Niamh - 06

Ansan do tugadh an Árdrígheacht do Bhrian----agus níor chuir Brian
M’lsheachlainn chun báis. Níor chuir, ach má seadh do deineadh rígh
cúige de Mh’lsheachlainn, agus bhí sé chómh maith chómh dílis de
rígh cúige le h-aon rígh eile cúige d’á raibh i n-Éirinn. Bhí an
Árdrígheacht ag Brian agus níor mhairbh sé aoinne chun í fhághail ná
chun í choimeád.
Míle blian sar ar thárla an méid sin cainte agus an méid sin gnótha
idir Bhrian agus M’lsheachlainn do thárla caint de’n tsaghas chéadna
agus gnó de’n tsaghas chéadna idir dhá rígh eile a bhí i n-Éirinn
an uair sin. B’iad dhá rígh iad san ’ná Conchubhar mac Neasa agus
Feargus mac Róig. Bhí Feargus mac Róig ’n-a rígh ar Chúig’ Uladh. Do
chuir Conchubhar mac Neasa Feargus as an rígheacht, agus dhein sé rígh
ar Chúig’ Uladh dhé féin. Ansan feuch cad a thuit amach. Ar chuir
Conchubhar Feargus chun báis le n-eagla go n-eireóch’ sé ’n-a choinnibh
agus go gcuirfeadh sé as an rígheacht airís é? Níor chuir. A mhalairt
sin ar fad iseadh do thuit amach. D’ fhan Conchubhar suidhte go
daingean sa rígheacht agus bhí caradas dlúth idir é agus Feargus, agus
ní raibh aon chómhairleach aige ba ghiora dh’á chroídhe ’ná Feargus,
ná ba dhílse dhó ’ná Feargus, go dtí gur dhein sé féin an feall mór ar
chlainn Uisnigh.
Cad ’n-a thaobh gur fhéad an dá nídh sin tuitim amach ar an aon chuma
amháin sin i n-Éirinn fad ó agus an míle blian san eatartha? Ní’l ach
aon fhreagra amháin le tabhairt ar an gceist sin. Sidé an freagra.
Bhí i n-Éirinn, i gcaitheamh an mhíle blian san, cómhacht éigin a bhí
níba threise ’ná na ríghthe. Chuir an chómhacht san fhiachaibh ar
Fheargus luighe isteach i ngnó na rígheachta fé smacht Chonchubhair,
agus chuir sí fhiachaibh ar Chonchubhar gan aon éagcóir a dhéanamh ar
Fheargus. Chuir an chómhacht san fhiachaibh ar an mbeirt ceart a chéile
dh’ admháil agus beart a dhéanamh do réir chirt a chéile. Thug san
deimhne do Chonchubhar nár bhaoghal dó Feargus, agus thug san deimhne
d’ Fheargus nár bhaoghal dó Conchubhar. Ó n-ár n-aithne ar Chonchubhar
is deimhin dúinn, mura mbéadh a fhios a bheith aige nár bhaoghal dó
Feargus, agus mura mbéadh nár bh’fhéidir dó gabháil i gcoinnibh na
cómhachta a thug an deimhne sin dó, go gcuirfeadh sé Feargus chun báis
tapaidh go leór.
Cad í an chómhacht í sin a chuir an smacht uathbhásach san ar an dá
rígh sin an uair sin, i n-Éirinn, agus do chuir an smacht céadna ar
an dá rígh eile, ar Bhrian agus ar Mh’lsheachlainn, míle blian ’n-a
dhiaigh san? Ainimnighthear an chómhacht san go minic i seanachus na
h-Éirean. “Firu Éirean” a tugtar ar an gcómhacht san i seanachus na
h-Éirean. “Aigne na ndaoine,” nó “an aigne phoibilidhe” a tugtar i
mBéarla anois ar an gcómhacht san.
Nuair a bhíon ag an bpoibilídheacht eólus agus tuisgint agus éirim
aigne, agus nósa láidire daingeana, cúmtha as an eólus san agus as
an dtuisgint sin agus as an éirim aigne sin le taithíghe agus le
h-imtheacht aimsire, ní bhíon sé ar chumas aon duine, dá mbéadh sé
’n-a rígh seacht n-uaire, gabháil i gcoinnibh aigne agus toile na
poibilidheachta san, go mór mór, ins na neithibh ar a mbíon aigne na
poibilidheachta socair. D’á mhéid iad an t-eólus agus an tuisgint agus
an éirim aigne, sa phoibilidheacht, iseadh is treise agus iseadh is
uaisle an chómhacht, agus iseadh is iomláine a theidhean an chómhacht i
bhfeidhm.
Bhí an chómhacht san i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir Chonchubhair
mhic Neasa. Bhí sí i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir Bhriain agus
Mh’lsheachlainn. Do chothuigh na ríghthe féin an chómhacht san i
n-Éirinn mar bhí fhios acu gur bh’ é a mbuac í chothughadh agus í
choimeád neartmhar. Bhí fhios acu, bíodh nár bh’fholáir dóibh bheith
úmhal di i neithibh áirighthe, ná raibh nídh ar bith ab fhearr ’ná í
chun a n-ughdaráis féin do chur i bhfeidhm, ar gach aon tsaghas cuma
’n-ar bh’ é a leas a n-ughdarás do dhul i bhfeidhm.
Taisbeánan an méid sin go léir go raibh i n-Éirinn fadó, ó aimsir
Chonchubhair mhic Neasa go dtí aimsir Bhriain, uaisleacht phoibilidhe,
agus úmhluigheacht phoibilidhe do dhlighthibh agus do nósaibh maithe
uaisle, nách ró fhuiriste a leithéid a dh’fheisgint anois i n-aon
treabhchas daoine d’á bhfuil suas.
Ná ropairí Gallda so a mheasfadh a chur ’n-a luighe ar dhaoinibh anois
ná raibh i n-Éirinn fadó ach daoine fiaine, deinidís machtnamh ar an
méid sin. Agus an chuid d’ár ndaoine féin nár chuid ba lúgha ’ná a
fhonn a bhéadh ortha géilleadh d’ éitheach na ropairí sin, deinidís
machtnamh ar an méid sin.


CAIBIDIOL XVI.
FEAR NA gCOS.

An fhaid a bhí an mhór-shluagh ag dul ó Cheann Cora soir óthuaidh
go Teamhair, bhí Meargach agus na gaibhní ab fhearr a bhí aige i
bhfochair an tslóigh. Bhí seacht cinn de cheártanaibh aige agus iad
ar rothanaibh agus na gaibhní ag obair ionta. Ceárta acu ag gabháil
le gach cath des na seacht cathanaibh. Tháinig gaibhní ó’n mbaile
le cuid des na cathanaibh, ach nuair a tháinig na cathana go léir i
bhfochair a chéile do cuireadh na gaibhní go léir fé smacht Mheargaigh.
Bhí siúinéirí, leis, ann chun pé obair adhmaid a bhéadh riachtanach
do dhéanamh. Agus bhí mná uaisle ann, mná agus deirbhshéracha agus
ingheana na ríghthe agus na dtaoiseach a bhí ar na cathanaibh. Bhí ana
thuisgint ag na mnáibh uaisle sin ins gach nídh a bhain le h-aireachas
a thabhairt do dhaoine gunta, agus thugadar leó ó’n mbaile na córacha
a bhí riachtanach dóibh chun na h-oibre sin. Thug gach bean uasal
díobh léi, leis, raint ban eile mar sheirbhíseacha agus bhí na mná
go léir, idir sheirbhíseacha agus mná uaisle, ana thuisgionach sa
ghnó a bhí le déanamh acu. Measaim, nuair a bhíodh cath ar siúbhal,
gur bh’fhearr an t-aireachas a thugadh na mná san an uair sin dos na
fearaibh gunta ’ná mar a tugtar anois dóibh nuair a bhíon cath ar
siúbhal. Is dóich le liaghaibh agus le dochtúiribh na h-aimsire seo
gur mó agus gur fearr go mór an t-eólus atá acu féin ’ná mar a bhí ag
aoinne sa tsean aimsir. Tá dearmhad mór ortha. Imtheóchaidh garsún
anois agus foghlumóchaidh sé raint bheag Laidne. Ansan imtheóchaidh
sé isteach i gcoláiste éigin. Tabharfaidh sé formhór na h-aimsire sa
choláiste sin ag imirt chártaí agus ag cuideachtanas agus ag ól.
Déanfaidh sé iaracht ar cheisteanaibh áirighthe do thógaint agus ar iad
do fhreagairt. Ansan tiocfaidh sé chúghainn amach agus é n-a dhochtúir!
Ansan beidh ár n-anam i láimh an dochtúra san! Bhí níos mó eóluis ag
cuid de mhnáibh na sean aimsire ’ná mar atá ag formhór na ndochtúirí
seo anois againn. Eolus as leabhraibh atá acu so. Eolus as an obair a
bhí acu súd. Do fuaradh an t-eólus as an obair. Choimeád na mná é agus
thugadar d’á n-ingheanaibh é, agus bhí an obair agus an taithighe ’ghá
chur i méid agus i gcruinneas ó shliocht go sliocht. I n-éaghmuis an
eóluis a bheith ag na mnáibh bhí deimhne eile ag fearaibh gunta ins na
seana chogaíbh úd ar aireachas maith a dh’fhághail. Na mná a bhíodh ag
tabhairt an aireachais dóibh b’ iad a ngaolta féin iad, a mná pósta nó
a ndeirbhshéracha.
Bhíodh na giollaí turais go líonmhar i gcómhnuíghe i n-armáil Bhriain.
Bhídís ag gluaiseacht ar an uile shaghas teachtaireachta ó Bhrian
chun na mbuidhean eile de’n tsluagh nó chun na n-uasal a bhíodh sa
chómharsanacht. Bhídís roimis an sluagh amach ag réidhteach na mbóithre
nó ag déanamh an eóluis, ’ghá dhéanamh amach ciacu bóthar ab fhearr nó
ba réidhe nó ba chómhngaraíghe. Mar sin ní bhídís choídhche daingean i
n-aon áit amháin de’n tsluagh. Bheireadh a ngnó sa tímpal iad i dtreó
go mbídís tamal ins gach aon bhuidhin.
Níor bh’ fhada gur tugadh fé ndeara go mbíodh Caoilte i mbuidhin
Thaidhg Mhóir uí Chealla níba mhinicíghe go mór ’ná mar a bhíodh sé
i n-aon bhuidhin eile, pé cúis a bhí aige leis. Bhíodh daoine ’ghá
fhiafraíghe d’á chéile cad iad na teachtaireachtaí móra a bhíodh ag
Brian le cur, chómh minic sin, ag triall ar Thadhg Mhór ua Chealla
seachas aon rígh eile d’á raibh ar an sluagh. Ansan do tugtí mar
fhreagra ar fhiafraighe de’n tsórd san: “Nách ’mó gnó a bhéadh ag
giolla turais i mbuidhin Thaidhg Mhóir uí Chealla i n-éaghmais aon
teachtaireacht a thabhairt ó’n rígh?”
Ansan déarfadh duine eile: “Bíon daoine nách giollaí turais ag teacht
chun buidhne Thaidhg Mhóir uí Chealla.”
“Bíon go díreach,” a déarfadh duine eile, “agus ní ró mhór an fháilte a
bhíon ag uaislibh buidhne Thaidhg rómpa.”
“Cad é an chúis ná béadh fáilte ag uaislibh buidhne Thaidhg rómpa,
airiú?” adéarfadh áilteóir a bhéadh ’ghá leigint air nár thuig sé an
sgéal.
“Oidhe, nách neamh-thuisgionach an duine thu!” a déarfadh duine eile.
“Ná fuil fhios agat go maith conus mar atá an sgéal ag uaislibh
óga Conacht i dtaobh inghíne Thaidhg? Go bhfuil gach aoinne acu ag
cailleamhaint a mheabhrach a d’iaraidh go bhfaghadh sé féin í le
pósadh. Táid siad i rachtaibh an anama bhaint as a chéile mar gheall
uirthi, ach nuair a thagan aon fhear iasachta isteach sa bhuidhin bíd
siad go léir i n-aonfheacht i rachtaibh an anama bhaint as san.”
“Agus ar ndó’ tá fhiós ag an saoghal,” adéarfadh duine eile as a
mhachtnamh, “nách í Niamh atá ag tarang Chaoilte chun buidhne Thaidhg
Mhóir.”
“Dar fiadh,” a déarfadh duine eile, “ach má thuigid uaisle óga Conacht
agus na h-uaisle óga eile gur mar gheall ar Niamh atá Caoilte ag dul
chómh minic chun na buidhne sin beidh an sgéal go h-olc aige sar a
gcuirfidh sé puínn eile aimsire dhé.”
“Tá an sgéal go h-áiféiseach acu go léir,” a déarfadh duine eile. “Ní’l
blúire binne ag Niamh ar aoinne acu, amuich ná i mbaile. Is measa léi a
h-athair ’ná aon fhear beó, uasal ná íseal.”
Sin mar a bhídís ag caint agus ag cur thré chéile. An fhaid a bhí an
mhór-shluagh ag gabháil óthuaidh ó Cheann Cora go Teamhair ní ró mhór
an suim a curtí sa chaint. Bhí tuairim ag na fearaibh go mb’ fhéidir
go raibh obair throm rómpa, cathana fuilteacha b’fhéidir. Nuair a bhí
an chuaird tabhartha agus an tsíthcháin déanta agus an mhór-shluagh
ag filleadh go Ceann Cora bhí aigne gach aoinne saor ó bhuaireamh
agus bhí gach aoinne níba thugtha do shult ’ná do ghruaim. Do thuig
na ríghthe agus na taoisigh, ó bhí san mar sin, gur cheart spórt agus
caitheamh aimsire chur ar bun, i dtreó, nuair a stadfaí i gcóir na
h-oídhche i gcómhnuighe, go mbéadh rud éigin chun daoine choimeád
go suairc agus go sultmhar. Do cuireadh a lán neithe ar siúbhal. An
ghleacaidheacht úd a bhíodh i gCeann Cora do cuireadh ar siúbhal
raint di. Bhíodh rith agus léimreach agus iomrasgáil ar siúbhal, agus
caitheamh cloch araige, agus a lán cleasaidheachta a thaisbeánfadh
neart agus fuinneamh. Bhíodh uasal agus íseal measgaithe ar a chéile
sa ghleacaidheacht. Uaireanta bhíodh buadh ag an uasal agus uaireanta
bhíodh buadh ag an íseal.
Bhí ógánach uasal ar teighlach Thaidhg Mhóir uí Chealla agus Conn
ab ainim dó. Thug sé fé ndeara Caoilte ag teacht chómh minic chun
teighlaigh Thaidhg Mhóir. Níor thaithn san leis. Ní leigfeadh sé air,
ámhthach, gur bh’ aon éad a bhí air. Is amhlaidh a bheidhfí ag magadh
faoí dá leigeadh. Níor fhág san é gan a thaisbeáint nár thaithn an
giolla turais leis. Thug sé leasainim air, “Cosa Buídhe Árda.”
“Feuch,” adeireadh sé, “tá Cosa Buídhe Árda chúghainn.” Thugadh sé
“Caoilte Cosach,” leis, air, agus “Fear na gCos.”
Mac ab eadh an Conn san do Mhaolruanaidh na Paidre, rígh Ua bhFiachrach
Áidhne, agus ógánach ana chródha ab eadh é. Bhí sé go maith ar an
uile shaghas gnímh, ach bhí sé thar bár i ngníomh reatha nó i ngníomh
iomrasgála.


CAIBIDIOL XVII.
“BÍODH CIALL AGAT.”

Do cuireadh rásana ar bun. Na giollaí turais isiad ba mhó a chuaidh ag
ruith na rás. Cheap Conn go mbainfeadh sé cuid de’n mhóráil d’ “Fhear
na gCos,” dar leis. Chuaidh sé isteach ar na rásanaibh. Níor chuaidh
Caoilte isteach ortha i dtusach. D’ fhág sé ag na giollaíbh eile iad.
Níor dhein Conn a dhícheal i dtusach. Do leig sé bár le duine des na
giollaíbh. Ar ball do deineadh tathant ar Chaoilte dul isteach. Do
chuaidh. Do rith Conn i dtreó gur choimeád sé suas le Caoilte, le “Fear
na gCos,” dar leis. Níor bh’fhada gur fhág an bheirt na giollaí lastiar
díobh ar fad. Do ghéaruigh Conn. Má ghéaruigh do choimeád Caoilte
suas leis. Do ghéaruigh sé tuille. Má ghéaruigh do choimeád Caoilte
suas leis. Do ghéaruigh sé go dtí ná raibh ann géarughadh a thuille.
Choimeád Caoilte suas leis. Ansan d’fháisg Caoilte chun an reatha agus
do ghluais sé amach ó Chonn i dtreó gur dhóich leis na daoine ná raibh
Conn ag ruith i n-aon chor! Do stad Conn. D’eirigh an liú ó n-a raibh
ag feuchaint ortha i dtreó gur chrith an talamh fé chosaibh na ndaoine
go léir. Ní de Chaoilte a baineadh an mhóráil ach de Chonn, agus do
baineadh an mhóráil i gceart dé.
“Seadh!” adeireadh na h-uaisle eile leis agus iad ag gáirí, “siné ‘Fear
na gCos’ agat! Siniad na cosa buídhe árda agat! Má táid siad fada tá
fuinneamh ionta. Is uathbhásach an ruith atá aige. Ní fheaca a leithéid
de chuisidheacht i gcosaibh duine riamh.”
Do críochnuigheadh an spórt. Bhí Conn agus na h-uaisle eile a bhain
le teighlach Thaidhg Móir uí Chealla ag caint agus ag trácht ar an
ngníomh uathbhásach reatha a dhein Caoilte. Cé chífí ag teacht fé n-a
ndéin ach Caoilte féin. Do bheannuigh sé dhóibh. Bheannuighdar dó.
Dheineadar raint cainte. Níor labhair Conn sa chaint. Bhí sé gruama,
dothíghsach go maith. Fé dheire do labhair sé as a mhachtnamh féin,
agus ní ró chneasda an focal a dúbhairt sé.
“Má tá teachtaireacht agat ó Bhrian, a ghiolla,” ar seisean, “b’
fhearra dhuit imtheacht agus an teachtaireacht a thabhairt. Ní maith an
teachtaire teachtaire ríghin.”
“Ní’l aon teachtaireacht agam ó Bhrian, a rígh,” arsa Caoilte.
“Ó, an eadh?” arsa Conn. “Níor mheasas go bhféadfadh aon ghnó eile thu
thabhairt anso ach teachtaireacht éigin a bheith agat ’á thabhairt ó
Bhrian ag triall ar Thadhg Mhór ua Chealla.”
“Tá faobhar ar do ghuth, a rígh,” arsa Caoilte. “Ní’l aon ghádh leis
an bhfaobhar. Má bhuadhas ort ba chóir go bhféadfá é dh’ fhulang mar a
dhéanfadh fear. Ní dócha gur b’ amhlaidh a mheasfá dhom gan mo dhícheal
a dhéanamh.”
“Ní tu buachtaint orm sa ruith atá ag déanamh aon bhuartha dhom, a
ghiolla,” arsa Conn. “Ní raibh aon cheart agam dul sa ruith i n-aon
chor. Ní ró mhaith a dheineas é agus mé féin a chur i gcomparáid le
giolla turais.”
B’ fhuiriste aithint air go raibh árd fhearg air. Bhí an chaint ’ghá
thachtadh ba dhóich leat. Chaitheadh sé stad idir gach aon dó nó trí
fhocalaibh le tocht feirge.
“Tá fearg ort, a rígh,” arsa Caoilte. “Ní fheicim cad fhéadfadh an
fhearg a chur ort ach mise do bhuachtaint ort sa ruith. Ní bhuadhfainn
ort mura mbéadh tu theacht am’ choinnibh sa ruith. B’fhéidir nár bh’
fhearra dhúinn rud a dhéanfaimís ’ná sinn féin a thriail i ngníomh
éigin eile. B’fhéidir dá dtrialaimís sinn féin i ngníomh éigin eile go
bhfaghfá an lámh uachtair orm agus ansan go n-imtheóch’ an fhearg díot.”
Níor fhéad na h-uaisle eile gan sgeartadh gáire dhéanamh, do labhair
Caoilte chómh réidh sin agus an fhearg chómh fíochmhar san ar an bhfear
eile.
“Dá mba mhac rígh thu,” arsa Conn, “níor mhiste dhuit labhairt ar an
gcuma san. Agus dá mba mhac rígh thu níor mhiste dhuit, b’fhéidir,
bheith ag teacht anso ar an ngnó a thugan ann tu. Ach giolla turais!”
Níor thug Caoilte freagra ar an gcaint sin. D’iompuigh dath bán ar a
ghnúis. D’fheuch sé n-a thímpal ar na h-uaislibh eile. Bhí Niamh agus a
h-athair ag éisteacht leis an gcaint. Ní fheidir sé cad ba mhaith dhó
a rádh ná cad ba mhaith dhó a dhéanamh. Bhuail Niamh chúcha anall go
breagh réidh. Bhíodar go léir ag úmhlúghadh dhi láithreach.
“A Chuinn,” ar sise le Conn, “tá gnó éigin ag Brian díot-sa. Oirean
dómh-sa leis dul chun cainte leis. Fan liom ansan tamal beag agus
beidh mé i n-aonfheacht leat ag dul ag triall air. Tar-sa a leith anso
go fóil, a ghiolla,” ar sise le Caoilte. “Tá teachtaireacht agam le
tabhairt duit.”
Nuair a bhí sí féin agus Caoilte a’ raon na gcluas do labhair sí.
“A Chaoilte,” ar sise, “tabhair aire agus ná leig ort go gcuirfidh an
nídh atá agam le rádh leat aon iongnadh ort. Táid na h-uaisle sin go
léir ag faire orainn. Tá fhios agam-sa cad a thugan anso thu. Agus tá
fhios ag Conn cad a thugan anso thu. An nídh céadna a thugan anso é
féin, agus tuille acu. Mheasas go dtiocfadh liom a chur ’n-a luíghe ar
a n-aigne, gan a bheith orm labhairt, gur gnó gan éifeacht an gnó atá
’ghá dtabhairt anso. Táim-se ceapaithe, a Chaoilte, ar mo shaoghal do
chaitheamh ag tabhairt aire dom’ athair an fhaid is toil le Dia é féin
agus mise dh’ fhágaint ar an saoghal. Má’s ar m’ athair is túisge a
ghlaodhfaidh Dia, fanfad singil ar an saoghal so go leanad é.--Imthigh
anois, a Chaoilte, agus bíodh mo bheannacht agat, agus má’s maith leat
pósadh cuimhnigh ar mhnaoi éigin eile. Imthigh leat láithreach, i dtreó
go measfar gur ad’ chur ar theachtaireacht atáim.”
D’imthigh Caoilte.
D’fhill Niamh ag triall ar na h-uaislibh a bhí ag feitheamh léi.
“Téanam, a Chuinn,” ar sise le Conn. Thugadar aghaidh ar phubal Bhriain.
Mac drithár céile do Bhrian ab eadh Conn. Drifiúr do Mhaolruanaidh
na Paidre, do rígh Ua bhFiachrach Áidhne, ab eadh an chéad bhean a
bhí pósta ag Brian. B’í sin máthair Mhurchadh, agus ba léi tuille de
chlainn Bhriain, leis.
Nuair a thánadar chun cábáin Bhriain chonacadar Murchadh agus beirt nó
tríur d’ uaislibh Dál gCais ’n-a seasamh lasmuich de’n chábán.
“D’ oirfeadh dúinn labhairt leis an rígh, a Mhurchadh,” arsa Niamh.
“Anois díreach a thánamair uaidh, a rígan,” arsa Murchadh. “Dé
bheata-sa, a Chuinn,” ar seisean. “Raghad isteach, a rígan,” ar seisean
le Niamh, “agus neósfad dó thu bheith anso. Ní’l aoinne i n’ fhochair
istigh ach Maolshuathain, an sagart.”
B’é Maolshuathain anamchara Bhriain. Anamchara a tugtí an uair sin ar
oide faoisdine.
Chuaidh Murchadh isteach. Níor bh’fhada gur fhill sé amach.
“Téanam, a rígan,” ar seisean le Niamh.
Chuaidh Niamh isteach agus do fágadh Conn amuich. D’úmhluigh sí do
Bhrian mar ba cheart, agus d’úmhluigh sí do Mhaolshuathain. Ansan do
labhair sí.
“Thánag ag triall ort, a rígh,” ar sise le Brian, “chun go n-iarfainn
ort congnamh a thabhairt dom feuchaint a’ bhféadfainn a chur fhiachaibh
ar chuid d’ ár n-uaislibh óga bheith síthchánta le n-a chéile.”
“Ba chóir, a ’nghean ó,” arsa Brian, “nár bheag dóibh na Lochlanaigh
a bheith le troid acu agus gan bheith ag troid eatartha féin. Cad é an
congnamh is dóich leat a dh’fhéadfainn a thabhairt duit, a Niamh?”
“Ní ró fhuiriste dhóm ainim a chur ar an gcongnamh, a rígh,” arsa
Niamh, “ach táim ’ghá thabhairt fé ndeara go bhfhuil cuid acu go
fíochmhar agus go feargach le n-a chéile, agus measaim gur mise fé
ndeár é.”
“Ó, tuigim,” arsa Brian. “Éad atá ortha. Measan gach fear acu gur aige
féin is ceart tu bheith mar mhnaoi, agus tá sé i rachtaibh an anama
bhaint as aon fhear eile a dhéanfadh oiread agus feuchaint ort.”
“Cúis gháire chúgainn, a rígh,” arsa Niamh, agus go gháir sí féin, “is
cruinn díreach a bhuailis do mhéar air!”
“Ba dhóich liom, a Niamh,” arsa Brian, “ná fuil aoinne chun an
sgéil sin do shocarughadh ach tusa féin, agus d’á luighead baint a
bheidh agam-sa ná ag aoinne eile leis an sgéal gur b’ eadh is fearr
a dhéanfair é shocarughadh. Inis dóibh lom díreach cé ’cu dhíobh a
phósfair. Gabhaim-se orm go gcuirfidh san deire leis an imreasán.”
“Do chuirfeadh gan amhras, a rígh, san deire leis an imreasán,” ar
sise, “ach ní féidir dom san a dh’innsint dóibh, mar ní phósfad aoinne
acu. Tá m’ aigne socair, a rígh,” ar sise, “ar gan pósadh choídhche.”
Do stad sí. Níor labhair aoinne ar feadh tamail. Ansan do labhair Brian.
“Déanfad-sa aon nídh is maith leath, a ríghan,” ar seisean.
“Tá duine acu anso amuich, a rígh,” ar sise, “agus dá mb’ áil leat
glaodhach isteach air agus a rádh leis ciall a bheith aige. Gaol duit
féin iseadh é. Mac do rígh Ua bhFiachrach Áidhne iseadh é. Do labhair
sé go h-ana fheargach o chiainibh le duine eile.”
Do glaodhadh isteach ar Chonn. Nuair a tháinig sé isteach do labhair
Brian leis.
“A Chuinn, a mhic ó,” ar seisean, “mheasas go raibh ciall agat-sa.”
Ní fheidir Conn an tsaoghal cad é an bun a bhí leis an gcaint. Níor
labhair sé.
“Do h-iaradh orm labhairt leat agus a rádh leat ciall a bheith agat,”
arsa Brian agus é ag gáirí.
Níor labhair Conn focal. Ní fheidir sé cad ba cheart dó a rádh, agus
cheap sé gur bh’fhearr éisteacht.
Do labhair an sagart.
“B’fhéidir nár bh’fhearr rud a déanfaí’ná an ceann a bhaint de’n sgéal
duit, a Chuinn,” ar seisean.
“Leig dómh-sa imtheacht, a rígh,” arsa Niamh.
Chrom Brian a cheann chúichi, agus d’ imthigh sí amach.
“Do labhrais go feargach ó chiainibh, a Chuinn,” arsa’n sagart. “Is
dócha go bhfuil fhios agat féin cad é an chúis a bhí agat leis an
bhfeirg. Ní’l agam-sa le rádh leat ach an méid seo. Tá socair ’n-a
h-aigne féin ag inghín Thaidhg Mhóir uí Chealla gan pósadh choídhche.”
“Siné cúis, a Chuinn,” arsa Brian, “gur h-iaradh orm-sa labhairt
leat-sa agus a rádh leat ciall a bheith agat.”
“Agus, a Chuinn,” arsa’n sagart, “féadfair-se a dh’innsint d’á thuille,
fé mar a thuigfir féin gur gádh é, ná fuil aon bhreith ag aon fhear go
deó ar inghín Thaidhg Mhóir a dh’fhághail le pósadh.”
“Imthigh leat anois, a mhic ó,” arsa Brian, “agus bíodh ciall agat.”
D’imthigh Conn gan labhairt. Bhí sé ag dul ó dhearg go bán agus ó bhán
go dearg an fhaid a bhí sé ag éisteacht leó, agus ansan d’imthigh sé
gan labhairt.
Dhein sé an rud a dúbhradh leis, ámhtach. D’inis sé an rud a h-innseadh
dó. As san amach níor deineadh a thuille éada mar gheall ar Niamh. Má
’seadh, níor luíghduigh san an uraim a bhí acu go léir di. Ba dhóich
leat gur mhéaduigh sé an uraim. Má bhíodar úmhal di roimis sin ba
dhóich leat gur mhéaduigh ar an úmhluigheacht acu ’n-a dhiaigh san. Má
bhíodar ollamh roimis sin ar gach aon nídh a dhéanamh ar an gcuma ba
dhóich leó dob’ fhearr a thaithnfeadh léi, bhíodar níba thugtha ’n-a
dhiaigh san chuige, agus rud ab fhearr ’ná gach nídh eile, ní raibh
sgamal an éada ag dorchughadh gach maitheasa acu agus ag séideadh
miosgaise suas eatartha.
Ba ró mhaith an bhail ortha féin an sgéal a bheith mar sin acu. Bhí a
tuisgint chómh h-aibigh sin ag Niamh, agus a h-eólus ortha chómh cruinn
sin, nár thúisge a bhíodh gádh ag duine acu le cómhairle leasa ’ná mar
a thuigeadh sise an gádh. Ansan, ní túisge a thuigeadh sí an gádh ’ná
mar a thugadh sí an chómhairle. Bhí sí chómh doimhinn chómh gasta san
go dtugadh sí an chómhairle ar shlígh nár bhaoghal aon ghortughadh
dhéanamh. Bhí sí ana chneasta leó, ana aicilíghe, ana shéimh. An
t-aimhleas n-a mbéadh duine acu lán cheapaithe ar é dhéanamh bhéadh sé
curtha dhé aici sar a’ mbéadh fhios aige go raibh sí ’ghá chur dé i
n-aon chor, agus an gníomh fóghanta n-a mbéadh duine acu lán cheapaithe
ar gan é dhéanamh bhéadh sé meallta aici chun an ghnímh sin a dhéanamh
sar a’ mbéadh fhios i gceart aige cad a bhéadh ar siúbhal aici.
Is ’mó tairbhthe a dhein sí, ar an gcuma san, do Bhrian. Do thuig Brian
féin a lán de’n tairbhthe sin, ach bhí mórán de ná raibh aon phioc
eóluis aige air. Bhíodh cosg curtha aici le droch obair go minic sar a’
mbíodh uain ag an ndroch obair ar theacht, agus an droch obair a bhíodh
tagaithe, is minic a bhíodh sé curtha ar neamhnídh aici, curtha soir
siar aici, sar a’ mbíodh uain aige ar aon díobháil a dhéanamh, nó sar
a’ mbíodh uain aige ar phuínn díobhála dhéanamh.
Bhí uraim thar bár ag Brian di, agus ag an ríogra go léir di. Ach bhí
fuath nímhneach ag Gormfhlaith dhi.


CAIBIDIOL XVIII.
RÁFLAÍ.

An fhaid a bhí mór-shluagh Bhriain ag teacht abhaile ó Theamhair go
Ceann Cora an uair sin ní raibh aon lá gan an uile shaghas ráflaí
ag gluaiseacht ameasg na bhfear ar na neithibh iongantacha a bhí,
dar le daoine, ar siúbhal lastuaidh i Leath Chuinn. Bhí mór-shluagh
uathbhásach ag M’lsheachlainn ’á chruinniughadh, a deirthí. Clanna
Néill go léir ag cruinniughadh as gach áird agus a gcáirde leó.
Lochlanaigh ag dul amach ó Bhaile Átha Cliath ag cabhrughadh le
M’lsheachlainn i gcoinnibh Bhriain. Lochlanaigh ag dul óthuaidh ó’n
Múmhain chun díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus ar Leath Mhogha.
Slóighte Lochlanach ag teacht anall tar faraige ag cabhrughadh le
Lochlanaigh na h-Éirean i gcoinnibh Bhriain, i gcoinnibh an aon fhir
amháin a bhí tar éis cómhacht Lochlanach do chur ar neamhnídh i
n-Éirinn. Dar le lucht na ráflaí dhein Brian botún uathbhásach nuair a
thug sé an bhliain do Mh’lsheachlainn chun a nirt a chruinniughadh agus
chun é féin do chur i dtreó i gcóir an chatha mhóir a troidfí nuair a
bhéadh an bhliain istigh.
Dubhairt daoine ná raibh aon bhrígh leis na ráflaibh sin. Dúbhairt
daoine eile go raibh agus gach aon bhrígh leó, agus go neósfadh an
aimsir go raibh brígh leó.
D’ airigh Brian agus a lucht cómhairle na ráflaí go léir. Níor chuir
sé aon tsuim ionta. Ní dúbhairt sé ’seadh ná ní h-eadh leó. Níor ghádh
dhó é. Ní raibh aon pháirt de Leath Chuinn ná raibh a theachtairí
aige ann agus cúntas cruinn aige d’á fhághail uatha ar gach aon rud
a bhí ag tuitim amach lastuaidh. Isé Caoilte a bhí ’n-a cheann ar na
teachtairíbh sin. Chuireadh sé duine acu ódheas i n-aghaidh an lae nách
mór, le blúire éigin eóluis, ag triall ar Bhrian.
Bhí fhios ag Niamh agus agá dritháir Caoilte bheith ag déanamh na
h-oibre sin. Bhí nídh ar a n-aigne féin a bhí ag déanamh buartha
dhóibh. B’é nídh é sin ’ná cad a bhí imthighthe ar Amhlaoibh nó cé ’cu
beó nó marbh a bhí sé. Bhí an nídh sin ag déanamh buartha do Thadhg,
mar ní áiteóch’ an saoghal air ná gur deineadh éagcóir throm éigin ar
Amhlaoibh. Go dtiocfadh sé thar n-ais gan teip mura mbéadh nár fágadh
ar a chumas teacht. Bhí an nídh sin ag déanamh buartha do Niamh, ach má
seadh ní buairt de’n tsaghas chéadna a bhí aige ’á dhéanamh di. Bhí an
dá mhachtnamh úd ’n-a h-aigne aici mar gheall air, agus gan ar a cumas
an dá mhachtnamh a thabhairt d’á chéile.
Dúbhairt Tadhg gur dhóich leis gur mhaith an rud teachtaire chur
óthuaidh ag triall ar Chaoilte ’ghá rádh leis bheith ar thuairisg an
t-é a bhí uatha. Go mb’ fhéidir go dtiocfaí suas le tuairisg éigin
air lastuaidh, go mór mór ameasg Lochlanach Bhaile Átha Cliath. Do
socaruigheadh air sin. Do soláthruigheadh an teachtaire. Do sgríobhadh
leitir fhada agus do tugadh dó í le breith ag triall ar Chaoilte. Do
cuireadh síos sa leitir sin an uile bhlúire eóluis d’á raibh ag an
mbeirt ar Amhlaoibh. Do cuireadh síos a chómharthaí go léir inti, a
dhriuch agus a dheabhramh, a aos do réir tuairim, a théagar agus a
aoirde agus dath a ghruaige. Ní baoghal ná gur mhol Tadhg a phearsa
agus a thréithe. D’imthigh an teachtaire agus do rug sé leis an leitir.
Tar éis raint aimsire tháinig sé suas le Caoilte agus thug sé dhó í.
Do léigh Caoilte an leitir. Má léigh ba chuimhin leis láithreach an
t-ógánach Lochlanach a bhí ar iaraidh. Bhí aithne mhaith aige air, ach
ní raibh, dar leis, aithne ag Amhlaoibh air-sean. Chuir sé leitir thar
n-ais ag triall ar Niamh agus ar Thadhg ’ghá innsint dóibh go raibh
aithne aige ar Amhlaoibh, agus go ndéanfadh sé a dhícheal ar a dh’
fhághail amach cá raibh sé, nó an raibh sé beó.
Bíodh nár chuir Brian suim ins na ráflaíbh, mar nár ghádh dhó é, do
dhein sé an uile shaghas díchil ar a shlóightibh do mhéadughadh agus
do neartughadh agus do chur i dtreó i gcóir na h-oibre a bhí roimis ar
theacht na h-athbhliana. Chuir sé tuille fear isteach ins gach buidhin
d’á shluagh, agus dhein sé buidheana eile i dteannta na mbuidhean a bhí
aige. Chruinnigh sé ualaí móra éadaigh agus ualaí móra arbhair ó gach
aon pháirt de’n Mhúmhain agus d’á raibh d’ oileán na h-Éirean fé n-a
smacht. Tháinig ualaí móra iarainn go Ceann Cora ó gach áit ’n-a raibh
iaran ’á thógaint as an dtalamh, agus b’éigean do Mheargach oiread eile
gaibhní chur ag obair agus bhí ag obair cheana aige, i dtreó go raibh
na h-airm d’á ndéanamh níos tiúgha ar dúbailt ’ná mar a déintí roimis
sin iad. Nuair a chonaic lucht na ráflaí an t-éirleach oibre ar fad ar
siúbhal: “Ach!” adeiridís, “buadhfaidh Brian ar Mh’lsheachlainn agus ar
a bhfuil de Lochlanachaibh fé luighe na gréine!”
Do fuaradh amach lastuaidh, i gcaitheamh na bliana, cad é an t-éirleach