Елім-ай - 66

Сол дүрсілдеген кеудеге нұр сəуле еніп, ішкі əлемі жарқырап сала
берді.
– Шаратай-ай! Сəтке ғана табыстырып айырған сол тағдырыма
бəрібір өкпем жоқ. Қуаныш берген, бақытқа бөлеген осы сəтімді, маған
деген ынтық лебіңді сездірген осы дəл қазіргі өң-жүзіңді мəңгі
ұмытармын ба. Ұмыта алармын ба.
Осы кезде өкпе тұстан тағы біреу қиыстау шауып, шаң бұрқыратып
шыға келді. Қыз да, Қазыбек те байқап қап еді, түстері бұзылып,
құбылып қоя берді.
"Əй, тапқан екен!.. Аңдуы мықты-ау!"-деп қыз қинала қабақ түйді де,
əлгі қарадан көзін тайдырып əкетіп, Қазыбекке қайтадан жадырай
қарады.
– Ұмытпаспын мен де. Жүрегіме тілік боп түскен сəтті дертпен іздеп
өтермін,-деп саусағындағы гауһар көзді жүзігін суырып алды. – Белгім
болсын. Көңіліңіз қобалжып, бей-жай тартқан кезде, көзімдей көріп
еске алып жүрерсіз.
Қазыбек жүзікті басын ие құрмет көрсетіп тұрып алды да,
шынашағына кигізді. Жалма-жан кісесіндегі қалтадан күміс оттығын
алып, Шараһайға ұсынды.
– Менің де белгім боп қалсын. Жас ғұмырдың бір ғана жарық күнге
талпынып гүлін ашар сəтін бастан кештім. Ашылдым да басылдым деп
кетермін күрсініп. Есен-сау жүр, Шараһай!
– Мен де кештім ғой дəл сол күйді, Қазыкен. Шуақ таптым ғой
кеудеңнен. Шомылдым ғой мөлдір таза сəулесіне. Қайтейін. Əр ізі
аңдулы шерлімін. Шерлімін! Өксік жұтып кетермін тағы!-деп көз
жасын төгіп-төгіп жіберді.
Сол екі ортада əлгі жалғыз қара да жетіп қап еді. Бабаназар мен Дау
да əлденеден сезіктеніп, жау жарағына жармасып қалғанды.
Қазыбек келгенді таныды. Өткенде ақ ордада отырғандардың
арасынан көрген еді. "Көп ноянның бірі шығарсың. Бірақ аузың
салымды екен" деп тұр іштей. Дауыстап амандасты.
Анау сəлем Қайтарған жоқ. Қиястанғаны соншалық түгі түгел
тікірейіп кетіпті.
– Ау, жарқыным! Соншама түнергенің не? Аман-сəлемді алмасаң да,
түсінді жылытшы аздап. Қабағыңнан жауған қар даланы көміп кетер,деді жаны күйіп тұрған Қазыбек ең болмаса мынау аузының салымы
бар бəсекелесін бір қыжыртып.
– Тағы алмаған нең қалып еді бізде? Мəңгіріп қалып, қаңғырып
келген қазақ, əттең елші атың бар. Əйтпесе... – дей берді де Шараһайға
бұрылып, өз тілінше дүрсілдеп ұрса жөнелді. Қызды не деп
балағаттағанын түсінбесе де, не айтып жатқанын жорамалдаған
Қазыбек тағы да кимелеп кетті.
– Уай, ноян! Біздің қазақ қызды басына хан көтеріп, құдайдай
сыйлайды. Қабағын бағады. Бабын табады. Əсіресе өзгенің алдында
өзектесіне əкіреңдемейді. Сендерде сондай жосық жоқ па еді?
Шаратайда не жазық бар, сен дүрсілдейтіндей?
– Кіріспе, қазақ! Жаныңды олжалап жөніңе қайқай!
– Жанымды сен емес құдай берген. Жөнімді сенен сұрамаспын.
Шараһай істі насырға айналдырмайын деді ме, Қазыбекке күлімдей
қарады.
– Ал, нағашы! Бар тілек айтылды. Басқа не қалды. Қиыспаған,
қимаған көңілдерде жазық жоқ. Өксік көп. Жолыңыз болсын!-деп бар
шындығын қасындағы қоқаңдаған болашақ күйеуінен де жасырмай
ашық айтып, ат үстінен бас иді.
– Иə, айтылғанның азын да, назын да азырқан-баспын. Беріш боп
орнар жүрекке ол, жиенжан. Сау бол!-деп Қазыбек қолын созғанда,
ноянның шошаң еткен қамшысы жарқ еткен қыз көзінен жасқанып
барып, атының сауырына сарт ете қалды. Шапшыған атының басын
қос қолдап бұрып əкеліп, əлгі Қазыбекке тақалып, қанталаған қысық
көздерді ін түбінен қызарта өңмеңдетті.
– Нағашы, жиен бола қалдыңдар, ə. Барды айтып, наз бөлістіңдер, ə.
Жоқ! Кетерсің. Аман кетерсің бұл сапар. Бірақ шандатып еліңді
шаппасам, кеудеңнен басыңды ұшырмасам, сұм қазақ, Қара-Манжы
атым өшсін!
– Болсын айтқаның. Сіресуге де, тіресуге де дайынмын мен.
Аяспайтьшға біз бұрыннан кеткенбіз. Бірақ адалыңмен келуге тырыс.
Ұрланып келіп əділетсіздік жасайтындарыңнан, тығылып келіп, тонап
кетуден тыйылыңдар. Кең қолтық болғанбыз. Енді ол болмас. Қамсыз
қалмас бұрынғыдай қазақ. Сендердің жыртқыштықтарыңнан жерініп,
ақыры айбалтаға жармасқанымызды ескер сен де, Қара-Манжы! Ендігі
мүйіздеуді біз жасармыз. Біз! Сонда ат көтіңде кетер қыздарыңды ойла.
Күңіренер, шерленер апаларыңды ойла. Жаулықтың жауыздығын да
ойла!-деп қатты кетіп бара жатып, жалт бұрылып Шараһайға қарады.
Жүзінен қимастықтың күйініші көрінді. – Шаратай, шарасыздықты
сезінгенім өмірімде осы болар. Мынау ойрат ноянның алдында
арылғанымды
естідің.
Қорықамын
дегем
жоқ.
Ендігəрі
қорықпайтынымызды айттым. Ел мен ел келіскенмен, ер мен ердің
керісі бітпесін ұқтым. Сол керістерден терістік тумауын ғана тілеймін.
Өзіңе бақ тілер едім... Бақыт тілер едім... оған күмəндімін де. Бірақ
алдыңнан жарылқасын, Шаратай. Кім біледі, "ат баспаймын деген
жерін екі басады" дейтін бар. Ұшырастырар айырған жазмыш.
Тағдырға тəбділ жоқ қой. Ыңғайластырар əлі де. Сау бол!-деп Қазыбек
тағы да оң қолын кеудесіне төсеп, ілтипат білдірді.
Шараһай асықпай кəмшат бөркін шешіп ап, басын игенде, түйіп
алған қос бұрымы қос бұлақтай болып, алдыңғы өңіріне төгіліп кетті.
– Жолыңыз болсын, Қазыбек. Айнымаспын...
Қазыбек бүкіл денесінің мың сан ине қадалғандай дуылдай
жөнелгенін сезгенде, одан əрі бөгелуге шамасы жетпесін біліп, атын
бұрып алып, кейін қарай бүлкілдете жөнелді.
"Апырай, қандай ер! Қандай өжет! "Айнымаспын" деді-ау.
Қасындағы аңдушысы, қарауылы тұрғанда соны айтқаны, барын
айтқаны неге тұрады. Жан берудің бұдан артық түрі болар ма. Əттең
дүние-ай! Өстіп те адамның жүрегін жаралап өте бергенің бе. Өстіп те
сол жаралы жүректі ғұмыр бойы сыздатып кете барармысың? Біріне
бірі ұмтылған екі жасты бір–бірінен айырып, арасына екі елдің
жауығуын, екі ердің кектесуін қарсы қоя берермісің? Шаратай–ай,
шарасыз күнің одан əрі ширығар ма? Ширығар–ау. Анау
қасыңдағыңның қабаққа қарар түрі жоқ қой... Ол шіркінді де түсінуге
болады əрине. Айттырған қалыңдығы тапатал түсте жауының соңынан
куып жетіп "сүйдім, күйдім" деп жатса, қай еркек күйзелмес еді. Қай
еркек бүлінбес еді?.. Ендігі күнің не болар сенің, Шаратай?
Зымырықтан су ішермісің? Биігіңнен... мынау кісілік биігіңнен
құлдырап, күңдік, мүсəпірлік күйге түсермісің? Неге ғана кездестік? Əй,
əттең-ай! Əніңді тағы бір ести алмай кеткенім... Əнің еді ғой еркімді
алып, өзіңе дедектетіп апарған. Мені жұбатар, өзіңе дем берер сол əнің
болар ма... Болар да. Қош бол, Шаражан!"
Бабаназар мен Дау екпіндеткен күйі қастарынан өте берген
Қазыбекке үнсіз ілесті. Екеуі де мəн–жайды айтқызбай–ақ білген еді.
Мынау ширығып келе жатқан жас достың, жақсы інінің дəл қазіргі
халіне медеу боларлық ештеңе таппас өз күйлерін сезе ме, жақ
жазбайды.
Əсіресе Даудың түсі қашып кеткен. Əлгінде даланың төсін тіліп,
жалғыз таспа шаң суырып жеткен жеке ойратты көргенде: "Қап! Бекер
болды-ау! Онсыз да айрылысудың ащы дəмін татып тұрған екі жасты,
қызғаныш ызғарының енді зəрлі уын ішкізетін болды-ау. Əй, қу дүниеай! Сəтіңмен жетер күнің жоқ қой бір. Қайда барсаң шер қапқан көңіл.
Зар құшқан жүрек... Аһ ұрған жалын. Неге сөйткізе береді. Ырзалық
тапса, дүние бұзылар ма? Көңіл көншісе, заман бүліне ме? Неге өксігі
көп өмірдің? Өгейсіте берер болса, төліне неге діл береді? Жүрегін неге
тасқа айналдырмайды онда? Тебісуі көп, келісімі жоқ тірліктің несі
сəн? Етек алған, есе тиген ел болдық деп лепірген жүрек бар еді. Тағы
да күлге айналды ғой сол жалындаған жас жүрек. Қыз байғұс ше?
Қаңғытар ма, қан жұтар ма?.. Таң атқан сайын іргесінен домбытпасы
бітпес ызғар шалып тұрса... күйігіменен–ақ жіңішкеріп үзілмес пе?!."
Қазыбек бір бел асып барып, ат басын ірікті.
– Шақшамды да, қатыным мен апанымды да көміп келдім, ағалар
деп арт жаққа, жота жоталары бірін бірі қуалай жарысып, көкжиектегі
сусылдаған көк мұнарға сіңіп кеткен жазыққа көзін ұзатты. Құлазыған
көңіл де сол артта қалған, көзден жас ыршытпаса да, сол ыстық жасын
ішіне селдете құйған қызды іздеп кеткендей.
– Қой, шырақ, өйдеме! Өмірден түңілу бекер. Жоғалтқан адам таппас
па. Табылған нəрсе жоғалмас па. Мəңгілік не бар? деп даусын əдейі
қатайта шығарған Бабаназар ағасы үлкенсіп, қиялаған болды.
– Жоғалтудың да жоғалтуы бар, Бабаке! Орны толмас дейтінді бүгін
ұққандаймын. Толмас орны... – деп Қазыбек ауыр күрсінді. Сонысын,
күрсінісін жасырған жоқ.
–Орны толмас олқылық қана, Қазыкен!.. – дей берген Даудың
жанасып кеп тізесінен шап берді.
– Қазыкен дедіңіз бе?! Тағы айтыңызшы, Дау аға!.. Анау Шаратай
əлгінде алғаш рет осылай деп еді. Соңғы рет естуім болар деп ем. Дəл
соны сіз қайталадыңыз.
Ұзатпай қайталадыңыз. Өмірімде екінші-ақ естуім!-деп Қазыбек тез
тұтанды. Өңі де қуқыл түсін өзгертіп, шарбыланған қызыл реңк тапты.
– Ə...ə, Қазыкең, олқылық деп пе ем... Бұлқынған жүректің табары...
іздеуі тоқталмасын. Күңіренген дүниенің дабыр-дүбірлі күйге бөккен
дүниеге ауысатын да кезі болады. Күн мен түннің алмасуы бекершілік
пе? Қараңғыны ақ қумаса, аққа қара жармаспаса, дүниенің əуресарсаңды қызығын білмес те едік, Қазыбекжан.
– Оу, Дау аға! Мынауыңыз кəкейге қонады-ау. Бірақ күңіренген
дүниемнің аласапыраны сіз айтқан əуре–сарсаңнан асып түсіп тұр ғой.
Сонысымен кеудемді нығыздап басып тұр ғой.
– Күңіренбесе ол кеуде болар ма? Күйінбесе, күймесе ол жүрек болар
ма? Бірақ ер жігітке сын көп. Тосқауыл, бөгет көп. Көтермесе, жүнжіп
кетеді. Жіңішкеріп үзіледі. Сілкінсе, қажырланады. Соны баққаныңды
қалаймыз мына Бəкең екеуміз,-деп Дау інінің иығынан елеусіздеу ғып
сипап өтті. Сол сипау Қазыбекке тірек пана боларлық тау орнатқандай
сезілді.
***
Өз тобынан ажырап қалған бұл үшеу сол күні тым аршындап
кетпей, кешке қарай қазақ жерінің шебінің ең шетінде отырған кішірек
ауылға кеп түсті.
Ат-жөнін сұрасып, əсіресе жас, жаңа пері Қазыбектің аңыз боп
жеткен атын естігенде, бүкіл ауылдың үлкен-кішісі дабырласа
жиналып қалған еді.
– Өркендерің өссін, азаматтарым!
– Елдей көшіріп, ел қайтардыңдар. Селдей есіп жаудың бетін
қайтардыңдар.
– Айдап малымызды əкелдіңдер. Босатып жанымызды бердіңіздер.
– Уай, Қазыбек дана қайыссың ең?
– Апырай! Жігітім-ақ екенсің жап-жас басыңмен! Ақшулан сақалды,
əппақ сəлделі жақ сүйегі босаған кəрідей көруші ем, тіл–аузым тасқа,
қарағым.
– Аузыңнан атылар жалын еліңе шуақ, жауыңа дозақ болайын деп
тұрған нағыз баршыным боп шықтың,-деп елтірі тымақтың бір жақ
құлағын едірейте жоғары түріп алған мосқал еркек екі қолын
анадайдан жайып келіп, Қазыбектің мол, ірі денесін қаусыра құшақтап,
еңкейте беріп, маңдайынан сүйді.
– Рахмет, аға!
– Оу, рахметті біз сендерге айтайық. Сендер болмасаңдар, олай өтіп
бара жатып бір домалатып жейтін, былай орағытып қайтып келе
жатып қалған–құтқан малды тырқыратып қуып кететін обыр ойрат өз
аяғымен мал-жанымызды айдап əкеліп тастар ма ед? Тұяққа тұяқ,
басқа бас алу, о заманда бұ заман бұрын болып па еді? Тəубамызға
күніне он ұйып, батамызды өздеріңе, əсіресе Қазыбек балам, сенің
өзіңе, сырттай үйіп–төгіп беруден шаршадық па. Анау хонтайшы
алдында айтқан сөзің бүгін бар-бар жұртыңның аузында. "Е, бəсе!
Өрлік солай өрлеуі керек. Талап солай өрекпуі керек. Еркіндікті азулы
елдің айбатынан табу керек" деумен өзіміз де арқаланып қалдық-ау,–
деген əлгі адам үшеуіне кезек-кезек қарап, алыстан аңсаған жақын
ағайыны келгендей есі шығып кетті.
– Екі-үш күн жатып қонақ боласыздар.
– Жібермейміз. Жата-жастана қайтарсыздар.
– Əңгімелеріңізді өз ауыздарыңыздан естімей, сірə, мауқымыз
басылмас.Осы кезде жасы отыздарға кеп қалған кең иықты жігіт
өрістен мал айдап келді ме, мал қайтарып келді ме, атынан секіріп
түсіп, шылбырын ұстаған адамнан жүргіншілердің кім екенін сұрап
білсе керек, сондайдан қолын кеудесіне төсеп "Ассалаумағалайкумін"
соза сəлем берді.
– Уағалайкумассалам!-деп үшеудің үлкені Бабаназар қолын
ұсынды.Келген жігіт үшеумен амандасып болған соң, əлгі сөзуар елтірі
тымақтыға ым қақты. Анау қасына жетіп барды.
– Қарагер жабағыны жайғастырыңыз, Жəке!
– О-о, сол жабағы дыйлы!-деп қуанып қалды. – Қазір ақтындырамыз,
Бəкен. Онда қонақтарды өзің...
Бəкен Бабаназарға тілек білдірді.
– Іздесек таппас, шақырсақ келмес қонағымызсыздар. Үйге кірелік,
аға!-деп өзі ілгері бастады.
Алты қанат кең үйдің дүние мүлкі жаңалау болғанымен, мұнтаздай
ғып қоятын əйел қолы тимегені бірден білініп қалды.
Бетінде қара қошқыл құрым табы бар салқын сары қымызбен шөл
басқан қонақтарына үй иесі "алыңыздар, ішіңіздер" дегеннен
басқажарытып ештеңе айтқан жоқ. Оң жаққа құрып тастаған
шымылдықтың ар жағынан ыңырсыған ба, қыңсылаған ба, бір дауыс
шыққан кезде, онсыз да сынық жүзінің қабағы шытынай түседі. Соны
байқаған үшеу: "Е-е, ауру, іадамы бар екен ғой. Соған алаңдаған көңілі
қаяулы болар" деп жорамалдаған.
Бір кезде манағы сөзшең еркек ішке кірді. Ішкеқарай кірді, əңгімені
де қыздырды. Өзі де есіп сөйлеп кетті. Өзгелерді де сөйлеткізді.
Осы ойраттың обырлығын көргенде, осыларды жеңетін, тəубасына
түсіретін қандай құдірет бар деп Өз-өзімнен қиналушы ем. Қарындасқа
қайырым жасайтын əдет қазақта ғана ғой. Ал ойрат неменде омдай
қайыр жоқ. Ол шіркіндердікі жатпай, тұрмай інілайтыны қазаққа
қандай айламен қан құстырсам деу ғана. Соны, сол қос аяқтап
шапшыған асауды құлақтан басып, ноқталап алып, астыңғы ернін
шұрайлап тастаған өздеріңді, уай, қазақтың маңдайына біткен бір-бір
Əзіреті Əлідей көрем. Анау хонтайшы Қалдан сұмның мандайын
қасқалаған сөздеріңнен бергі сендерге деген құштарым керемет еді.
Енді өздеріңді көріп одан сайын құмартып барам. Апырай, мен жақ
бəрімізде де бар. Сол заржақ тіл бізде де безілдеуден аянбайды–ақ.
Бірақ, Қазыбекжан, сенің сол тасты тесіп шегелеген, темірді тіліп
қақыратқан өнегеңе он қайнатса сорпасы қосылмайды-ау. Қайран
қазекем: "Өнер алды-қызыл тіл" деп осындайда айтқан-ау.
– Əу, Жəке! Өнеге өнегеден жұқпай ма. Арқанысалғанның көп
үлгіден кенде қалары анық. Іздегеннің табары көп, əрекеттенгеннің
бағары көп. Армансыз адам-қанатсыз құспен тең. Биікте ұша алмайды.
Шыңға қона алмайды. Ал мынау Қазыбекжандардың заманыазулының емес, тілдінің заманы. Білімдінің, өнерлінің заманы,-деп
Бабаназар бір тың ой түйді. Осы пікірге Дау да, Қазыбек те, Жақып пен
Бəкен де бас шұлғи бойлады.
– Рас айтасыз, Бəке!
– Əділі осы екен-ау. Өнерлінің өрге ұмтылары хақ.Қазыбек манадан
бері үй иесінің томаға тұйықтығының бір сыры бар-ау деп отырған,
елең еткен көңілімен енді əңгімеге араласа бастады.
– Өнердің құттысы да, жұттысы да боларын білмей, шатасып
қалатынымыз бар–ау, Бабаке. Қымызға қызып, қыз көріп, қызық қуып
қызара бөрткенді де, құрықты қару ғып көтеріп, қамшыны қылыш қып
сілтеп бас жарып, көз шығарып, нашар ағайын мен əлсіз жекжаттың
малын айдап алып, желектісін байлап алғанды да өнер көретін жаман
əдетке үйірсектенгеніміз де баршылық. Ел ішінде жоқ–жітік көбейіп,
қайыршы кездесіп, ен жайлаудың қаңырағанын ескермес, өзімде болса,
өзгені қайтем дегіш өнершілеріміз де аз емес. Иықтан басқан қаралы
көңілді ашылмастай көретін, жылауық іштің ешқандай бейілге əуесі
жоқ тілсіздігіне бейімделген мылқау өнерпазды табуға да болады.
– Əй, мынауың тым сүмірейген өнер болды-ау, Қазыбекжан.
Мінезділік пен момындық сіңген, жақсыны аңсаған елдің тілегі де
əсерлі болмақ қой. Сен соны ескер, бауырым. Сонда мүмкін мінездің
келістілігі көбейген жұртта, адалдықтың мəйегінен тазалыққа ұйыған
жұртта Бəкең айтқан қанатты арманшылдар көбейіп, сен жеріген
желбуаз өнер-шілерді ұйпап кетер. Сөйтер,-деп Дау қиялады.
Жақып жанып түсті. Елтірі тымақты жерге алып ұрғанда дөңгелеп
көрінген тазынан да қымсынған жоқ.
– Апырай! Жарқ-жұрқ атылған найзағайдың ортасына түстім бе,
жалт-жұлт еткен асыл сөздердің арпалыса шарпысқан мезетіне тап
болдым ба, мүлде бұрын өзім кешпеген əсерлі дүниеге сүңгіп кеттім–
ау! Əй, қайран тіл! Құдірет екенсің ғой нағыз! Құнарың қандай қою еді!
Нəрің қандай шырын еді! Біз ғұмыр бойы мəн берместі осы тап қазір
өзіміз күнде көріп жүрген, ұшырастырып жүрген жерінен кесек-кесек
қып ойып алып, "мынаусы былай, анаусы осылай" деп ұстата
салғандарыңа болайын. Зеректік деп осыны айтад та. Əйтпесе
арманшыл өнерліні біз естімеп пек. Өнерлінің өткенді бүгінгіге жалғап,
ертеңге сүйрерін сезбеп пек. Бірақ қиюластыра алмаушы ек. Епсектік
жасамаушы ек. Оған енді ақыл да жете берер ме.
– Сіздің де сілтесіңіз ешкімнен кем емес–ау, Жəке. Аяқ тастасыңыз
кей жорғаны жаңылдырардай,-деп Бабаназар көтермелеп еді, Жақып
одан сайын ағындады.
– Енді ол белгілі жайт, Бəке. Малды бай сөйлесе, "Сөзінің бəрі құп"
деп, жарлы-жақыбай жақсы сөйлесе де, "Малтасын езген қырт!" деп
біріне күлмең қағып, біріне едірейе қарауды əдет етпедік пе. Жар
басында жапалақ қуған жарты кеш Жақыптың жарапазаны кімге
дəркер. Тыңдар құлақ, сіңірер кеудесі жоқ сөздің ауызды ауыртып, тілді
қышытқаннан басқа не қасиеті болсын. Жаңғырығы кеудеден өшіп,
таста тірілген дауыстың қарлығуы тез, құмығуы жылдам. Жаңғырыққа
жалпылдай бермеңіз,–деп тымағын төбесінен тік көтеріп апарып өз
төбесіне төңкере салды. Басын сəл қисайта түсіп, Бəкенге назар
қыдыртты. Бəкеннің оң қабағы жоғары серпілді. Жақыптың əлгіндегі
сөз жүйткіткен тұстағы қызулы, қажырлы жүзі босап сала берді. Екі
қолымен жер таяна орнынан бөксесін көтере, сиыршалап əрең тұрды.
– Сіздер əңгімелесіп отыра тұрыңыздар. Мен қазір... қазір келем,-деп
тағы да асығыс қимылдап, сыртқа шығып кетті.
– Туысыңыз болар...-деді Дау үй иесіне қиыстап.
– Жоқ. Қоңсы адам ғой. Босып жеткен. Оған да екі-үш жыл боп
қапты. Осы ауылға тұрақтап қалды ғой. Шаруаға икемі мол. Əр ненің
басы-қасында өзі жүргенді ұнатады,-деп Бəкен кəдімгідей сөйлеп кетті.
Қабақтағы кірбіңі де жазылып, жоғалып барып, оралды.
– Əй, Бəкен шырақ! Осы сен науқас емеспісің?-деп Бабаназар оқыс
қойып қалды.
– Жоқ! Тəнім сау.
– Е-е, жаның ауыра ма? Неге? Əлде ойраттан əлі оралмағандарың
бар ма ед?
– Оралған... Бірақ... – Бəкен күмілжіді.
Сырттан леген мен жез құман көтерген жігітті ілестіріп Жақып
кірді. Қонақтар қол жууға кірісті.
Үлкен астаумен үстіне шеке қондырылған ет келгенде құрулы
шымылдық бір қозғалып қалып, іш жағынан тағы да ыңырсыған ба,
қыңсылаған ба –белгісіз дауыс естілді. Бəкен үнсіз ғана таңдайын
қақты. Əлгі дауыс сап тиылды.
Жақып басты ұстап, Бабаназарға ұсына беріп еді:
– Дəл осы жолғы рет Қазыбекжандікі,-деді анау.
Қазыбек ыршып түсе берген, Дау баса қойды.
– Бəкең жөнін айтты.
– Бабакеңнің жасы үлкен... Ненің ақысы үшін?
– Шырақ, ақысы деймісің? Ақысы көп. Азаматтығың үшін. Өткендегі
хонтайшы алдындағы жеңісің үшін. Ел мерейін асырғаның үшін, –деп
өз қолымен шекені Қазыбектің алдына қойды. Жақып та шапшаң екен,
шұбыртып жатыр.
– Ойбай-ау, Қазыбек қарақ-ау! Саған жабағы емес атан түйе сойса
артық емес. Сенің атың ауызға көп емес-ау, мол ілінуде осы күндері.
Саған ауған ел мейірімін, қарағым, сен əлі біле бермейсің. Жер шетіне
енді ғана жеттіңдер. Бұдан əрі сіздер, елшілер, ел төбесімен жүресіздер.
Төсінде түнейсіздер. Ал сені, Қазыбекжан, бүкіл қазақ, мұқым алаш
"жанашырымның бəйтерегі, күн жағыма ығым, жел жағыма панам.
Ақылдым, асқарым! Кемелім, кемеңгерім!" деп отыр. Батасы ұшантеңіз. Тек ұзағынан сүйіндірсін...
Дау бас изеді.
– Рас! Рас! Əй, Жəкесі, жақсы айттыңыз-ау. Ердің атын елі шығарады,
елі өшіреді де. Əмсе шарықтата берсін. Тек даңғойлықтан аман қылғай,
–деп əлденені қиялатып тоқтады.
Қазыбек күліп жіберді.
– Мені бір тау көтерген Толағай көрдіңіздер ғой. Елім десем, ел
намысын жыртсам, ел қамын ойласам, перзенттік парыз, қарызым
емес пе олар. Оның міндет қылар несі бар. Аяқ жетер жерге бармасам,
тіл безер жерде үнсіз қалмасам, одан басқа қандай еңбек сіңірермін. Ал
даңғазалықты, Дау аға, өздеріңіз бастаған жоқпысыздар? Дүрілдетпейақ осы шекені, ағалар, өздеріңіз ұстап, маған ауыз тигізсеңіздер,
ағағақұрмет, ініге-дəулет деп еркінсіп, еркелеп отырам ғой. Ондай
даңғойлыққа дайынмын.
– Əй, мынаусы да ақыл...-деп Жақып басты қайтадан Бабаназардың
алдына сырғытты да:-Қалай дедің? "Ағаға-құрмет, ініге-дəулет". Бұрын
естімеген нəрсем екен.
Қазыбектің дауысы саңқ етіп, қаз қаңқылына ұласты.
– Жақып аға, бұрын естімеуіңіз мүмкін...
Дау кеудесін тіктеді.
– Мынауың... осың, Қазыбек, тың мақал болды ғой. Өзіндікі болды
ғой,-деп əрі қуана, əрі тандана ініге мерейлене қарады.
– Солай да сияқты, аға. Мақал дедіңіз бе. Болар мүмкін. Ағасы
құрметтінің інісі дəулетті болатыны ежелден белгілі нəрсе. Сол белгілі
жəйт бір сəтке ой түйініне айналған да. Оған несіне үздігеміз.
Дау іштей риза. "Шебер тəңір перзентіне ықылас түсірсе, түгел
түсіреді-ау!.. Құдай тіл-көзден сақтасын. Көре алмаушылардан,
күншілдерден аулақ қылсын. Қазақтың сөзі де жүйрік. Өсегі де
сумаңдағыш еді. Пыш-пышына жолатпасын. Пəле-жаласын жұққызбасын!"
Бəкен кішірек ағаш табаққа бөлектеп ет турап отырған. Қонақтары:
"Анау шымылдық ішіндегі науқасқа дайындап отырған болар. Кім
болды екен. Шешесі ме? Əйелі ме? Əлде қыз баласы ма?"-деп далбаса
жорамалдайды.
– Алыңыздар. Жеңіздер!-деп Жақып сарымсақ қосқан тұздықты
құйып қонақтарға ілтипат жасады.
Жас жабағының астау толы етін еңсеріңкіреп қонақтар сорпа іше
бастаған кезде, Бəкен орнынан тұрып барып, құрулы шымылдықты
түріп қалды. Ағаш төсекте жатқан жүндес төбет ит басын көтеріп алып,
сілекейін шұбырта қыңсылап қоя берді. Ағаш табақты туралған етімен
иттің алдына қоя салды.
Қонақтар үн-түнсіз аң-таң боп қалды. Күні бойы науқас деп
отырғандары ағаш төсекте, құрулы шымылдықтың ішінде шəниіп
жатқан сап-сау бөрі басар болса, сол бөрібасарға жабағының жылыжұмсағын майдалап турап, бір табақ қып алдына қойса, таңданбасқа
бола ма.
Жақып қана ештеңе болмағандай, ештеңе көрмегендей үшеуіне
кезек-кезек қарап:
– Сорпаларыңыз суып қалды ғой. Алыңыздар, ішіңіздер!-деп отыр.
Үй иесі лəм демей сыртқа шығып кеткен.
Дау Жақыпқа бұрылды.
– Ау, Жəке! Бұ не? Мынау не тылсым!
Жақып қолын сөл жайқап, "Үндеме!" деген ишара танытты.
Осы кезде сырттан Бəкен кірді. Жалғыз емес, əлдекімді мойнына
салған қарғыбауынан жетектеп кірді. Ымырт оралған кешкі бейуақтың
алакөлеңкесі болса да, сырттағы жерошақтың жалпылдаған отының
жарығында іште отырғандарға жез тырнақ əйел кіріп келгендей
көрініп, қатты əсер етті. Өйткені əлгі жезтырнақ па, əлде жезтырнаққа
ұқсас əйел ме үстіндегі алба-жұлма киімімен, мойнына асып тастаған
ап–ауыр дорбасымен, дударлана ұйысқан шашымен көрген жанның
көңіліне үрей ұялатардай ұсқынсыз еді. Əсіресе жылуы жоқ, нұры
өшкен күңгірт көздердің ешкімге тіктеп қадалмас, бірақ бір орында
тұрақтап тұрмас жылт-жылт қарасы жүрек суылдатардай. Түсі бозара
көгерген.
Əйел ешкімге көз тоқтатып қараған да жоқ. Амандасу, тілдесудің
ишарасын да сездірмеді. Соған қарап: "Е-е, байғұс, есі ауысқан науқас
жан болдың ғой" деген аяушылық төрдегі үшеудің жүзіне қалқып шыға
келді.
Бəкен қарғыбауды жұлқып қап, əйелді шөңкитіп түсірді. Содан соң
бір қолымен ұстай кірген итаяққа дастарқандағы сүйек-саяқ, сіңіржелке сияқты қалдықтарды салып, əйелдің алдына дік еткізіп қоя
салды.
Қазыбек майлыққа қолын сүртіп, тіксінген күйі кейін шегінді де,
арқасын жүкаяққа сүйеді.
Бабаназар мен Дау да сұмдық көргендей кейін сырғысты.
Жақыптың басы салбырап кетіпті.
Əйел ғана сүйек-саяқты кеміріп, аш қарынды алдап жатыр.
Қазыбек екі ағасына кезек-кезек бұрыла қарады да, қасын қиғаштай
кере ұй иесіне шаншылып қалды.
Бəкен сол шаншылған қарастан ыққандай, қозғалақтап кетті.
Бабаназар даусын кенеді. Қабағы қатты түйілгенде кең маңдайда екі
қастың күйіскен жері жұдырықтай боп томпиып шыға келді.
– Əй, жарқыным! Мынау нең? Адал асыңды арамдағаның қалай?
Əлде жегенімізді желкемізден шығармақ пең? Неткен тəлімің еді
бұның? Тəлкегің бе?
Бабаназардың зілі Бəкенді орнынан атып тұрғызып, аяқ құшқызды.
– Оу, ағалар! Қазыбек бауырым! Ондай ойым жоқ. Адалыма арам
араластырған емен! Алмаңыздар көңілге! Мынау көргендеріңіз өзімнің
ғана білетін өмір бойғы азабым! Ешкімге көрсетейін деген назарым
емес! Емес!
Дау əлсіз дау айтты.
– Онда бауырыңды неге суытасың? Адамнан итті абзал еткенің қай
тазалығың?
– Ағаттық етсем ғафу өтінем. Өз ішімнің кірнесі өзгеге оғаштық
көрінерін білмеппін. Басқа кінəратым жоқ. Ал итті адамнан неге абзал
еттің десеңіздер, оның үлкен себебі бар. Адамның иттігі өміріме қауіп
төндірген. Иттің адалдығы жанымды арашалап қалған. Біріне алғыс
құрметімді жасағаным еді. Біріне қарғыс–наламды көрсеткенім еді.
Сіздерге сол қылығым ұнамай қапты. Олай боларын, күндегі əдетіммен
ойламаппын,-деп Бəкен өз күйігімен тұрғандықтан қонақтарына енді
қаймықпай қарады.
– Айтшы, оу, ашсаңшы онда анау ит өлген ішінді!-деп Бабаназар
ақырғанға бергісіз зілді үнмен нығарлады.
– Білмеймін... Сіздерге оның қажеті бола қоймас,-деп Бəкен
ашылғысы жоғын сездірді.Қазыбек сəл ыңыранды. Жүкаяқтағы
жотасын босатып, кеудесін тіктеп алды.
– Бəке! Сіздің бізден жасырған үлкен сырыңыз барын сезіп те
отырмыз. Секемденіл те отырмыз. Өз күйігіңіз болса да, өртенсеңіз де
өзгені қоса өртегеніңіз əділет емес. Ал өзгенің күйігін қоса
арқаласаңыз, о дүниенің алдында бетіңіз шарық. Сіз де пенденің
ұлысыз. Мынау əйел де пенденің бірі. Бəріміз тəңірдің құлымыз. Бірақ
тəңір емеспіз. Тəңірдің ісін пенде атқармас. Тəңір таразысын пендесі
жүргізе алмас. Ал сіз көңілге қату бітіретін аяусыздық жасап, қаталдық
еткенсіз. Пенденің кінə-жаласын тексеретін жерде қазы, көкте құдай
бар. Ал мынау қылығыңызды адам да, тəңір де құп көрмейді.
Бəкен Қазыбектің өзін жеңер дəлелін түгел түсінді. Пенделік күйде
жүріп құдайын, құдайшыл əділетін ұмытып кеткенін білді. Басын
изеді.
– Шалағай кеткен екем. Өз көңілімде түзумін, əділмін деуші ем. Тыс
жайылып кеткенімді сезгендеймін. Айтайын. Бəрін айтайын онда,-деп
Бəкір қолын кеудесіне төсеп, бас иіп, өз хикаясын бастап кетті.
Алба-жұлба, кісі қарағысыз келіншек жігіттің қыздай айттырып
алған əйелі екен. Көрген көздің жауын алатын əдемі келіншегін Бəкен
сондай ұнатқан ғой. Жолаушылап кетсе, үйіне жеткенше, келіншегін
көргенше асығады екен. Əйтеуір от басына жетіп, ошақ қасынан
қыбырлаған Əминасын көрсе, төрт құбыласы құлпыра түгенделіп сала
беретін қызық дəурен кешіпті. Сол қызық дəуренін осыдан екі жыл
бұрын ауылын шапқан ойрат қолы ойран ғып кеткен көрінеді. Қолды
боп кеткен Əминасын жаудан айырып əкелуге дəрмені жоқ, бармағын
тістеумен жүргенде, құдай сəтін салып, мынау қазақ-ойрат бітімі бола
қалмай ма. Онсыз да қолына түкіріп отырған Бəкен бітім болады, мал–
жан қайтарылады деген хабар тиісімен-ақ атқа қонады ғой. Келіншегін
іздеп ойрат еліне де барады. Əминасын іздеп те табады. Тапқаны не
керек, құдай төбесінен ұрған соң. Некелі жары-əсем Əминасы Бəкеннің
кеудесінен итерген ғой. Тұтқында жүріп жаңадан тұрмыс құрған ойрат
күйеуіне əбден бауыр басып алған бəтшағар шіркін Бəкенге тіпті
пысқырып та қарамай қойыпты. "Қолға түскендерді тегіс қайтару
керек" дейтін Қалдан Башықты хонтайшы өміріне еріксіз бас иген
ойрат жігіт: "Қазағым, əйелің көнсе, қолыңды қақпаймын, алып кете
бер!" деп мəрттік танытыпты. Ал Əмина айтқанға көне қойсын ба.
Өткен күннің бал дəуренін айтып, қызық күндерге қайта
оралатындарына сендіріп, жалынып та, жалпайып та айтып, көңілі
бұзылған əйелді иліктіре алмапты. Əбден мысы құрыған Бəкен"
"Алыстан əдейі іздеп келіп ем, Əмина–ау. Ең болмаса əудем жер
шығарып та салмайсың ба?"–дейді ғой мөлт еткен жасын сығып тұрып.
Əмина амалсыз бас шұлғып, соңынан ілби басып ере беріпті. Ұзап
шықпай жатып–ақ, Бəкен əйелінің мойнына қыл шьшбырды тастап
жіберіп, артына қағып салып, іліп ала жөнеледі. Ер жігіттің атықанаты. Қанатына жалбарынып қамшы басады ғой. Түнімен құйғытып,
таң ата қазақтың жер шебіне жеттім деген мезетте артынан
шудаланып шаң көрінеді ғой. Жарамды атпен қосарланып қуып
жеткен кең жауырынды, нар тұлғалы ойрат күйеу екен. О да бір "жау
қайдасың?" деп екі алақанына түкіріп жүретін дүрдің бірі болса керек.
Анадайдан айқайлап, дабылды дүбірлете қағып қалады ғой. "Енді бұл
əйелді жеңген алар. Кел, қазағым! Сенімен аянбай бір ойнайын!" деп
атынан түсе сала қылышын ала ұмтылады.
Бəкен де намысты жігіт емес пе, жерге қарғып түсіп, қарсысына
шыға беріпті. Екеу ұзақ сайысыпты. Бірін–бірі ала алмай, титықтай
бастағанда сұм əйел опасыздық істеп, Бəкеннің аяғынан шап берген.
Сөйтіп екеулеген олар жігітті жерге алып ұрады ғой. Қапыда жауының
астына түсіп, енді өлгелі қалғанда күшігінен асыраған иті көмекке
келмей ме. Иті желкеден бүріп жұлып алғанда, Бəкен қылышты
ойратқа бойлата сұғып жіберіпті.
Бəкен сол оқиғаны енді ғана басынан өткізіп отырғандай күйзеліп,
ентігіп тоқтады. Көзінің қиығымен қонақтарына қоныстады. Оқты
жанарды үнсіз тыңдап отырған əйелге бағыштады. Əминаның міз
бақпай сазара қалған жүзінен бетін тайсақтатып əкетті.
– Барым... сырым осы. Жанымды арашалап, жақсылық жасаған итім
анау. Иттен де бетер иттік жасап, опасыздық көрсеткен əйелім мынау.
Кім адал, кім арам? Кім оң, кім теріс? Ендігі билік сіздерде. Іштей
күңіренуім көп еді. Күйзелісім мол еді. Солар адастырса, бетімді
бұрарсыздар.
Мына əңгімеден соң Бабаназар да, Дау да Бəкеннің күні бойғы
салыңқы қабағының ажарын енді сезгендей мүлде жуасып қалды.
Қайта анау əлі де сүйек-саяқты кеміріп, сорып отырған əйелге деген
іштей қыжыл тауып, төсек үстінде жатқан маңтөбетке ризалық
қарасты жолдасты.
– Біз не дей қояйық. Араз ағайынды жалғастыру, жанастыру, əй,
қиын іс болса да, əйтеуір бір ілік берер еді. Ал сен екеуіңді келістірудің
еш ыңғайы бола қояр ма екен?.. Қыздай алдым, қимадым, іздедім дедің.
Сенің қимас көңіліңді қолжаулық еткенін естігенде жүрегім тіксінгенін
қалай жасырармын. Күрек тісін қасқайта қаратып, қолаң шашын
құлаштай таратып көз алдында бұлаңдаған қосағыңның өзге
еркекпен... онда да жат, жау ұрпағымен əмпейлесуі естіген құлаққа егеу
түрпі ғой. Сын сенің де, Бəкен, оның да, кел... əйелдің де басында боп
тұр бұл жерде. Опасыздық еткенін кешіре алмасымды... өзімнің кешіре
алмасымды білем. Жатпен əмпейленген əуейілігін ойласам, шариғат
жолына ойысқан да жөн тəрізді... Онда да тас атқылау... Ал итінді өлеөлгенше асыра. Бірақ артық кетіп, асылық етпе. Əр жан иесінің өз орны
болатынын ескер. Адам түсер, кісі отырар жерге ит шығарған
əбестіктен арылғайсың,-деп Бабаназар өз ойын, өз шешімін осылай
түйіндеді.
Бəкен келіскенін білдіріп бас изеді.
Дау "Бəкеңнен кейін не айтам?" дегендей шалқая беріп еді,
Қазыбектің өзіне қадала қалғанын көргенде, көзі іні көзінен тайқып
кетті. Еріксіз түкірігін жұтынды.
– Бəкеңнің шариғат жолы деген тайғақтау тұсынан басқасының
бəріне қосылам. Қиын жағдай екені рас. Желкілдетіп желек кигізіп