Niamh - 07

ollmhúcháin a bhí ar siúbhal i gCeann Cora. Má fuaradh isé rud a
dhein gach rígh des na ríghthibh thuaidh ’ná cúbadh chuige agus
M’lsheachlainn a dh’ fhágáilt gan chabhair gan chongnamh. Thugadar
cómhairle chómhngarach neamh-chongantach dó. Dúbhradar leis, nuair ná
raibh ar a chumas an Árdrígheacht do chosaint ar Bhrian nár bh’ fhearra
dhó rud a dhéanfadh sé ’ná an Árdrígheacht a thabhairt do Bhrian agus
luighe isteach fé Bhrian ’n-a rígh cúige. Dúbhradar leis nár bh’
aon mhaith dhóibh féin dul i gcoinnibh Bhriain agus Dhál gCais. Ná
géillfeadh Dál gCais an fhaid a bhéadh duine acu beó, agus ná fágfaidís
namhaid beó ’n-a ndiaigh. Ná géillfeadh ríogra Uladh ach chómh beag.
Gur bh’ amhlaidh a dhéanfadh an dá shluagh a chéile do dhísgiughadh.
Ansan nár bh’fhios cé aige go mbéadh Éire, ná cé aige go mbéadh
Árdrígheacht na h-Éirean. Gur bh’ fhearr an tsíthcháin agus géilleadh
do Bhrian.
B’ éigean do Mh’lsheachlainn bheith sásta. Tháinig deire na bliana. Do
ghluais Brian agus a mhór-shluagh óthuaidh airís go Teamhair. Tháinig
M’lsheachlainn ag triall air agus thug sé dhó an Árdrígheacht agus do
luigh sé féin isteach ’n-a rígh cúige fé Bhrian. Ar Chúige na Mídhe
iseadh dh’ fhág Brian ’n-a rígh é.
Bhí a lán daoine sásta go maith. Bhí a lán daoine agus ba chuma leó.
Agus bhí raint daoine agus bhíodar ana mhí-shásta. Bhí Gormfhlaith ar
an raint sin.


CAIBIDIOL XIX.
COGARNACH.

Is dócha gur mithid tuairisg éigin a thabhairt ar cad d’imthigh ar
Amhlaoibh. Tá innste cheana conus mar a bhí sé féin agus Gormfhlaith
ana mhór le n-a chéile go luath tar éis iad do chur aithne ar a chéile
i gCeann Cora. Ó’n gcéad lá a chonaic Gormfhlaith é do chrom sí ar
ana chúram a dhéanamh dé i gcómhnuighe. Sa chaint dóibh do chuir
Gormfhlaith isteach i n-aigne an ógánaigh na smaointe céadna a bhí ’n-a
h-aigne féin i dtaobh Bhriain agus i dtaobh Mhurchadh agus i dtaobh
Árdrígheachta na h-Éirean. Dhein sí an obair sin, i ndiaigh ar ndiaigh,
go h-ana réidh agus go h-ana ghasta. Chuir sí isteach i n’ aigne, a
gan fhios dó nách mór, an fuath agus an mhioscais chéadna a bhí ’n-a
croídhe féin i gcoinnibh Bhriain agus i gcoinnibh Mhurchadh. Dhein sí
rud eile. Do mhúin sí dhó,--níor dheacair di é, ámhthach,--conus an
fuath do choimeád istigh agus an gealgháire do thaisbeáint lasmuich.
Lá d’á raibh sé féin agus Tadhg Óg ua Cealla i gCeann Cora bhí sé féin
agus Gormfhlaith i n-áit fé leith agus iad ag caint, agus gan aon
choinne ag Tadhg ná ag aoinne eile nách ag trácht a bhíodar ar mhuintir
Amhlaoibh a bhí thoir sa bhaile. Ní h-ar aon nídh dh’á shórd san a
bhíodar ag caint. Bhí Gormfhlaith ag cur síos d’ Amhlaoibh ar Bhrian
agus ar Mhurchadh, agus ar an gcuma ’n-a raibh an uile shaghas éagcóra
ag an mbeirt ’á dhéanamh uirthi féin. Ní raibh seóid ná duais saidhbhir
riamh aici nár tógadh uaithi chun é bhronnadh ar rígh éigin nó ar
phriúnsa éigin, i dtreó go mbéadh sé buidheach de Bhrian.
“Nár chóir, a rígan,” arsa Amhlaoibh, “go dtuigfeadh sé i n’ aigne
nár bheag dó a chuid féin do bhronnadh agus gan cuid duine eile do
bhronnadh.”
“Is cuma leis, a mhic ó,” ar sise. “Aon rud uasal n-a gcuirfidh sé
a shúil agus a lámh air ní bheidh suaimhneas ná sástacht aigne air
go dtí go mbeidh an rud san tabhartha uaidh aige do rígh éigin nó d’
uasal éigin. Do chuir an Pápa chúghainn anall anso ó’n Róimh seóid ana
shaidhbhir, cailís óir a bhí chómh trom san gur bh’ar éigin fhéadfá í
dh’iompar ad’ láimh. Bhí muirighean mo dhá lámh féin inti. Dob’ fhiú
saidhbhreas mór í mar gheall ar a raibh d’ór inti agus gan trácht ar
a thuille. Ach an órnáid oibre a bhí geártha uirthi, ba mhó ab fhiú
an órnáid ealadhanta san ’ná an t-ór féin. Agus d’á éaghmais sin go
léir bhí crios uirthi de chlochaibh loghmhara agus cheannóch’ gach
cloch díobh leath na Múmhan duit! Ní thabharfainn an chailís sin ar
shaidhbhreas na Múmhan. Ní thabharfainn go deimhin. Ba liom-sa an
chailís sin má ba le Brian í. Cad a dhein sé? Chómh luath agus tháinig
Colla agus na manaigh sin thíos go h-Inis Cathaigh do rug sé leis
síos an chailís uasal san agus thug sé do Cholla í, gan oiread agus a
fhiafraighe dhíom-sa ar mhaith liom é nó ar bh’oth liom é! Cad ’deirir
leis sin, a Amhlaoibh? Ná déanfadh cailís ba lúgha ab fhiú ’ná an
chailís sin an gnó do mhainistir Ínse Cathaigh?”
An fhaid a bhí an méid sin cainte ag Gormfhlaith ’á rádh níor labhair
Amhlaoibh. Nuair a bhí an chaint ráidhte aici níor labhair sé puínn.
An méid cainte do labhair sé ní h-ar an gcailís a labhair sé í. Níor
bh’fhada go ndeigh sé ag triall ar an gcuid eile de’n teighlach mar a
raibh Tadhg. Chríochnuighdar an chuaird agus tháinig an bheirt abhaile
go h-Inis Cathaigh.
Tamal ’n-a dhiaigh san iseadh tháinig an fonn ar Amhlaoibh chun an
Chreidimh a ghlacadh. Níor bh’fhada a bhí an Creideamh glacaithe
aige nuair adúbhairt sé gur mhaith leis bheith ’n-a shagart. Chuir
Colla an mí teástála air, mar a dúbhradh. D’imthigh an mí agus do
h-ollamhuigheadh é agus do cuireadh ins na mion-Órdaibh é. Do deineadh
deacon dé agus do cuireadh isteach sa n-érdam é. Istigh sa n-érdam
san a bhí an córtha láidir, agus istigh sa chórtha san a bhí an bosca
iarainn agus an chailís uasal istigh sa bhosca.
An fear n-a raibh cúram an érdaim air roime Amhlaoibh bhí sé, mar a
dúbhradh, imthighthe anonn go dtí an Róimh. D’fhan culaith éadaigh
leis, culaith manaigh, ’n-a dhiaigh sa n-érdam. Fuair Amhlaoibh an
chulaith, idir aibíd agus cochal. Chuir sé an chulaith i gcoimeád.
Bhí gnó aige dhi. Ansan do leig sé air le Colla go raibh gnó ag an
mBanrighin dé agus gur mhaith leis cead fhághail chun dul go Ceann
Cora. Fuair sé an cead. D’imthigh sé suas. Níor bh’ fhada gur iar sé
airís an cead céadna. Má iar do fuair. Nuair a bhí taithighe déanta
aige ar an gcead san d’ iaraidh agus d’fhághail dhein sé rud eile. Do
thóg sé leis aibíd agus cochal an mhanaigh a bhí roimis sa n-érdam chun
a sheómra codlata agus chuir sé uime iad. D’fhill sé a ghruaig fhada
dhubh fé’n gcochal agus dhún sé an aibíd tímpal a mhuiníl agus d’fheuch
sé sa sgáthán.
“Déanfair an gnó!” ar seisean i n’ aigne féin.
Cúpla lá ’n-a dhiaigh san tháinig sé ag triall ar Cholla agus d’iar sé
cead dul suas go Ceann Cora.
“Tá, a Athair,” ar seisean, “bád ag dul suas ar eirighe lae ar maidin.
Raghaidh mé suas ar an mbád san agus ansan féadfad, b’fhéidir, bheith
anuas níos tráthamhla.”
“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.
Ní h-ar eirighe lae a bhí an bád san ag dul suas go Luimneach ach uair
a’ chloig roim lá. D’eirigh Amhlaoibh uair gho leith a’ chloig roim
lá agus chuir sé uime culaith an mhanaigh agus d’fhill sé a ghruaig
fé’n gcochal, agus siúd chun an bháid é. Bhí an doircheacht ann agus
níor chuir aoinne aon speic air. Dhíol sé an t-éileamh agus chuaidh sé
isteach. Nuair a shrois sé Luimneach is ar cheártain Mheargaigh a thug
sé aghaidh. Chonaic sé Meargach.
“Dúbhairt Colla liom, a dhuin’uasail,” ar seisean, “a fhiafraighe dhíot
a’ bhféadfá macshamhail a dhéanamh dó’n eochair úd a dheinís dó chun na
cailíse chur fé ghlas.”
“Cad d’imthigh ar an eochair a dheineas dó?” arsa Meargach.
“Níor inis sé dhom, a dhuin’uasail, cad d’imthigh uirthi ná ar imthigh
aon rud uirthi,” arsa Amhlaoibh, go símplídhe.
“Tá go maith,” arsa Meargach. “Is cuimhin liom an eochair. Ní bheidh
mé neómat ’á déanamh duit. Suigh ansan. Ní fiú dhuit imtheacht.
Tabharfaidh mé dhuit í láithreach.”
B’ fhíor dhó. Cúpla buille chasúr agus cúpla sgríob bara-ciomalta agus
bhí an eochair déanta.
“Seo,” arsa Meargach. “Siní agat í. Seachain agus ná caill í mar a
cailleadh an ceann eile.”
“Gura maith agat, a dhuin’uasail,” arsa’n manach bréige.
Tháinig Amhlaoibh amach as an gceártain agus an eochair aige. Bhí
sgannra air an fhaid a bhí sé istigh le h-eagla go ndéarfadh Meargach,
“Raghad féin síos ag triall ar Cholla leis an eochair seo.” Ní
dúbhairt. Thug sé an eochair do’n mhanach, dar leis, agus bhí Amhlaoibh
sásta.
Chómh luath agus bhí sé ar an dtaobh amuich de’n cheártain d’imthigh sé
i n-áit chaothamhail éigin agus bhain sé dhé an aibíd agus an cochal
agus bhí sé ’n-a riocht féin. Dhein sé ceirthlín bheag chruaidh de’n
aibíd agus de’n chochal agus chuir sé fé n’ osgail an cheirthlín, agus
d’imthigh sé suas go Ceann Cora. Chonaic sé Gormfhlaith. D’inis sé dhi
cad a bhí déanta aige, agus thaisbeáin sé an eochair di.
“Nuair innsis dom, a rígan,” ar seisean, “conus a tógadh uait an
chailís sin bheartuigheas am’ aigne go dtabharfainn chúghat tar n-ais í
nó go gcaillfinn an t-anam. Tá an eochair seo agam anois, agus féadfad
an chailís a thabhairt liom agus an bosca dh’fhágailt am dhiaigh
agus an glas air, agus ní aithneóchaidh aoinne an chailís a bheith
imthighthe ní fios cathin. Tá cailís eile ann agus isí a tógtar amach
nuair a bhíon aon ócáid áirighthe ann. Ní tógtar amach an chailís dhaor
choídhche.--Tá aon chontabhairt amháin sa sgéal, ámhthach. Dá ráineóch’
Measgach agus Colla bheith ag caint agus go bhfiafróch’ Meargach de
Cholla, ‘Ar dhein an eochair nua úd a dheineas duit an gnó?’ nó rud
éigin de’n tsórd san, bhí an sgéal amuich orm. Ní mór dhom an chailís a
thabhairt chúghat, a rígan, chómh luath agus d’ fhéadfad é, agus ansan
bheith ag faire chúgham.”
Bhí áthas an domhain ar Ghormfhlaith. Ní raibh aon chuimhneamh aici
go ndéanfadh an buachail sin a leithéid de ghníomh, agus é dhéanamh
chómh ciúin, chómh gasta. Do mhol sí é agus do mol sí airís é. Do rug
sí air agus chrom sí ar é phógadh. Do phóg sí go dlúth é, airís agus
airís eile, agus “Mo ghrádh mo leanbh!” ar sise leis, i n-aghaidh gach
póige d’ár thug sí dhó. Ansan do chrom sí ar ghol. Ansan d’ áirimh
sí airís dó na h-éagcórtha troma cruadha a bhí d’á ndéanamh uirthi,
Brian ’ghá ndéanamh uirthi agus Murchadh ag séideadh féi. Ar ball do
chuaidh sí chun suaimhnis, agus thriomuigh sí a súile, agus tháinig a
snua féin agus a gnaoi féin di. D’fheuch Amhlaoibh uirthi agus thuig sé
i n’ aigne gur mhór an tíránach Brian agus gur bh’ é rud Murchadh ’ná
annsgian díoblaidhe, agus an t-é a chuirfeadh as an saoghal an bheirt
gó mbéadh comaoine mhór curtha ar an saoghal aige.
“Suigh ansan go fóil, a laogh,” ar sise. “Beidh mé thar n-ais chúghat
láithreach.”
D’imthigh sí. Níor bh’fhada gur fhill sí, agus rud éigin aici ’n-a
láimh, fillte i n-éadach. D’osgail sí an t-éadach. Ímhágh do’n
Mhaighdin Mhuire iseadh ’bhí aici, ímhágh airgid. An t-é a dhein an
ímhágh san dhein sé go maith í. Bhí sí tímpal sé h-órla ar aoirde
agus bhí sí cúmtha ana chruinn do’n réir sin, agus í fírinneach ’n-a
déanamh do réir mar ba cheart cló duine a bheith. Ach bhí nídh thairis
sin inti. Tháinig leis an gceárdaidhe, pé r’ bh’ é féin, sgáil gnaoi
éigin do chur sa n-aghaidh i dtreó gur dhóich leat nuair fheuchfá ar
an aghaidh gur bh’ í aghaidh na Maighdine féin a bhéadh ann. D’fheuch
Amhlaoibh ar an ímhágh, agus má fheuch do mhothuigh sé ag teacht ’n-a
chroídhe, do’n ímhágh san, uraim nár mhothuigh sé a leithéid riamh
roimis sin ’n-a chroídhe.
“Is áluinn an ímhágh í sin, a rígan!” ar seisean.
“Seo, a mhic ó,” arsa Gormfhlaith, “beir leat síos go dtí an
mhainistir í sin, agus tabhair do Cholla í, agus abair leis gur mise
chuir chuige í, agus gur b’ shiné gnó a bhí agam díot-sa indiu, chun
na h-ímhágha san a bhreith síos ag triall air agus í bhronnadh air.
Ímhágh dheas iseadh í. Ní thabharfainn-se, ámhthach, an chailís úd
ar mhíle, ní h-eadh, ach ar deich míle, d’á sórd. Beidh áthas mór ar
Cholla nuair a gheobhaidh sé an ímhágh san. Cuirfidh an t-áthas san é
ó aon chuimhneamh i n-aon chor a bheith aige go bhféadfá-sa aon ghnó
eile bheith anso ainíos indiu agat ach chun í sin a bhreith síos ag
triall air. Déanfaidh an t-áthas rud eile. Nuair iarfair-se ar Cholla
cead teacht ainíos airís amáireach tabharfaidh sé dhuit an cead gan
cheistiúchán.”
“Tuigim thu, a rígan,” arsa Amhlaoibh.
Bhí sé ag imtheacht agus an ímhágh aige, agus an cheirthlín fé n’
osgail aige. Do labhair Gormfhlaith airís agus na deóracha le n-a
súilibh.
“Tabhair aire mhaith dhuit féin, a laogh,” ar sise. “Beart ana
chontabharthach iseadh an bheart atá idir lámhaibh agat. Ní tusa
amháin atá sa chontabhairt feasta. Táim-se anois chómh fada isteach sa
chontabhairt agus ataoí-se. Tabhair aire mhaith dhuit féin.”
“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” ar seisean, agus d’ imthigh sé.
Tháinig sé chun na mainistreach. Chuaidh sé chun an érdaim. D’ osgail
sé an cheirthlín agus chuir sé an cochal agus an aibíd sa n-áit ’na
bhfuair sé ar dtúis iad. Siúd ag triall ar Cholla ansan é.
“Seo, a Athair,” ar seisean, “rud a chuir an Bhanrighin anuas
chúghat-sa. Siné gnó a bhí aici dhíom indiu, chun go dtabharfainn
chúghat anuas é sin.”
D’fheuch Colla ar an ímhágh. Do stad sé ar feadh tamail agus é ag
feuchaint uirthi.
“Ó,” ar seisean, “is áluinn an ímhágh í sin! Is beannuighthe an ímhágh
í. Ní fhéadaim gan grádh do’n Mhaighdin Mhuire do mhothughadh ag lasadh
istigh am’ chroídhe nuair fheuchaim ar an ímhágh sin! Abradh an saoghal
a rogha rud,” ar seisean, “bean mhaith iseadh Gormfhlaith! Mura mbéadh
gur bhean mhaith í ní bhronnfadh sí an ímhágh so orainn. Mura mbéadh
gur bhean mhaith í ní bhéadh a leithéid i n-aon chor aici.”
“Dúbhairt sí liom dul suas airís amáireach, a Athair,” arsa Amhlaoibh,
“go raibh gnó éigin eile aici dhíom.”
“Tá go maith, a mhic ó. Comáin leat,” arsa Colla.


CAIBIDIOL XX.
BITHEAMHNTAS.

D’imthigh Amhlaoibh agus thug sé cuaird ar an érdam ag cur gach aon
rud i dtreó ann. Thug sé an tráthnóna ag níghe agus ag glanadh agus ag
sgiomar agus ag slachtughadh go dtí go raibh gach aon rud ar áilleacht
aige. Fuair sé eochair an chórtha dhaingin ó Cholla chun na n-árthaí
airgid agus óir a bhí istigh ann do thógaint amach agus do ghlanadh.
Nuair a bhíodar glan aige chuir sé isteach airís iad. Bhí an oídhche
ann sar a raibh an obair go léir déanta aige.
Nuair a bhí an doircheacht aige tharaing sé amach an mhacshamhail
eochrach a bhí aige féin. D’osgail sé an bosca ’n-a raibh an chailís
dhaor. Thóg sé amach an chailís. Chuir sé i bhfolach sa n-érdam í.
Chuir sé an glas ar an mbosca airís, agus shocaruigh sé é díreach ar an
ndul ’n-a raibh sé cheana. Dhún sé an córtha daingean, agus do rug sé
eochair an chórtha ag triall ar Cholla agus thug sé dhó í. D’imthigh
sé a chodla. Shín sé ar an leabaidh, ach má shín níor thuit aon neul
codlata air. D’eirigh sé tímpal na h-aimsire céadna ’n-ar eirigh sé an
mhaidion roimis sin. Thug sé agaidh ar an mbád gcéadna. Bhí ceirthlín
fé n’ osgail aige. Thug sé an díoluigheacht uaidh agus níor cuireadh
aon speic air. Tháinig sé go Ceann Cora. Bhí Gormfhlaith ag faire agus
í ag feitheamh leis. Chómh luath agus a dúbhradh léi go raibh sé ann
tháinig sí chuige. Do rug sí léi isteach é i seómra uaigneach. D’osgail
sé an cheirthlín agus shín sé chúichi an chailís. Ansan iseadh bhí an
mhóráil uirthi! Ní fheidir sí conus a thaisbeánfadh sí dhó méid an
bhuidhchais a bhí aici air.
Níor bh’ aon iongnadh í bheith buidheach dé. Dob’ áluinn an tseóid an
chailís sin. Dar leis an mbeirt ní raibh seóid eile mar í le fághail sa
domhan an uair sin.
Nuair a bhí tamal beag caithte acu ag feuchaint uirthi agus ag déanamh
iongnadh dhi do thóg Gormfhlaith léi í agus chuir sí i gcoimeád í.
“Agus,” ar sise, “beidh an tseamróg ag an t-é a gheóbhaidh amach as mo
láimh-se airís í!”
D’órduigh sí chúig dosaein fíona, d’fhíon altórach, do chur i gciseán
agus é thabhairt d’ Amhlaoibh le breith síos go h-Inis Cathaigh agus
le cur isteach sa n-érdam, i gcóir na sagart. Do cuireadh capal agus
cárbad leis féin agus leis an gciseán fíona síos go dtí an bád. Nuair
a shrois sé an mhainistir do tógadh an ciseán agus do cuireadh isteach
sa n-érdam é, agus bhí Colla agus na sagairt go léir buidheach de’n
Bhanríghin. Agus ní baoghal ná gur tugadh d’ Amhlaoibh a chion de’n
bhuidhchas.
Nuair a bhí an méid sin déanta chuaidh gach aon rud chun suaimhnis. Do
ghluais obair na mainistreach agus obair an ríghtheighlaigh i gCeann
Cora, ag dul ar aghaidh go breagh réidh gan chosg gan cheataighe, go
dtí gur tháinig an Legáid anall ó’n Róimh. Ansan do fuaradh amach, mar
a h-innseadh thuas, go raibh an chailís imthighthe.
An lá bhí an Legáid i Luimneach ag caint le Meargach bhí fhios ag
Amhlaoibh go raibh sé ann agus bhí fhios aige cad a bhí uaidh. Bhí
fhios aige go maith go neósfadh Meargach do’n Legáid gur dhein sé an
macshamhail do’n eochair. Níor fhan sé le n-a thuille. D’euluigh sé
amach as an mainistir agus phreab sé suas go Ceann Cora. D’inis sé do
Ghormfhlaith cad a bhí ar siúbhal. Chonaic Colla i gCeann Cora é, ach
níor dhein Colla aon iongnadh dhé sin. Cheap sé go mb’ fhéidir gur
chiseán eile fíona a bhí ag dul síos.
Chuir Gormfhlaith Amhlaoibh i bhfolach go dtí go dtáinig an oídhche.
Ansan do ghuid sí amach é i lár na h-oídhche agus chuir sí chun
siúbhail é i riocht giolla turais, agus chuir sí i n-aonfheacht
leis giolla turais eile go raibh iontaoibh maith aici as. Bhí dhá
chapal mhaithe ag an mbeirt, agus bhíodar tamal maith de’n tslígh ar
bhóthar Bhaile Átha Cliath sar a dtáinig an lá ortha. Nuair a tháinig
an lá do chonaic na daoine iad ach níor dheineadar aon iongnadh de
bheirt ghiollaí turais. Shroiseadar Baile Átha Cliath. Bhí leitir ó
Ghormfhlaith ag Amhlaoibh do Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.
Thaisbeáin sé an leitir. D’inis an leitir do Shitric gach aon rud. Níor
bh’fhada go raibh Amhlaoibh ar bórd luinge agus é ag dul soir abhaile
go crích Lochlan.
Bhí sé thoir sa bhaile, slán foláin, saor ó bhaoghal, gan bheann ar
Cholla ná ar an Legáid, ar Mhurchadh ná ar Bhrian, agus Tadhg Óg ua
Cealla ag briseadh a chroídhe ag gol ’n-a dhiaigh agus ag cuardach na
ndúthaí dhó.
Dá mbéadh fhios ag Tadhg cad a bhí déanta aige bhéadh sé ag cuardach na
ndúthaí dhó agus ní h-ar mhaithe leis é. Dá mbéadh fhios ag Niamh cad
a bhí déanta aige níor bh’ fhada an mhaill uirthi dhá thaobh an sgéil
úd do thabhairt d’á chéile. Fuaradar araon amach ’n-a dhiaigh san cad a
bhí déanta aige.


CAIBIDIOL XXI.
DROCH AMHRAS.

Níor bh’ fhada go raibh Amhlaoibh imthighthe as aigne agus a’ cuimhne
gach aoinne i n-Inis Cathaigh agus i gCeann Cora, lasmuich de Thadhg Óg
ua Chealla. Bhíodh Colla agus an Legáid ag cuimhneamh go minic ar an
gcailís a guideadh, ach níor chuimhnighdar i n-aon chor ar Amhlaoibh
’n-a taobh. Agus ar nóin, nídh nár bh’ iongnadh, níor bh’ fhéidir dóibh
cuimhneamh ar Ghormfhlaith. Chuimhnigheadh an Legáid uaireanta ar
Ghormfhlaith, ach do dhíbireadh sé an smaoineamh as a chroídhe. Is aici
a bhí an chailís sar ar thug Brian do Cholla í. Ach conus fhéadfadh an
rígan san, dar leis, a bhí chómh h-uasal, chómh fial, leis an mainistir
agus leis na manaigh, ag bronnadh fíona agus gach nídh eile d’á
fheabhas ortha, an rígan a bhronn an ímhágh san na Maighdine Muire ar
Cholla, conus fhéadfadh sí aon lámh a bheith aici i nguid na cailíse?
Gan amhras, dar leis, ba mhó ab fhiú an chailís, naoi n-uaire, ’ná a
raibh tabhartha dhóibh aici, agus ’ná a bhféadfadh sí a thabhairt dóibh
i gcaitheamh a saoghail. Ach ní chuirfeadh san fhiachaibh ar mhnaoi
dh’á sórd an chailís do ghuid. Níor dhiabhal gadaigheachta an diabhal
coimhdeachta a bhí aici.
Chuimhnigh an Legáid ar an sagart a cuireadh anonn go dtí an Róimh. Is
air a bhí cúram an érdaim sar ar críochnuigheadh ’n-a shagart é. Ar bh’
fhéidir go mbéadh sé de mhí-fhortiún air go spriocfadh an t-áirseóir
é agus go ndéanfadh sé a leithéid de ghníomh? Cé r’ bh’é an manach a
chuaidh suas go Luimneach agus d’inis an bhréag do Mheargach agus do
fuair an eochair uaidh? Pé r’ bh’é féin ní raibh sé ameasg na manach
a bhí sa mhainistir an lá a tháinig Meargach anuas chun iad go léir a
dh’fheisgint. B’é an sagart a bhí imthighthe chun na Rómha an t-aoinne
amháin ná feacaidh Meargach an lá san.
Ní fheacaidh Meargach Amhlaoibh an lá san, ach níor chuimhnigh an
Legáid i n-aon chor ar Amhlaoibh. Ní chuimhneóch’ aoinne ar Amhlaoibh
sa sgéal. Ní chuimhneóch’ aoinne go ndéanfadh Amhlaoibh a leithéid de
ghníomh. Bhí sé ró osgailte, ró ghealgháiriteach, ró mhacánta i n’
fheuchaint.
Do réir gach deabhraimh ní raibh aoinne chun na cailíse ghuid ach an
sagart a bhí imthighthe chun na Rómha. Bhí buairt agus doilghíos ar
an mbeirt, ar Cholla agus ar an Legáid fé mar a bhí an méid sin ag
dul ’n-a luighe ar a n-aigne. Bhí sé ag brúth isteach agus ag dul ’n-a
luighe ar aigne gach duine acu abhfad sar ar thráchtadar le n-a chéile
air. Nuair a thráchtadar air ní puínn cainte a dheineadar air.
Art ab ainim do’n tsagart, Art mac Duibh. Andeas ó Mhúscraídhe ab eadh
é. Daoine ana chreideamhnacha ab eadh a mhuintir. Bhí a lán acu i
n-armáil Bhriain. Bhí ana chion ag Colla air.
“Má dhein sé an gníomh san,” arsa Colla, agus an bheirt ag tagairt do’n
ghnó, “ní cuid ba lúgha ’ná a fhonn a bhéadh orm a rádh gur truagh nár
ghlaoidh Dia as an saoghal mé sar ar deineadh an gníomh!”
“Ní fada gur mithid dó bheith ag teacht thar n-ais ó’n Róimh,” arsa’n
Legáid. “Má dhein sé an gníomh ní dócha go dtiocfaidh sé thar n-ais
anso.”
“Ó, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “is fíor dhuit é! Níor
chuimhnigheas riamh air sin: Má dhein sé an gníomh ní thiocfaidh sé
thar n-ais. Má thagan sé thar n-ais taisbeánfaidh san go soiléir nár
dhein sé riamh é!”
Níor dhóich leis an Legáid go dtaisbeánfadh a theacht thar n-ais nár
dhein sé an gníomh, ach ní dúbhairt sé aon rud. Do leig sé do Cholla an
méid sin sóláis a bheith aige.
Suim laethanta ’n-a dhiaigh san do tháinig Art. Thug sé a lán
teachtaireachtaí ó’n Róimh leis, teachtaireachtaí ag triall ar Cholla,
agus ag triall ar an Legáid, agus ag triall ar Bhrian. Thug sé leitir
ó’n bPápa ag triall ar an Legáid. Thug sé a lán rudaí beannuighthe leis
ag triall ar an mainistir, taise naomh agus ímhághana agus neithe de’n
tsórd san. Agus thug sé leabhar Aifrinn leis do’n mhainistir, agus
leabhar Soísgéal a bhí sgríobhtha i Laidion. Ach ní raibh aon nídh d’ár
thug sé leis ba mhó gur deineadh iongnadh dhé ’ná éide Aifrinn a bhí
déanta d’éadach snáthóir agus gur dhóich le duine gur bh’ ór ar fad í,
bhí sí chómh greanta san.
Ní raibh aon tseó ach ar dhein na manaigh go léir de chúram de ’n
tsagart óg. Agus ní raibh aon teóra leis an áthas a bhí ortha nuair a
chonacadar sa bhaile acu féin airís é. Bhíodh sé ag déanamh a dhíchil
ar na ceisteana d’ fhreagairt a bhíodh ag teacht ó’n uile thaobh air
agus iad go léir ’n-a thímpal.
“Cad é an fhaid a bhís ar uisge?”
“A’ raibh droch aimsir agaibh, a Airt?”
“Cad é an saghas daoine na Rómhánaigh, a Airt?”
“A’ dtuigfidís aon fhocal Gaeluinne ó dhuine, a Airt?”
“A’ bhfuil siad chómh buidhe agus a deirtear iad a bheith?”
“An daoine fóghanta iad?”
“A’ bhfuil Creideamh acu, a Airt?”
“Is dócha gur Laidion ab éigean duit a labhairt leó i gcómhnuighe, a
Airt?”
“Is dócha, a Airt, gur fear breagh naomhtha an Pápa.”
“An cathair ana mhór cathair na Rómha, a Airt?”
Chomáineadar leó ar an gcuma san. Bhí Colla agus an Legáid ag feuchaint
ortha agus ag feuchaint ar Art. Ar ball do dhruid an bheirt i leith
taoibh.
“Chíon tú féin anois, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “nár dhéin an
fear san riamh a leithéid de ghníomh.”
“Chím,” arsa’n Legáid. “Níor dhein. Ní fhéadfadh sé é. Tá san soiléir
go leór. Ach chuaidh manach éigin, nó duine éigin i riocht manaigh,
suas go Luimneach ag triall ar an ngabha agus fuair sé macshamhail
na h-eochrach uaidh. Chonaic Meargach iad go léir an lá thugas anuas
anso é, agus ní fheacaidh sé ortha an manach a fuair an eochair uaidh.
Is éagsamhlach an sgéal é. Ní fheadar an tsaoghal cad is ceart dom a
dhéanamh ’n-a thaobh mar sgéal. Tá aon chontabhairt amháin os cionn an
tsagairt óig seo agus is ceart é thabhairt as an gcontabhairt sin.”
“Cad í an chontabhairt atá os a chionn, a Thighearna Easboig?”
arsa Colla. “Ar nóin tá fhios ag an saoghal ná féadfadh aoinne an
ghadaigheacht san a chur ’n-a leith.”
“Is fíor ná féadfá-sa ná mise í chur ’n-a leith,” arsa’n Legáid. “Ní
gádh dhúinn ach feuchaint air. Ach feuch conus mar a sheasuighean
an sgéal. Bhí an chailís sa n-érdam agus cúram an érdaim ar Art. Ní
fheacaidh aoinne an chailís ó’n lá a dh’imthigh Art go dtí an lá a
thánag-sa anso. Chuiris-se fios ar an mbosca iarainn an oídhche sin.
Bhí an bosca folamh. Raghaidh an sgéal san amach luath nó mall. Pé áit
’n-a bhfuil Amhlaoibh tá fhios aige go raibh an bosca folamh an oídhche
sin. Neósfaidh Amhlaoibh an sgéal san. Raghaidh an sgéal ó bhéal go
béal. Cad ’déarfar? Cad a bheidh le rádh ach, ‘Ní raibh aoinne chun na
cailíse thógaint ach fear an érdaim.’”
“Tá an sgéal go h-olc, a Thighearna Easboig. Cad is dóich leat is ceart
a dhéanamh?”
“Ní foláir a dhéanamh amach, ar dtúis, nách é Art a fuair an
mhacshamhail do’n eochair ó Mheargach. Dá mbéadh an méid sin socair
bhéadh Art ó bhaoghal. Dá bhféadfá-sa, gan aon nídh do leigint ort,
a chur fhiachaibh ar Art culaith manaigh do chur uime agus dul ag
déanamh gnótha an érdaim, d’fhéadfaí Meargach a thabhairt anuas, fé mar
a thugas-sa anuas cheana é, agus leigint dó radharc fhághail ar Art.
Ansan do neósfadh sé dhúinn ar bh’ é sin an manach a fuair an eochair
nó nár bh’é.”
“Ach, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ní gádh dul chun na
trioblóide sin i n-aon chor. Tá aithne mhaith ag Meargach ar Art le
fada riamh. Dá mb’ é Art a gheóbhadh an eochair d’ aithneóch’ Meargach
é le linn na h-eochrach a thabhairt dó.”
“Ó, má’s mar sin é,” arsa’n Legáid, “ní gádh dhúinn a thuille de
dhuagh an sgéil a dh’ fhághail. Má deirtear aon fhocal choídhche i
gcoinnibh an tsagairt óig seo mar gheall ar an gcailís glanfaidh
Meargach é. Neósfaidh Meargach nách dó a thug sé an eochair, agus beidh
’fhios ag gach aoinne gur b’é an fear a fuair an eochair a ghuid an
chailís. Ní gádh a thuille de dhuagh an sgéil a dh’fhághail.”
“Ní gádh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “dhúinn a thuille de
dhuagh an sgéil a dh’fhághail, chómh fada agus a théidhean aon amhras a
bheith ar Art, ach ba mhaith liom, dá bhféadainn é, teacht suas leis an
bhfear a fuair an eochair. Manach ab eadh é do réir mar adeir Meargach.
Bhí eólus na mainistreach go maith aige, agus eólus an érdaim. Bhí
fhios aige an eochair a bheith agam-sa agus gan aon bhreith a bheith ag
aoinne ar í fhághail as mo láimh. Bhí fhios aige gur bh’é Meargach a
dhein í. Cé h-é an fear a dh’fhéadfadh an t-eólus san go léir a bheith
aige agus nách duine des na manachaibh é, agus a chuaidh suas ag triall
ar Mheargach i riocht manaigh?”
“Ní fhéadfadh sé dul suas go Luimneach i riocht manaigh,” arsa’n
Legáid, “gan culaith manaigh a bheith aige le cur uime.”
“Ní féadfadh go díreach,” arsa Colla, “agus cá raibh sí le fághail
aige?”
“An dóich leat,” arsa’n Legáid, “a’ bhféadfá a dhéanamh amach ó-s na
manaigh ar thug aoinne acu culaith manaigh ar iasacht d’ aoinne le
déanaighe? Má cheistighean tú iad air sin seachain agus ná leig uait
aon nídh i dtaobh na cailíse. Dá mbéadh ’fhios ag an mbitheamhnach go
bhfuiltear ar a thóir ní bhéadh aon bhreith againn ar theacht suas
leis.”
“Ní’l agam ach an gnó dhéanamh chómh h-aicilíghe agus d’fhéadfad é,”
arsa Colla.
Ansan do tugadh aghaidh ar ghnóthaíbh eile agus do fágadh an sgéal san
ar an gcuma san.
Do chríochnuigh an Legáid an gnó a bhí aige le déanamh i n-Éirinn.
Ansan chuaidh sé go Ceann Cora agus d’fhág sé slán ag an Árdrígh.
D’fhág sé slán ag teighlach an Árdrígh. D’inis sé do Bhrian cad é an
sgéal áthais a bhéadh aige do’n Phápa nuair a neósfadh sé dhó na neithe
móra a bhí déanta ag Brian do’n Chreideamh i n-Éirinn, agus na neithe
ba mhó ’ná san a bhí i ndán dó a dhéanamh anois nuair a bhí a chómhacht
agus a ghradam agus a dhlighthe i bhfeidhm ar Éirinn go léir. Dúbhairt
Brian leis go neósfadh sé an fhírinne do’n Phápa nuair a neósfadh sé
na neithe sin dhó. Ansan do bhronn Brian seóide uaisle air, agus do
sgaradar.
D’fhág an Legáid slán ag Murchadh, agus d’fhág sé slán ag Gormfhlaith.
Isé focal déanach adúbhairt sé le Colla agus é ag imtheacht amach ar an
loing, ó Inis Cathaigh: “An cuimhin leat, a Cholla,” ar seisean, “an