Елім-ай - 07

деп бетін тез сипады да, қан жиреннің тізгінін қағып қап, қозғап
жіберді.
Қарақат көздері мөлдіреген бүлдіршін Аршагүл би сөзінің көп
мəнісіне түсінбесе де, үлкен адамның жас баладай мұңая жасаураған
жанарын көріп қалып еді, əлденеге алай-түлей сезім буып, жігіттердің
бірі ұсынған тостағанды бауырына қысып, біразға дейін қимылдаған
жоқ.
Жүргіншілер түс шамасында Түркістан шаһарының айнала
қоршаған қыш қорғанына таянды. Қорғанның төрт тұсынан төрт
қарауыл мұнара - төрт қақпа көрінді. Олар -Мұсалла қақпа, Есек қақпа,
Дарбаза қақпа, Ниат ата қақпалары. Дарбаза қақпадан қалаға енген
жолаушылар базарға бет түзеді. Ирек-ирек тар көше, шым дуалдарды
ұзақ жағалап, аяңмен келеді. Тоқал там, сұр кесек, ақшыл аспанда
қимыл-қозғалыс білінбейді. Жүргіншілерден басқа қараңдаған кент
адамы шамалы. Дуал басындағы бірен-саран балалардың айқай-шуы
болмаса, үлкендер тым аз. Базарға тақала бергенде ғана ерсіліқарсылы шұбаған жұрт көбейді. Сəлден кейін тар көше кеңейе
жайылып, үлкен алаңмен жалғасты. Көшелердің кеңеюін тарау - тарау
атыраудың шалқар көлге құйылған кезіне елестеткен Тынышбай
құрдасы Қуатқа тақала түсіп, үзеңгі қағыстыра қатарласты.
— Жаудан шайлықпаған жүрегің, мына шудан сескенді ме, құрдас ау! - деп Қуат əзіл тастады.
— Тегі, біз қызықпайтын тірлік екен.
— Мүмкін, қалыңдық сатып аларсың.
— Сатып алған жар бола ма, тартып алған қол бола ма?!
— Ендеше, жүрегін жаулап аларсың.
— Мен жаулайтын қыз базарға түспейді.
Осы екі арада төңірек əлем-жəлем байлаған диуананың асасындай
алуан түспен құбылып, көз қарықтырып жіберді. Дүниенің төрт
алабынан түгел құйылған сан пенденің құрамы бар базарда.Бірі қоңыр,
бірі ақшыл, бірі сіліңгір қара - адамның да ала-құласы болады екен.
Хорезмнің, Бұхардың саудагері, Қытайдың жібек маталы кездемешісі,
Самарқанның бармағы майысқан зергері, Түркістандық əмбебап дихан,
далалық ақ сойыл малшы, орыстың қызыл шырайлы көпесі, қызыл
бастың сеңсең бөрікті құл сатушысы, Хорасанның кілемшілері,
Кашмирдің жібек тоқушылары, қазақтың он саусағынан өнері тамған
шеберлері - бəр-бəрі осында. Тіпті арабтың сахарасынан келген
бəдəуилер де көрінеді. Татар мен башқұрт - естектің қолөнершілері де
аз емес. Əркім əр үнмен, əр тілмен əр жерден азан-қазан айқайлап
затын мақтап, бұйымын бұлдап, тауарын тұздап өткізіп жатыр.
Кең жаймаларда тай-тай жібек, тең-тең жүк, асыл тас, алтын бұйым,
күміс ыдыс-аяқ, кəрлен шыны, былғары мен шұға, жеміс пен жүзім,
алма мен алхоры. Бұрқыраған палаудың, ыстық қуырдақ, шыжғырған
кəуап пен бастырманың исі мұрын жарады. Ана шетте қора-қора қой,
үйір-үйір жылқы, оншақты түйе тұр. Əрқайсының қасында безек
қаққан заржақ делдал ешкімге ауыз аштырмайды.
Найзасының қыл құйрығы желкілдеген сарбаздар аттарын орғыта
екпіндеп жүр. Тəртіп орнатудың орнына осылардың өздері көбіне-көп
өктем қараулық жасайтын тəрізді - ау, жасауылдар барған тұстан
запылана сөйлеген, зəбірленген үндер андағайлап өршиді. Осы арадан
төңкерілген тостаған күмбездері көз аулап Əзірет сұлтан сағанасы
көрінді.
Жүргіншілер енді соған бұрылды.
Жақындай беріп аттарын тежеді.
Сағананың күтушілері Қазыбекті танып, елпелектеп алдынан
шығып, шылбырға оралды. Атынан көтеріп түсірді.
Бас қақпа жай қозғалып, сықырсыз қақ жарылып ашылды. Есік
ашылғанша бұрын мұнда талай болған Аралбай, Түйте,
Ақтамберділердің байсалдылығынан мүлде бөлек күйде Қуат та,
Тынышбай да сүйектен салған өрнекке тандана қарап қапты. Сап таза
күміс тұтқалы жақтаулы есіктің тістесер жерінде үш арыстанның қола
басы тұр еді, арасы алшақтап бара жатқан қос жармадан бір-біріне
шатынай қарасып, айбар атып жатқандай елестеді.
Табалдырықтан аттаған қонақтар орталық бөлмеге аялдамай оң
қолдағы "қазандық" бөлмеге кірді. Ортадағы кісі бойынан да биік қола
қазанды көргенде, Тынышбай тағы да шегін тартты.
Қазыбектің ымдауымен Аралбай батыр қойнынан буулы түйіншек
алып, қазанға тастады. Содан кейін көп бөгелмей тысқа шықты.
Қуаттар Қазыбектен бөлініп, басқа үйге түсті.
2
Күн екіндіге құлай суық ызғар маңдайдан ұрды. Лезде ауа райы
сабындай бұзылды. Ызғырық жел беймазалана суылдай жөнелді. Алыс
жол мен мекенсіз дала елең - алаңнан ат соқты жүрісте қажып келе
жатқан жүргіншілерді амалсыз көңіл жадаулыққа бейімдеп, өркешөркеш бұлттарға үнсіз қадалтады. Сұрғылт аспанда сең жүргендей
аударылып, жөңкіп көшкен ауыр бұлт əлден - ақ өткір шыңылтырымен
бет қариды.
— Қар жаумаса нетсін!
— Тезірек бұлақ басына жетіп алайық!
— Осы жөніміз... бағытымыз дұрыс па?
Осынау шашау күдік ой - бойға шырмауықтай шырматылып, ақшыл,
сұрғылт сəулесі тез азайып, қара - күңгірті қоюланып бара жатқан
айналаны көп көзбен тінткізіп келеді.
Түйте бастаған сенімді жолшыл жігіттері бар, бір емес талай жүрген
жерлерінен адаса қоймайтынын білетін Қазыбек əлі бір үн қатпай,
шұбырған топтың дəл қазір орта тұсында келеді. Күйініші жоқ,
сүйініші де аз бір халде. Бей-жай. Үзік-үзік елес буған көңілмен қатқақ
жолға анда-санда самарқау көз тастайды. Бұл кезде керуен Бетпақты
айналып өтіп, Сарысуға жақындап еді. Ат-көлігі əндемді жолаушыға
Ұлытаудағы қыстауына дейін үш -ақ күндік жол қалған. Таянған сайын
ауылын, үйін сағына ма тамағы кеберсіп, көзіне бір қылаулы буалдыр
перде орала береді. Содан айығайын дей ме, хан ордасын, билер
диуанын жиі-жиі ойлап кетеді.
"Жеті жарғы"... Елге бірлік, жұртқа тұтастық, халыққа қайыр əкелсін
деп ұзақ ырғасып, ұзақ толғасып қабылдаған тəртіп пен үрдістің, дау
мен дамайдың жарғысы. Қазақ даласының заң, низамының жобасы...
Жеті даудың билігі. Қазақта дау жетеу емес, жетпіс жеті. Қайсыбірін
түптей берерсің. Ықылым заманнан даланың жер дауы, су дауы, жесір
дауы, мал дауы бір үзілмеген. Іздей берсең - дау көп. Дауды шешіп,
тұйықтан шықпақ боламыз - шештік пе, шиеледік пе, бір аллаға аян.
Ойраттың "Цааджин бичиг" жарғысы бар. Ол, ол - қатаң, қатал жосық.
Бас қосу үшін əмсе қаталдық керек - ау. Əйтпесе, бөлек жайылып, дара
жусайтын сұлтандар көкжасыл туға қол жалғамайды. Əбілқайыр алғыр. Бірақ алғырлығы арамдыққа да бастайды. Оқшау көшіп, оңаша
əрекет етеді. Түсінде аярлық, ішінде сұмдық жатыр ма? Елді шегендеп
өріп, шегелеп мəмлакат қылам деген Тəукенің бір шырғалаңы да дəл
осы сұлтанның шырқап өсіп, шығандап жатуынан өрбиді де. Сəл - сəл
жел үрлесе, керегесі шытынайтын жоламайдай неге шошытады хан
сарайы. Қантөгіс пен қарғыстан ығыр болсақ, мақсат қуып бір мүддеге
неге құлаш сермемейміз. Əлде сермелген құлаш бір-біріміздің басы көзімізді қанталатып жатыр ма? "Бірік!" десе, ат басын қасарыса тежеп,
"қырқыс!" десе, тізгін босататын алауыздық қашан ғана құрыр? Ал, ол
құрымай далаға күн туып, таң атар ма? "Жеті жарғы" сол бірлікті
орната алар ма?
Орыс патшасы мықтап күшейіпті деседі - ау. Швед дейтін
теріскейіндегі ежелгі жауы -көрші патшалығын жеңді деп соқыр Иван
айтып еді. Ол біледі ғой. Арқа басын кеңіткен қазіргі дүрдиген Ресей
жұртымен бет жыртыса бергенде не табамыз? Дүлей аюдай бір - ақ
шайнап тастаса қайтеміз? Көп қорғалай бергенше бір əлді патшалыққа
арқа сүйеп, қас дұшпан - ойраттан кек қуып, жер қайтару лəзім емес
пе.Тағы да бүлік Əбілқайырдан шығыпты. Башқұрт елінің жайлауына
шабуыл жасаған. Туыстас жұртты жұрдай қылған. "Бар тілеу - бейбіт
тірлік" дейтін ана əлдиін қалай ұмытады? Еңселі еліміздің есе тілегіш
ерегіспен əлсіреуін қалай ма сонда ол? Қарекетіне қайран болып, бас
шайқамасқа əлдім жоқ "...
Кеш бата жүргіншілер бұлаққа жетіп еру жасады.
Тездетіп от жағылды. Тездетіп жоламай құрылды.
Аспан бүркеу болғанымен, қар жауа қойған жоқ. Бірақ ызғырық
толастар емес. Аздан соң қостағылар ұйқыға кірісті.
Түн ортасында дабыр-дүбір дауыс естілді.
Жүргіншілер үрпиісіп түрегелді.
— Не болды?
— Жайшылық па? Неге айқайладың?
— Ана тұста бір қош көрінеді. Беті - осы бұлақ.
— Е, қош болса келер.
Көш келді. Үш-төрт ауыл босқын көш екен. Көш еру боп, жайғасқан
соң Қазыбек, Аралбай батырдың өзі барып, ертіп келгендерден жайжапсар сұрады. Көш басы - кəне көз Алдоңғар қария сұрлана қабақ
шытып, еңкейіңкірей түсіп сөйлеп отыр.
— Не болды, қалай болды деріңіз бар ма, Қазеке. Кіші жүз - Тамамыз.
Баспанасыз қаусап, құрып келеміз. Бас құрасып ел болудан қалдық па,
сілемі шала көрінген құба жонның құлан тірлігін кешудеміз. Анау қош бірі ауру, бірі - сырқау, бірі - мүгедек, бірі - мертік, өңшең кем-кетік. "Ел
іші алтын бесік" деп ойға құлап, қырға шұбап, сол алтын бесік болар ел
ішін таба алмай жүрміз - ау. Не жер, не қоныс, не күнкөріс жоқ. Мал
талауда, жан тонауда кетті. Сай іздеп сайғақ та сандалады. Сая тауып
паналайды. Ал бізде ондай да үміт қалмады. Қалмақтан қашып, Елек,
Жемнен бір ығысып едік. Ырғыз бен Торғайға кеп тығылдық. Алшын
ағамыздың тізе батыруына шыдамай бірде Ырғызға, бірде Торғайға
кезек қонып жүргенде, одан тағы айырылдық. Солардың зорлығына
көніп, барды місе, азды қанағат тұтып жүре берер едік. Құдай тағала
соның өзін көпсінді. Əбілқайыр сұлтанның жігіттері башқұрт
ауылдарына
барымтаға
бармайсың
деп
барлы-жоқты
қылқұйрығымызды бір айдап əкетті. Олар шапқан башқұрт
барымташылары қуып кеп тағы да бізді шапты. Содан, несін айтасыз,
қыз-қырқынды шулатып айдап олар кетті, көз жасымызды бұлап, қан
жылап біз бері шұбырдық. Дүниеде өзгеден емес өзіңнен, қазағыңнан
көрген қорлық жанға батады - ақ екен. Жаудай боп талап, жауды əкеп
үстімізден түсіріп қинағанын қайтейін. Содан ылғи түнде көшіп, күндіз
тығылып келе жатқан бетіміз. Артымыздан Алшынның, не
Əбілқайырдың қуғыны бар ма. Білмейміз. Қояндай қашқақтаған түріміз
де, күйіміз де осы, - деп Алдоңғар "не істе десеңіз де көндік, осыған
ақылыңызды айтыңыз" деген ыңғаймен жауап күтті.
Қазыбек қамшысын екі бүктеп мықынына тіреп отырды да, ауыр
ыңыранды. Əлі күнге дейін көріп келе жатқаны ылғи бір мұңлы,
жаралы, жылаулы жұрты. Ұшынып тұрған ел іші ымыра таппай,
қиырға тартып, қыңыратқып барады. "Қызыл тілді безенгенмен ел
дертіне ем болар дауа табармын ба? Қай қияда жол бар, қай асуда
өткел бар? Қырық пышақты қырқып түсер бір қылыш керек пе?
Саяқты да, асауды да, қашағанды да қуып əкеліп, үйірге қосатын қатал
құрық қажет пе? Тауарих не дейді? Қанға шылап, тақымына қыл бұрау
салып, шашырағанды сығып ұста демей ме. Хандық жолына аз
құрбандық шалынып па еді. Иман мен арды да осы зар тілек - қу бірлік,
қаһарлы босаға, қатаң қол, шаңырақты мəмлəкат деп тосып жүрген жоқ
па едік. Ауыз бірлігі жоқ Жəдіктің бес бөлтірік сұлтаны тұтас ұлысты
бес отау ғып, бөліп - бөліп əкетпек. Оған Бөлекей -Қоянның бөрісі жəне
таласса, амал нешік. Жабыдан туып тұлпар болдым дейді. Таразының
басы тартпай тұрғанымен шаруасы болмай, мəрелеген жерге жетпей,
өріске бастар ұланды қырқыстырып, теріске айдайды. Өлексе аңдыған
құзғын тірлік дəл осы емес пе. Əбілқайыр Кіші жүзді бас қостырар еді,
Барақ сұлтанға сенбейді. Барақ бір атаның баласын əр құрықпен айдап
сап отыр. Ноқта мен қамытты мойыннан қашан сыпырармыз?
Бытыраған қазақтың сақ етіп санына, кірш етіп кеудесіне тимеген
сойыл мен қанжар қалып па еді. Ел шетіне жау тигенде жаудан бетер
өзін-өзі қабады. Үш жүзді үш бөліп, үш төбеден, үш арнадан төрелер
жел бермек. Қолының көптігімен жол билігін жəне қармамақ.
Халықтың қан-жыны араласқанда, қанжығада кездесерміз деп кергіп
тұру қай аңғарға саяды. Аршылмаған өкпе, айтпаған наз, тақпаған кінə
қалмай барады. Насырға шабар іс қылып, күшке салар мезгіл ме?
Ақылмен тоқтап, уəжбен бітісер еді - ау. Ол жоқ, жоқ қой ол. Бітеу жара,
сыздаған ісік сырқырап жан азабын тартқызғанда, мазақ болған қазақ
міскін халін өзі ғана көре алмайды".
Қазыбек қамшысын алдына ұстап, жетім шегесін бармағымен
басты. Дəл осынау жалғыз шегедей нық қадалған беріктік таппай
қынжылды ма, қамшыны қасына тастай салды.
— Есет батырдың Жетіруды біріктіргенін естімеген екенсіңдер. Жə!
Енді беталды ыға бермеңдер. Ханның өзінен қаһар шықпаса, басқаның
домбытпасынан сескенбеңдер. Мықты болса, Əбілқайыр ерлігін
хонтайшыға көрсетсін. Сендерге енді тиісе алмайды. Тиіспек тұрсын,
маңайларыңнан жүрмейді, - деп қойнынан алып, фəрман ұсынды. Шығып қалған екенсіңдер. Шұбыра беріп бала-шағаны үсітіп
аларсыңдар. Сарысуды өрлеп Аба, Ортауға жетіңдер. Сол жерде
қыстауға лайық қойнау көп. Жолдарың болсын! -деп сөзін бітірді.
Үш күннен соң Ұлытаудағы ауылына жеткен Қазыбек ту бие
сойғызып Қуаттарды қонақ қылды да, қастарына Қазымбет баласы
бастаған бір топ жасақты жəне қосып беріп, жас батырды аттандырып
салды.
— Қарағым, мына сапарыңды өз басыңа сын сапар деп түсін. Сұртай
- ел қамқоры, жігіт ағасы. Батырлығынан да ақындығы бұрын естіліп
жатушы еді. Адаспаған шығар ол. Айласы құрып, шарасыздықтан сөзге
ілініп кетуі мүмкін. Сонысын аңғар. Сұртай сорақылық жасап, дөрекілік
етті дегенді осы уаққа дейін үлкен - кішінің бір де бірінен естімеп едім.
Естімей өтейін. Соны да қадағала. Қамшы мен шоқпар кей-кейде
ашынып сілтеніп, ызамен үйірілетін. Көзге шұқиын десең, сылтау табу
оңай. Намысқой ерлігіне бағып елі үшін жерін даулап, сұғынып енген
орысқа ұрынып бір əрекет жасаған шығар. Ердің арысы, елдің намысы
ортаға түсіп тұрғанда, əділетіңнен ауытқып кетпе, - деп алғаш келген
күні Қуатқа кеңес берген-ді.
— Ақылыңыздан ауытқымауға тырысармын, Қазеке. Өзіңізден
сұрармын деп жүрген жайларым бар еді. Реті келді - ау деймін. Құп
көрсеңіз, Жəңгір ханның ойратқа тұтқын болуын, жалпы Жоңғарияның
Қарағұлдан кейінгі хонтайшысы кім болғанын айтсаңыз екен. Осы
əрнені сыртынан құр дақпырттай береміз. Олар да біз сияқты халық
қой. Діні қандай? Тəңірі не? Осыларды түсіндірсеңіз екен, - деп жауап
тоты.
Қазыбек қаз дауысын кенеді. Қуаттың көз алдында аударылыптөңкеріліп неше түрлі суреттер тізілді.
Сол шұбыра тізілген өткен күндер қойнауына біз де үңілейік,
оқушым.
3
Бұғана басын өрт алды...
Жүректің басын дерт алды...
Халық өлеңінен
Даланың алды үміт, арты өкінішпен сабақталатын шаң басқан
сүрлеуі көп. Ирелеңдеп созылып шығып, кер қайқаңнан ағараңдап асып
түседі де, ызым-қайым жоғалады олар.
Бұлтсыз аспаннан күн шуағы мол түскен кең адырдың күнгейі көк
бұйра. Бəйшешегі бой жазып, бойлап өсіп, тұнып тұр. Жазғытұрымғы
жұпары аңқыған адырды алқымдап екі атты қылаң берді.
Шынашақтың ыңғайымен шырқ айналатын қара айғыр қос жанары
қанталап, жүріс тілеген əдетімен басын жиі шұлғып қояды. Жолдан
жол тауысып, сүрлеуден сүрлеу оздырып, артқа тастаған жер танабы
бірталай. Құлқын сəріде атқа қонған екеудің бірде құйғыта шапқылап,
бірде аяңға ауысып, намаздыгерді қоңырлатқаны да осы. Қазіргі тұста
алқызыл күн күрең тартып, көлеңке басы ұзарып, ақ түске торғын бояу
мол араласты.
Қаракер айғырдағы қараторы жігіттің түр-түсі бөлек. Кесек денелі
сойы жанындағы тұрымтайдай жігіттің қасында маймақ бота ерткен
нардай. Үстіндегі бүкіл киімі де мол пішілген. Жағасы мен өңіріне
бұлғын терісінен əдіп салған жұқа көкшіл биқасап шапанының
омырауын ашып тастапты. Кеудесін жел сипап келеді. Алты сайлы
елтірі тымағын шешіп, қанжығасындағы бөктерулі қоржыннан жекей
бөркін алып киді. Салтанаты мен сəні келіскен жігіттің бір сот тізесі ат
қолтығын соғып қап, босап кетті. Көзі - қасы тегіс күлімдеп серігіне
күлімсірей тіл қатты:
— Əшімтай, "аты жүйріктің - көңілі жүйрік" деген. Сол рас екен. Кең
даланы бүгін сен екеуіміз біраз дүбірлеттік. Лүпілдеген жүрек өз
іңкəрін сағына аңсай ма, құрбымның назын естігелі көңілімнің
алабұртуы көбейді. Сол ұмсынған үміт саусағындай мына күйім, құдай
- ау, сайрап кеткелі тұр ғой! Ең болмаса, менің діліммен айтар осы
халімді, Əшімтай, сен əніңмен салып бере алармысың. Айтып көрші!
Шырқашы, сен! - деп көктеммен сыланған жасыл төңірекке қарап
тұрып жас жанының елтуін жасырмай, жалындап айтты.
Əшімтай серігінің қолқасын құп алып, оң жақ қанжығасына еңкейе
берді. Күйіне келсе, күмілжитін бұл емес. Көктемнің мас қылар жайсаң
көркіне өзі де қызыға қарап, іштей ыңылдап келе жатыр еді, серігіне
ілтипатын іріккен жоқ. Кішкене домбыраның қос құлағын қайта-қайта
бұрап, тыңқ-тыңқ шертті де, тез күйттеп алды.
— Көңілмен танысқан құмарлы шағынды көз алдыңа əкелейін. Саған
керегі иық пен иық тиіскенде, жасқанған жанардың үндемей ғана тіл
табысуы болар. Қалтыратып, дірілдетіп, өн - бойыңды он орап алар бір
жалын, бір ызғарға салмасам, жез таңдай, күміс көмейдің барынан
жоғы. Əн құдіреті дəл бүгін құрып қалмаса, босамаған буын буыныңды қоймаспын!- деп күлім қақты.
Жүйріктің делебесі дуда қызады. Əншінің арқасы селт еткен
көңілмен қозады. Əшімтай өзіне сенген еді. Домбыраны безілдете
шертіп - шертіп жіберді. Əн алдында бабына келтіре ұзақ нөсерлетеді
екен.
Нөпір үн, толқын ырғақ... Сылқ-сылқ күлген қыз үні... Лүпілдеп
соққан жүрек тынысы... Ұрланып шыққан қос жүректің əрі зарлы, əрі
құмарлы ынтық сөздері... Сыбдырмен, тықырмен жетер дем
шарпысуының алдындағы сəл - сəл толқуы, қорқуы... Қуануы мен
күмілжуі...
Домбыра жорғалай жөнелді. Жорға бипыл уайымы аз, үміті көп
жастықтың тілегін айтады. Өртеніп айтады, өртеп айтады. Именіп бет
басқан қыздың жалғыз тамшы жасының тырс етіп тамғанына шейін
жасырған жоқ. Баяулап кетіп, қайта шалқиды. Бірде өрт, бірде мұз.
Домбыра үніне əн сазы мен махаббат сөзі өріліп шықты.
Серт беріп, серт алысқан бал тілдің дəмімен қайталанды. Іштегі сыр
үні, іштегі ынтызар көңілдің рахат сəулесі мөлдіреді. Ісініп шыққан
ұзақ, үзіліссіз бір демдей күйдіре созылды.
Домбыра безілдеп кетті.
Жүрек үні тіл қатты. Ерітіп, балқытып сай-сүйекті шымырлата
күмбірледі.
Шарықтап шалқып əн тұр.
Қаяусыз жанның айта алмай əлсіреген құпиясы сабырын таусып
алғандай бытырап шықты да, қайта өрледі. Имек қасын айға теңеп,
имек қастан тылсым сыр аңдыды. Рахым күтер көңілдің ғиззатын
ашты.
Домбыра безілдеп келеді.
"Жас жастың тілеуі бір"... Айнымай кел де, аймала!" дейтін жүрек
дүрсілін дүбірлете шертеді.
Əн қалықтап тұр.
... "Жібектің түйіні бір". "Тар төсегің - жұмағым" дегенді шымырлап
еріген тұла бойдың ыстық лебімен жеткізеді.
Жас баланың қос жұдырығынан əнтек қалқың - қылау басын
шалқайта беріп, Əшімтай əнді үзді. Сығырайып серігіне бұрылды.
Кесек тұлғасымен түгел ойысқан нар жігіттің "қалтырап
дірілдемеген" өн-бойы жоқ еді. Əншіге шын разы, анық тəнті боп бой
ұрды.
— Қайран, Əшімтай - ай! Сен айтасың - ау! Бар аңсарды толқындай
дөңбекшітіп, алас-күлес шақтағы дүлейдей тербетесің - ау. Əттең
шіркін, он саусақтан сыр төгіп, күміс көмейден бал тамызған дəл
сендей бір шақ кешсем, арманды зарлы болар ма едім. Жан беріп, жан
алған құдірет хақтан нең кем! Сонау бір көлеңкесіне зар болған қимас
күйімнің қызыл-жасыл дəуренін көз алдыма ойнатып, ойнақтатып
қайта əкелдің - ау! Əкелдің де, дəл сол алғаш көрген, алғаш елтіген
халіме енгізіп, тағы табыстырдың, тағы сəлемдестірдің - ау! Разымын.
Бек сүйіндім өнеріңе, Əшімтайым! - деп ат үстінен аударылып келіп
қол - тоқпақтай - ақ жігітті тік көтеріп алып, кеудесіне ұзақ қысты.
Бұл екі арада кеш түсіп, ымырт үйіріліп еді. Жолаушылар жүрісті
ширатты. Жаңағы əн салған тұста аяңға ауысқан аттарының қолтығын
жазып, біраз шоқытып алды.
Барар жерге бүлкекпен отырса, сүт пісірімдей уақытта жетіп
қалатынын Əшімтай сезді де, ат басын тежеді. Жазық бітіп, көрбілте
сүрлеу аласа белеңге қайқая тартқан. Екеуі бел үстіне шыға берді.
Қараңғылық бірте-бірте ұйып түсіп, батыс беткейді белдеулеп жапқан
кешкі шапақтың ақырғы торғын жолағын қос қапталдан жұтып
жатқан-ды. Бірақ көз байлана қойған жоқ. Биікке шыққан жігіттер
көлденеңдеген қырқадан қиялай берген əлдекімді шалып қалды.
"Ауыл итінің құйрығы қайқы", жалғыз атты да екеуді көріп, бері
бұрылды. Зор денелі екен, апақ - сапақтағы қарасыны тіпті керемет.
— Жол болсын?
Танып тұр. Таныса да сəлемдескен жоқ. Екеудің неге, кімге, қайда
келе жатқандарын да білетін сияқты. Жақтырмай қарады.
Əшімтай құрдастығын бұлдады.
— Ержол - ау, сен бе едің? Құрдас - ау, сəлемің қайда? Жөнімізді біліп
тұрып, жолымызды сұрағанша, саулығыңды айтып, қонақасыңды
атамайсың ба.
Ержолда оң қабақ берер түр жоқ. Томырық қалпы дүниенің бар
құрдасын тегіс жиып келсе де, ашылардай емес.
— Ат ізін суытпай араласып, сыртта қолтықтасып, іште қойындасып
жүрген соң, ауыл-үйдің адамындай болып кетпедіңдер ме. Жусауымыз
бөлек те, қотанымыз бір ғой. Біреуміз барға мəз боп сырттай ырғалып
жүргенде, екіншіміз ұрланып келіп, жырғап жүрсе, бөлек отау, бөтен
төсек деген ұмытылса, еншілес күйдің еншілес денсаулығы өздеріңмен
ортақ та шығар. Есендік сұрамағаным да сол, - деп қырыс сөйлеп,
қисыққа тартты.
Əшімтай жігіттің кіді кеткенінен сырын ұқты. Ұқты да, тез жосыды.
— Ержол - ау, жөн-жосық ашумен атылып, өкпемен өктеуші ме еді?
Сабырмен, ақынмен ептеуші еді ғой. Ақылшы бола ма десек, аңдушы
болып алқымдап барасың ғой өзің. Сен соншама қиналатындай
қисығымыз көп емес еді. Қисындатып қараулаттың. Тəйірі деген, тал
бойдан таза тілек күткен жолымызды кес - кестегенің не?! - деп
тоқтады.
Ержол томырық ашумен қатты кетті.
— Жə, Əшімтай! Сенімен таласар жайым жоқ.
Қызыл тілге жүйріксің. Сенің сауарың да, қаузарың да сол. Ноқталап
ерткен қараң жоқ. Бір қызыл тіл мен бір қызыл өңештің күре тамырды
күдірейте сарнауы мен зарлауы болмаса. Дау қуған сөз қуушы еді, əн
қуғанның сөз қуғанын сенен көрдім. Сенің қызғыштай қорғағаныңды,
қасындай қарғаған былайғы жұртты неге ескермейсің?
Əшімтай "мынау не дейді?" дегендей жанындағы серігіне бұрылды.
Тосылып қалып, аңтарыла көмек күткен сиқы бар.
— Жапақтама! Кірнеңді тап бастым. Ауырсынсаң да адалын айт.
Алаламай ақтығын айт, құрдас! - деп Ержол тықақтады.
— Жапақтап тұрған мен жоқ. Жалтартар сен емес. Көк түйнектей
бүріп барасың. Бұғалық түскенде бұланкер де дəл мендей
бұлталақтамас. Босатшы, сəл босатшы уысыңды!- деп əзіл-шыны
белгісіздеу етіп Əшімтай шыжбалақтап қалды.
— Босатсам сол, мына жүрістеріңе зауқым жоқ. Теріскен де көзге
шыға берсе, ығыр қылатын. Ығыр боп біттім.
— Е - е, солай де.
— Иə, солай! Дəл солай, Жəңгір сұлтан!
— Қой, қой, Ержол...
— Қоятыны жоқ. Қорлығымнан əбден өлер болдым!
— Тарылмашы, Ержол.
— Тарылтқан өздерің! Өртеген де өздерің! Айттым. Ақтара айттым.
Барым осы, ал! -деп бұрылып, желе жөнелді. Ызамен, кекпен кетті.
Қалған екеуі көпке дейін үндеген жоқ. Ыңғайсызданған жігіт
Əшімтайға да қарай алмай, еңкейе берді.
— Несіне жасыдың, сұлтан. "Мен жетпегенге сен де жетпе" деген
əлдекімнің қоқанлоққысын елегеніміз бе. Жүр! Бас қамшыңды! - деді
Əшімтай.
— Əшімтай - ай! Осы адам ойының оңынан туар күні болар ма?
Теңің емес деп тілегеніңе қоспайтын адуын əке бар. Тілемегеніңе үйір
алардай телитін тағы да сыңар езу əке бар. Тағдырға тəбділ жоқ екен
деп мойынсұнғандай боп жүргенімде, жас жүрегімді жалындатып
кездесіп еді іңкəрім. Ынтығып табысып едім. Əуелде - ақ тəңірім
жазған жалғыз сыңарым осы жан ғой деп желікпен емес, іштегі өртпен
табысып едім. Иыққа қайғы түсіп, тұйыққа тіреліп, міне тағы сенделіп
тұрмын. Естір құлақ болса, ұғар сөз айтылды. Өз ішімнің құпиясы
көрген қуанышым басқаға зорлық боп тиіпті. Енді қайтем? Сен айтшы?
Қиянатым болса, əулекі, арсыз деп айтшы. Əйтпесе, тұрып қалған
бойымды, тынып қалған ойымды жетелеп, қозғап əкетші. Ұшырсаң да,
түсірсең де, төрешім өзің болшы! - деп Жəңгір досына жалына қарады.
Əшімтай ат басын жолға салып ілгері жүре берді. Осы бастауымен
мұны да жетелейтінін сездіргендей.
- Қиналатын түгі жоқ. Қуаныш беріп, қайғы алатын да ретің жоқ.
Жаңа айттың ғой, тəңірім жазған сыңарым деп. Ендеше, тəңірден
басқаның тал асы жоқ. Мен білер Ержол болса, емексіткені басқа. Қу
бастан қуырдақтық ет алатын ысқаяқ емес пе. Көмейін толтырсаң,
күлкісі тау жаңғыртар, бас қамшыны, бас, сұлтаным!
Аздан соң алдарынан ит үрді. Жылтырап от көрінді. Күні бойы жол
шеккен екеу бес-алты үйлі шағын ауылға ел жата жетіп, ат басын
тіреді.
***
Ержол ұзақ жортты. Бет алысы белгісіз. Жұлдызы самсаған тұңғиық
түнді жамылып, сары желіп келеді. Қысас көрген қоңылтақ көңілдің
бəрібір бабы жоқ. Шолақ құйрық торысының желісі де бұрынғыдай
емес. Лоқылдап ішек-қарынды сапырып мазасын қашырды. Жортуын
жасаған талай түндерде тобықтан ұрғызып, томардай қулағанында да
дəл қазіргідей тоқайраған жоқ екен. Сүлдесі ғана қалып, сесі жоғалған.
"Бұрынғы қыбы қанған күндері қайда? Рас, ел билеп көрмепті.
Зорлыққа да көнбепті. Ер егесте шап айылды бек тартып, түнделете
жортқан. Тау асып барып, мал алған. Түн қатып барып, жан алған.
"Сырттан Ержол", "Қандықол Ержол" атанған".
Көзі түскен қызылшырайлы қызы бар еді. Сырттан емексіп қалың
беріп, енді-енді оң жаққа түсірем деп жүрген. Басқаға талай қиянат
жасаған басы қиянатқа өзі кездесті. "Қалыңдығы" қарғы баулы екен.
Алдымен жыбыр өсек жетті, артынан күбірлі қауесет тарады. Көп көзі
қира кезік шақты айнытпай тауып, бұны құпияның үстінен түсірді.
Түсірді де тулатты. Аш бөрінің азуы арыстанға өтер ме. Қанталаған көз,
күдірейген жота айбат атқанмен, атылуға батпады. Ел билігін
тізгіндеп ұстаған еңсегей бойлы Есім ханның тақ мұрагер ұлы Жəңгірімен тіресер күш, таласар қуат таба алмай, іштен тынған-ды
бұл. Бірақ тындым дегені бекер екен. Іште қозған жегісімен аяусыз
алысты. Алысты да ақыры бүгін айып - кесімін сұлтанға ашық айтып
тынды.
Түн ортасы ауып кетсе де дала жым-жырт. Сасыр мен шайырдың,
жас жусан мен түйе жапырақтың кермек иісі аңқыған өлкемен жаны
ауырған жалғызды беймəлім жүрістің беймəлім соқпағы жетелеп
келеді.
Бірте-бірте жұлдыз азайды. Мағырыптан көтерілген қара бұлт
аспанды тұтаса жапты. Сол - ақ екен ию - қию азынап жел тұрып,
қаһарға басты. Дүрілдете сарнап дауыл жетті.
Ержол одан сайын үңірейе жалғызсырады. Дəл бұлай үрейленіп
көрмеп еді, бүгін өзіне-өзі қайран. Тымағының бауын тарс байлап
алып, елсізбен салдыртып келеді. Іштегі күйрек күйі табиғаттың
тыстағы ызың-шуымен араласа күшейіп, құлағын азынатып жіберді.
"Бейқайыр тірлік берекесіз болса, берекесіз өмір сағын сындырды.
Барар жер қайда? Айналып соғар алданыш үміті не? Селт еткен
көңілдің құлазыған орнын немен толтырар? Толтыра алмай өтсе,
толғақтай қинаған мына халі əлде бір жарға, əлде бір сорға соқпас па?.."
Дүрілдетіп нөсер құйды. Милығынан су етті. Денесі тоңазыды.
Айдалада дірдек қаға сарнаған жалғыз қурайды сұрқай күзде көп
көруші еді. Өзі айнымаған сол болыпты.
Ат үстінен аударылып түсіп, сыз жерді кеудесімен құшақтай құлады.
Ес білгелі жылағаны осы. Бүрісіп, бүктетіліп өксіп жатыр. Жаңбыр мен
жас жуған беті айғыз-айғыз...
Қара жерге маңдайын ұрғылай берді.
Бір кезде үстіне тау құлағандай, езіп түскен ауыр салмақты сезді.
Қылғындырған қыл тұзақ бір жұтым ауаға зар қылып, алқымынан
сығып бара жатты...
***
— Сендер көпсінген қу тірліктен өзім - ақ безгем. Өлтіре беріңдер.
Қорықпаймын одан. Бірақ мен өлім тілеген бір жанға сендердің де
жібімейтіндеріңді білем. Қарсы алдымда жар тұрса қарғып, ор тұрса
орғып өтетін атышулы Ержол көкжал мен едім. Екі айтқан жерім жоқ.
Сен он ойраттан қорқып, опырылып та тұрғам жоқ. Ер десеңдер,
сеніңдер де дəл қазір соңымнан еріңдер. Қатын десеңдер, қарамаңдар.
Қарап қылып, қанымды ағызып, кете беріңдер. Қазақтың қару көтерер
бір баласы азая берсе де олжа ғой сендерге. Өзегімді тілген шеріммен
мен анау адамға қастық етпекпін. Бірақ ақыретте адалмын. Өзімнен де
бұрын соның амандығын қорғар қадірлім еді ол. Жалынға күйген
жаным оны бірақ амалсыз оққа байлап тұр. Қиналсам да қидым соны...
қолбасымды. Еріне əлден зорлық жасаса, еліне əлі - ақ қорлық əперер
ол. Сол ғана медеуім. Ақылым мен арымның жұбанышы осы ойым ғана.
Сатқаным емес сұлтанды, сақтанғаным. Садақа еткенім! Қазақтың
тұтқасы - Есім ханның ұлы - Жəңгір сұлтанның үстінен оңаша түсірем
дəл қазір! - деп Ержол өзін байлап алған ойраттарға суық қарап тұрып
ашына сөйледі. Қатты ширыққан ызалы ашумен оқыс байламға келген
еді кекшіл көкжал.
***
Домбыра безілдеп тұр. Алғаш кібіртіктеп, қожырап шыққан
берекесіз тыңқыл енді-енді түзелін алғандай құйылып кетті. Ықылым
заманнан қазақтың қайғысы мен қуанышын тербеген көне аспабы
оқшау топты үнсіз мүлгітіп, түп-түптен қозғап барады.
Мүлгіген жүздер қыбырсыз, еңкейген бастар сұлқ қалған. Əлдебір
сырды шым-шымдап тартып қоздататындай күй үні баяу былпып
кетіп, лез аңыраған кейуана сазымен қоңырланады. Əуелде ошарылған
топта қобалжу мен тықыршу бар еді. Мына тұста бар сесінен
айырылып, үнсіз бой ұсынған кейіп тауыпты.
Ақ ордада айналып ұшқан қара шыбын болмаса, бəйек таппаған тірі
жан жоқ. Бəр-бəрі домбырасын еміне құшақтап алып, ортада отырған
Əшімтайға қадалып қалыпты.
Домбыра күмбірлеп жатыр. Домбыра сөйлеп отыр. Ғарасат күннен
хабар əкелетін кəнігі үні бар. Бірде селкілдетіп, бірде қалшылдатып,
тұлабойды өксікті мұңымен, қапалы шерімен құрсаулап алатын
зілзала үні бар.
"Ақсақ құлан жосыған, балаң өлді, Жошыхан!
Нанасың ба осыған, Нанбайсың ба осыған".
"Ақсақ құлан" күйі оғыланды осылай жоқтайтын. Қыр кезген
жалғыздың қырда қалған қу толағай басын əкесіне осылай естіртетін.
Еңіретіп, егілтіп келіп, қу дүнияның баянсыз өткінші елесінен көрініс
беретін. "Туған мұрат емес, өлген - мұрат. Əжіміңде үйірілер сыңар
тамшы жас, əз Шыңғыс, қара таудай қайғыңның басқанынан да болар.
Қайтерсің, кімнен өтпеген, кімнен қалмаған бұл тірлік!" дейтін сонда
сол күй.
Домбыра солқылдап кетті. "Сен асынған қылыш, басқаның да
белінде жүр. Сен кіжінген бір ашу, жауыңның да қабағынан төгілер.
Беркінген бекемің озбырлықты құдірет түту болса, өңменіңнен өкпеңді
суырардай мың жылау, қан жылау аз болмас өлі де"...
Домбыра салқын саз тербейді. Қайғы бұлтын дүркірете қуып əкеліп,
долы нөсерін төге салар жел хабарындай баяу есіледі.
"Сол қу құлан, ту құлан.
Ақсақ құлан жосыған!..
Нансайшы, ханым, осыған!"
"Ақсақ құлан" осылай зарлайтын. Жыпық көзде бірде өкініш, бірде
ашу, бірде ыза ұшқындаған Шыңғыс ханның өне бойын шымырлата
баурап алып, үнсіз бай - байлататын. Ауыр өксікпен қанды жас ағызып,
ақ бұйрықтың аманатын жеткізетін.
Ал мына бүлінген күй "Ақсақ құлан" емес. Бірақ "Ақсақ құланнан"
кем де емес. Тіл айтпасты шер айтып, зар айта алмасты мұңды
сарынды жедел ырғақ аңыратып отыр.
"Көк бесті мініп көп жортқан, көк бөрідей түн қатқан ерлер қайда
бастамақ? Арғымақ мінсе қатырып, қалмақы ерін батырып, батырлар
қайда бастамақ? Бұғана басын өрт алса, жүректің басын дерт алса,
аямай соқса тас кесер алмас болат балдағын морт бөлген де қидырып.
Өзім бір деген алашқа, аласы болса сақтаған, шықшырдан шыққан
бекзаттың салғаны елге қиғылық. Мұнарадан жол алған салиқалы би
болар. Ұтымды сөзге жетпесе, ұтырлы іске өтпесе, бөдене бүрген күй
болар. Қылышыңнан қан тамса, ақша беттен əр қашар, ойлаймысың, ей,
ханым?! Өркеш те өркеш, өркеш тау. Бауыры толған көп бастау.
Мүжілер де сарқылар. Алыстан дұшпан іздесең, ет жүрек - кесек мұз
десең, ақ шашын жайған анаңның, қып-қызыл қаны балаңның төгілер