad iasachta. Deire chur leis an obair a bhí ar siúbhal i n-Éirinn
ar feadh cúpla céad blian an uair sin, nuair a bhíodh eaglaisí agus
mainistreacha agus sgoileana d’á gcur suas le neart Creidimh agus dúil
i léighean agus i n-eólus, agus ansan nár thúisge a bhídís thuas ’ná
mar a bhíodh na Lochlanaigh ag preabadh isteach agus ’á sgartáil, ’ghá
losgadh agus ag losgadh na leabhar a bhíodh ionta agus ag marbhughadh
na manach. Do thuig Brian i n’ aigne, nuair a dheineadh cléir agus
daoine naomhtha na h-Éirean, agus lucht léighinn na h-Éirean, na
h-eaglaisí agus na mainistreacha agus na sgoileana do chur suas agus
an obair do chur ar siubhal, gur bh’é ba lúgha ba ghann do ríghthibh
Éirean, agus d’fhearaibh Éirean, Éire agus an obair, agus an mhuintir
a bhí ag déanamh na h-oibre, do chosaint ar namhdaibh iasachta.
Chonaic sé conus a bhí an sgéal ag Éire ocht gcéad blian nó míle
blian roimis sin, nuair a bhí Fionn agus Fian Éirean beó, nó le linn
Chonchubhair agus Chúchulainn. Bhí a leithéid sin de sgannra an uair
sin ar dhúthaíbh iasachta roim fhearaibh Éirean agus roim chómhacht
na h-Éirean nár leómhaidh aon chómhacht iasachta aon chur isteach
a dhéanamh ortha. Dá mb’ iad na Rómhánaigh féin iad, do chuireadar
an dómhan go léir fé n-a smacht ach Éire amháin. “Ach!” a déarfaidh
duine, b’fhéidir, “Níor bh’fhiú leó teacht ag cur isteach ar oileán na
h-Éirean. Bhí Éire ró shuarach, dar leó, agus ró imigcéineamhail.”
Nách maith ná raibh Ínsí h-Orc ró imigcéineamhail. Chuir na Rómhanaigh
Sasana fé n-a smacht, agus chuireadar mórán de chrích Alban fé n-a
smacht. Agus chuadar níba shia óthuaidh agus chuireadar Ínsí h-Orc fé
n-a smacht, d’á fhaid óthuaidh iad, agus d’á shuaraighe le rádh iad an
uair sin.
Bhí fhios acu go dian mhaith gur bh’fhiú dhóibh Éire thabhairt fé n-a
smacht dá bhféadaidís é. Bhí aithne mhaith acu ar an oileán, ach bhí
fhios acu go maith, leis, cad é an saghas daoine a bhí ’n-a gcómhnuíghe
ar an oileán. Níor thánadar ag cur isteach ortha. Níor dhein cómhacht
na Rómha riamh oiread agus sméide ar oileán na h-Éirean.
Do thuig Brian, an rud a deineadh cheana go bhféadfaí é dhéanamh
airís. Go bhféadfaí cómhacht na h-Éirean do chur le chéile, agus do
tháthughadh i n-a chéile, agus do dhlúthughadh i n-a chéile airís,
agus neart fear Éirean do ghleusadh agus do chórughadh, mar a ghleus
Fionn é. Ansan nár bhaoghal ná go bhfanfadh na Lochlanaigh amach, nó dá
dtagaidís gur theacht gan imtheacht dóibh é.
Is léir d’aon duine a dh’fheuchan isteach sa sgéal go raibh an
machtnamh san agus an beartughadh san agus an inntinn sin, istigh i
gcroídhe Bhriain ó’n gcéad uair a thusnuigh sé ar dhroch obair na
Lochlanach do thuisgint i gceart. Níor bh’fhuiriste dhó, ámhthach,
a bheartughadh do chur i ngníomh mar bhí ríghthe Gaedhal ar bheagán
meabhrach agus ar bheagán tuisgiona an uair chéadna. Níor tháinig
aon phioc d’á chuimhneamh chun aoinne acu go raibh aon bhaoghal go
bhféadfadh Lochlanaigh, ná aon almhúraigh eile, Éire do chur fé n-a
smacht go h-iomlán chóidhche. Do thuig Brian go raibh an baoghal
ann, agus gur mhóide an baoghal a luíghead a tuigeadh é. Thuig sé,
leis, go mbéadh an baoghal ann an fhaid a bhéadh ríghthe Éirean ag
gabháil i gcoinnibh a chéile, agus ag troid le n-a chéile, agus ag
lagughadh a chéile mar a bhíodar. D’á bhrígh sin, chómh luath agus
thusnuigh a chómhacht ar dhul i méid, do thusnuigh sé ar na ríghthibh
eile do thabhairt sé n-a smacht féin, agus ar a chur fheuchaint ortha
oibriughadh a’ lámhaibh a chéile i gcoinnibh na Lochlanach. Níor bh’
é sin féin ach, fé mar a fuair sé an chaoi air, do ghlac sé isteach
’n-a shlóightibh armála na Lochlanaigh a bhí dílis dó, chun cogaidh a
dhéanamh i gcoinnibh na Lochlanach eile. Bhí cuid acu níba dhílse dhó
’ná mar a bhí cuid des na h-Éireanaigh.


CAIBIDIOL IV.
Ó BHEALACH LEACHTA GO GLEANN MHÁMA.

Bhí cómhacht Bhriain ag méadughadh agus ag neartughadh agus ag leathadh
go dtí go raibh sé ’n-a rígh ar leath na h-Éirean, ar Leath Mhogha, ar
an leath theas de’n oileán. Ní gan mórán trioblóide agus mórán cogaidh
a chuir sé an méid sin de thír na h-Éirean fé smacht a láimhe. Bhí a
dhritháir, Mathúin mac Cinéide, ’n-a rígh ar an Múmhain roimis. Rígh
cródha, cómhachtach, mór-aigeanta ab eadh an Mathúin sin. Chonaic
ríghthe agus tighearnaí eile na Múmhan go raibh Dál gCais agus clann
Chinéide ag dul i neartmhaire, agus tháinig éad agus eagla ortha.
Chonaic Lochlanaigh na Múmhan, leis, mura gcurfaí cosg éigin leis an
mbeirt drithár, le Mathúin agus le Brian, ná fágfaidís Lochlanach beó
sa Mhumhain. Dheineadar eatartha, na Lochlanaigh agus na h-Éireanaigh
n-a raibh an t-eagal ortha, feall grána ar Mhathúin. Mharbhuighdar é
i n-áit ar a dtugtí Bealach Leachta. Deir cuid de’n tseanachus gur i
n-aice Mághchromtha atá an áit. Tá cloch mhór, i bhfuirm goláin, ’n-a
seasamh ar bhruach an tSoláin, ar an ínse, i n-aice na h-áite ’n-a
dtagan an Leamhain isteach sa tSolán, agus do réir gach deabhraimh tá
an chloch san ’n-a seasamh ar uaigh Mhathúna mhic Cinéide, rígh Múmhan.
B’fhearra go mór, ámhthach, do lucht an éada agus an eagla ná
déanfaidís an gníomh san. Íomhar, rígh Lochlanach Luimnighe, agus
Maolmuaidh, rígh Deasmúmhan, agus Donabhán, rígh Figheinte, isiad
a dhein an gníomh. Do las fearg Bhriain nuair a fuair sé cad a bhí
déanta. Do chruinnigh sé a neart. Siné an uair a sgrios sé na
Lochlanaigh a’ Luimneach agus a’ h-Inis Cathaigh. Do bhris sé cath
ar Dhonabhán agus mhairbh sé é. Do lean sé Maolmuaidh go Bealach
Leachta, an áit ’n-ar marbhuigheadh Mathúin. Bhí Maolmuaidh ann agus
sluagh líonmhar, láidir aige, de Ghaedhlaibh agus de Lochlanachaibh.
Do bhuaidh Brian ortha, agus do thuit Maolmuaidh sa chath. Deir an
seanachus go raibh Murchadh, mac Bhriain, sa chath san agus gan é ach
chuig bhliana déag, agus gur le n-a láimh a thuit Maolmuaidh.
Nuair airigh Dómhnall ua Faoláin, rígh na nDéiseach, cad a bhí
imthighthe ar Mhaolmuaidh agus ar a shluagh, d’eirigh sé agus
chruinnigh sé slóighthe a thíre go léir, agus tháinig Lochlanaigh
Phortláirge ag cabhrughadh leis. Siúd chúcha Brian. Do bhris sé cath
fuilteach ortha i n-áit ar a dtugtí Fán Chonradh. Do theitheadar, idir
Ghaedhil agus Lochlanaigh, isteach go Portláirge. Do lean Brian iad
agus dhein sé éirleach ortha agus do loisg sé an chathair. Do thuit
Dómhnall sa n-éirleach.
Bhí an Mhúmhain fé smacht Bhriain ansan. Níor ghéill a namhaid go
léir dó, ámhthach. Bhí fhios acu ná géillfeadh Cúige Laighean go