Елім-ай - 89

Жарылғаптың жүзіне қан жүгіріп кірпіксіз қара көздері кең ашылып,
ұшқындап-ұшқындап кетіп, өңіне жастыққа тəн қызулықтың риза
пішінін тоғытып ала қойды.
– Ой, Жоламан аға! Солай екен-ау! Түу, не болса содан
қуыстанғаным-ай!.. Ойрат, ойрат дегенге опыр–топыр ойранның
төркініндей көрсем... Сол ойратты жайрат дегеніңіз жаныма мүлде
жағып кетті-ау. Беліме садақ салғанымды ұмыта жаздағаныма
болайын. Құдайдан бұйрық болса, ханнан жарлық болса, қопарыла
атқа мінер елі, құтырына жауға тиер ері-біз бар екенбіз–ау. Ақыл айтар
азуым Биатам барда, ат арқандар Қазығы-Абылай сұлтаным тұрғанда
неден сасып, неден шошырмыз. Түу, Жоламан аға-ай! Арқам кеңіп, ішім
босап, еңсем биіктеп сала берді-ау!
Ертеңінде Бөгенбай батырдың өзі ертеңгілік астан кейін Баяу
бəйбішесінің үйінен тысқа шыққанда əр үйден қасына біртіндеп келе
бастаған көрші–қолаңның бетке ұстарлары батырдың қабағын
түкситіп жіберіп қатты түйілген түрінен əлдебір оқшау хабардың
сырын түйгендей болып, еріндерін ғана күбірлетіп əдеттегі самбырлай
сөйлейтін, шуылдай қалатын əдетінен тиыла қалып еді.
Батыр сол ешкімге көз тоқтатпай зілдене қара5ан қалпы батыс
беткейдегі бірін-бірі қуалап кеткен балапан жоталарға кірпігін қадап,
əлденеге қатты запыланғанын жасырмастан от шашқан көздердің
ашуын сол бағытқа ытқытып жатқандай сəл тұрып қалды да, ауыл
сыртындағы аласа тастақ төбеге тіке тартты. Кеудесі əлі де тік, иығы
əлі де қарауыл мұнарадай серейген батырдың саптама етігінің бір
басқан адымын екі-үш аттап ілескен тобын шұбыртып, төбенің басына
шыққанда, əлдебір серігі жадағай тұсқа аткөрпені төсей берді.
Малдасын құрып отырып алған Бөкеңнің əлгі ашулы зіл толы
жанары бəрібір батыс беткейден ажырар емес, дəл сол тұстан əлде
аңдысқан жауы, əлде ұстасқан қасы, əлде белдескен бəсекелесі шыға
келердей қабағы қимылдамайды, кірпігі қағылмайды.
Батырдың сол жақ тізесін баса бір тізерлеп құйрық басқан Үмбетей
жырау əрі-бері бүкектеп, тыпыршып байқастап еді, оған да елең еткен
түр болмады. Сол қаққан қазықтай тік шаншылған ауыр дене бір
тізерлеген қолтоқпақтай жыраудың төбесінен де асып түсіп, суық
сұсын маңайындағыларға тегіс қалтырата жайып бара жатқандай.
Үмбетей енді басқалардың шыдамсыздана өзіне қайта-қайта қадала
бергенін көргенде шапшаң қимылды, өршіл жалынды ақындық
мінезден жаңылтан жоқ. Бұ да қабағын сəл түйе түсіп, көздерін
батырға сығырайта қадап отырды да, өзінің жіңішке ащы дауысын
аңыратып қоя берді.
-Уа-а-ай! Алатаудай Ақшадан
Асып туған ер Бөкем!
Томашадай анадан
Тасып туған ер Бөкем!
"Қалақайлап!" дулатқан,
"Қалдамандап!" шулатқан
Қалмақты алған ер Бөкем!
Құбыла көшкен байтақтың
Ордасындай ер көкем!
Темір жұмсап, оқ атқан
Қорғасындай ер көкем!
Қас нардың қабырғасынан қолтығы сөгілсе де елемес еді ғой. Қас
дұшпанның жебесі үстіңнен төгілсе де елемес едің ғой. Түйілген
қабағың, томсарған жүзің досқа емес қасқа бұрылмаушы ма еді. Ерлік
мінезді ездікке сатқан əлдекімнің сөзі өтті ме? Айсыз түндей наданның
көзі өтті ме? Бүтін елдің құтты иесі өзің тарылсаң, мына қасыңдағы
қоғадай жапырылған қанат-құйрығың біздер тіпті жарылып кетпеспіз
бе. Күйдіргеніңді күңірентейік те, қайғыртқаныңды қансыратайық та.
Айтсаңшы, ашсаңшы ішіңді, ер Бөкем, ер көкем,-дегенде, көп ауыздың
еріндерін жүрдек қимылдатып:
– Иə! Бөкеміз! Ашылыңызшы!
– Сіздің қабағыңызға кірбің түскенше, біздің маңдайымызға тікен
қадалсын да!
– Өкпеңізді көтерер, күрсінісіңізді бөлісер іні-бауырларыңыз
тұрғанда неден іркілесіз? Неге кідіресіз? -деп тілектес үндер жүгіріп
өтті.
Бөгенбай бетін Үмбетейге бұрып, кірпік қақпай шұғыл ойынан тез
босап, назарын тіктеп алды.
– Ау, Үмбетей! Қалмақты алған Бөгенбайың қазағыңа таланса,
найзасын кімге шанышпақ? Ойраттың омыртқасын опырған
Бөгенбайды өз қазағы талтүсте тонаса, жебесін кімге кезенбек, əу
Үмбетей?-дегенде шақырайған көзінің ақ етіне қызыл тарамданып қан
жүгіріп, батырдың онсыз да сұсты жүзін жүрек шайлықтырардай етіп
жіберіп еді. Үмбетей тура қарай алмай төмен еңкейіп:
– Апырай, ə! Бөкем-ау, саған да ауыз салатын қазақ шыққаны ма? Рас
па? Кім екен ол өлетін бала құсап молаға жүгіріп жүрген есуасы? - деп
бүкіл шағын денесімен ашуға булыға қалшылдап кетті.
Бөгенбай ырғалып қап, кеудесін тіктеді.
– Бар ғой, Үмбетей! Есуас емес нағыз естінің-ақ өзі ғой. Естіқұлақтым деп жүргенімнің бұйрықтан бетер тілегі болмаса, неге
күйзелейін.
Үмбетей де, Жоламан да, Орынбай да батырдың мына сөзінен кейін
ештеңе ұқпас күймен таңдану тəріздес халді пішіндеріне көшіріп ала
қойып еді. Бəрінен де шапшаң, елгезек Орынбай шыдамады. Шыр ете
қалды.
– Ау, Бөгенбай аға! Ay, Бөкем! Сізге сөйтер болса, сізге қысастық
көрсетіп, тонап, талап алмақ болған қазақ шынымен табыла қалса,
құдай біледі дейінші, дəл сол қазақ сіз айтқандай есті-құлақты
аталудан садаға кетсін. Нағыз есуастың өзі сол болар!-деп батырға
ентелей төнді. – Атын атаңызшы! Аспаннан аяғы салбырап түссе де,
бүкіл Арғын, Найманның əулиесі болса да, кеудесіне жебемді қадап
беретініме міне оқ тістеп уəде еттім!-деп жебесін суырып алып əппақ
тістерінің арасына кесе-көлденең жапсыра салды.
Бөгенбай басын шайқап, қатты ыңыранып қалды.
– Əй, бекер еттің-ау, бекер жасадың-ау, Орынбай! Тым ұшқалақ
болармысың, жарқыным. Оқ тістеп уəде беру-ойыншық па еді. Əй,
бекер күйдірдің-ау! Бекерге күйдің-ау!-деп дегбірі қаша қозғалақтап
кетті.
– Түк те бекері жоқ, Бөгенбай аға! Айттым, айтқанымнан қайтпан.
Құдай атымен, оны азсынсаңыз, тағы ант етем! Жебемді, мына осы
жебемді сол сұмға бағыттап жібермесем, Орынбай атым өшіп, екі
дүниеде де оңбай өтейін!-деп одан сайын қызуланған жігітке батыр
қатты қинала, күрсіне қарады.
– Антыңды да, уəдеңді де қайтып ал, Орынбай! Дереу қайтып ал!
– Жоқ, аға! Оқ тістедім-əруақтарға шет болар жайым жоқ. Құдайдың
атын аузыма алдым, анттан безіп ақыретте дозақ отына күйер жайым
тағы жоқ. Сіз де мені бекер қинамаңыз, аға!-деп Орынбай оттай
шалқыды.
Бөгенбай үнсіз томсарды. Сыр бермес жерде сыр беріп алған өзін
іштей кінəлады. Терең түкпірге жасырар ашуды мына қызба
жастардың ортасына тамызық етіп тастай салғанына жəне өкінді.
Бірақ амал не. Түйінді шешкізбей түйіндеткен де өзі. Ауырды
жеңілдетпей қиындатқан да өзі. Шолақ ашумен түйіліп қалмай, кең
отырып кеңес қып шешкенде, мүмкін сонау бұйрықтан да қатал тілек
қайталанбас па еді. Мынау арындаған ыстық қанды Орынбай ұшқары
уəдесін айтпай, арандап қалмас па еді. Шығасыға иесі басшы деген осы
да. Желісі ұзын даудың шетін өзі шығарып беріп, енді соны шиелеп
алғанына қатты күйзеліп, опырылып түсті.
– Əй, қинадың-ау, Орынбайым! Қинады-ау тірлік. Қайда барсаңқұрылған қанды қақпан!-деп терең күрсінді де, тоқетерін тоқ еткізіп
ақтара салды.Абылай ғой! Абылай сұлтан ғой салмақ сап, еңсемді езіп бара
жатқан!..
Алғашқыда тізерлеп отырған Үмбетей жырау да, түрегеп тұрған он
шақты адам да ауыздары бір ашылып, бір жабылып, ауа жетпегендей
ысылдай қалысқан еді, Орынбай ғана басын шайқап-шайқап жіберді.
– Тағдырға тəбділ жоқ... Жолайрыққа тірелсек... амал не, Алланың
жазғаны болар... Болар-ақ!..
Үмбетей тез ес жиды.
– Əу, Бөкем-ау! Не дейді сонда сол Абылайың? Сол сұлтаның? Саған
салмақ салса, өзгеге ол тізе батырудан тайынбас онда. Қой бастар
серкем, ел бастар марғасқам деп малданып жүргенім алданып келгенім
болғаны ма?
Үмбетейдің шын запыланғаны жанына батып кеткен батыр
жыраудың иығына қолын тастап жіберіп еді, анау қиралаң етіп,
бүкшие қалды. Бөгенбай иығынан уыстай көтеріп, тізесіне қондырды
да арқасынан сипап қана қағып қалды.
– Жə! Бəріміз түгел отырып түксие бергеннен түк өнбес. Үмбетей,
салмақ түскенде сені мен маған түсіп отыр. Əңгіме тағы да жер туралы
боп отыр-ау. Қысылып-қымтырылып-ақ келеміз, қысып-қуып
ойраттар, тықсырып-ығыстырып орыстар əбден ығыр ғып бітті,-деп
сəл бөгелді де, жуан дауысын қайтадан созды. – Сенің анау Кепелідегі,
Үкілідегі жайлауыңа Шақшақтың төрт-бес ауылы қатарласа қонып,
бірігіп жайласын дейді Абылай. Əрине оны айтқызып отырған
Жəнібек қой. Алдымен мынау аламан өтер жерге жасағымен келмей,
оның жол-жөнекейлетіп бұрылып барып Абылай ордасына соғуынанақ бір түйткілді сезіп едім. Ақыры мына хабар суыт жетіп отыр.
Үмбетейдің көзі алаулап кетті.
– Əй, алысқа шаппас тыз етпе болғаны-ау онда сұлтанның.
Пенделіктен аса алмаса, Абылай аспас асу одан сайын көбейер-ақ.
Отбасынан көрмеген опаны алаңы көп мынау тірлікте ол шіркін
қайдан алушы еді. "Отқа күйдірмей, отқа түсірмей, арқалап өсіріп,
алқалап адам еткен Ораз құлыңды өз қолыңмен бауыздағаның қалай,
Абылай сұлтан?" деген былтырғы топ алдында доптай ғып домалатып
түсірген сауалыма қарсы атқан зауалы ғой бұнысы. Сұлтан көпшіл
болмай, кекшіл болса абыройы алысқа кете ме, жауыздығы алысқа
кете ме-соны да діттемегені ғой. Ел білмегенді білер ерім десем, жан
таппасты табар ханым десем-жанымды кеудемнен сығар, қанымды
теспей сорар қанішерім болғаны ма?.. Сондағысы не? Үркін елдің
үрейін өсірсем, үйірсектеп маңайыма үйірілер деген шалалығы ма?
Жалпақ жұртты жаныштай берсем, жəрəкімалласын айтып жаныма
жиналар деген доғалдығы ма? Сонда бұның анау Барақ пен
Əбілқайырдан несі артық. Алсын! Жайлауымды азсынса, қыстауымды
да алсын. Алсын Абылай сұлтаны мен Жəнібек батыры!-деп етегін қаға
орнынан жеп-жеңіл тұрып кетті.
Ендігі ашулы жүзі Үмбетейді өзгелерден мүлде бөлектеп, манадан
үнсіз томсарған Жарылғапқа ақын жүректің өрекпіген сəтінің бұрқсарқ қайнаған ызалы шабытын тік шапшыған қабақ пен сексеуілдің
шоғындай жайнаған кішірек көздерінен анық сездірген еді. Дəл қазір
құйындай ұйтқып, долыдай дүрілдеп асқақ бір жырдың ағытыла
жөнелеріне еш күмəні қалмай, анау тұрымтайдай дененің шоқша сақал,
қияқ қара мұрт көмкерген аузына қадалып қалыпты.
Үмбетей сол тұрған бойда шоқ жайнаған көздерін бу да батыс
беткейге ұзатып тұрып түйдек өлеңді іркілместен лық-лық ақтарып
кеп жіберді.
-Дін мұсылман баласы,
Адамдықтан жерімес.
Ағайынның аласы,
Қан боп қатса, ерімес.
Тексізден туған шаласы,
Шала есірік, жарым ес.
Тоқымы кеппес ұрыдай,
Ел тонаса сұлтаның.
Бір ұрты қан, бірі май,
Көтертер лаң мен бұлтағын.
Тексіздік деген құрымай,
Тырна боп өсер ұрпағың.
Қарап жатқан жыланның
Құйрығын бассаң, шыдап бақ.
Жалына тағы құланның
Жармассаң, сұлтан, шыдап бақ!
Сорғалар көктен қыранмын
Қызылға түсер сынап бақ!
Түйдек-түйдек лекілдете төккен жырын аяқтар-аяқтамастан
Үмбетей төмен қарай тез аттап ылдилай жөнеліп еді, Бөгенбай да,
басқалар да лəм-мим деместен дүркірей ілесті.
Жарылғап əлгі дүрмек жырдың толқынынан шыға алмай, көңілмен
де, өрекпіген жүрегімен де қатты əсерленіп, сол жыр жолдарының
терең ойлы сырына бір батып, бір шығып малтығумен болды.
"Ағайынның аласы ішке қан боп қатса, ерімеуі рас қой. Қалай дəл
айтты! Қайран қызыл тіл! Сенен өткір не бар екен! Өз елін өзі тонаса,
тақымы кеппес ұрыдан кем еместігі де ақиқат-ау. Тонай берсе, талай
берсе тырнадай жұлмаланып, тырнадай азып-тозып қалатын ұрпақтан
ертеңгі ханның күтері не сонда? Шынымен-ақ жатқан жыланның
құйрығын басқанда, жалына қол тигізбес еркін қырдың еркін қазағы
оп-оңай көне қояды дей ме екен? Сорғалап түсерін білсе, қызылға өзі
шақырып несі бар еді? Əлде тексіз деген сөз тегін айтылмағаны ма?
Осыны ғой талайдан-ақ естідім. Неге сөйтеді? Тектілік атадан емес,
батадан да емес, əділеттен, адалдықтан ғана еспеуші ме еді.
Тазалықтан, тазалыққа іңкəрліктен өспеуші ме еді?.. Адамдық
қасиеттің ала жібін аттамаған тектілікке жетер не болсын. Шын
тектінің тегі құлдан ту, күңнен ту, шынайылықта ғана, шындықта ғана
болса ғой...".
3
Түстігінде ирелеңдеп Құланөтпестің өзені сылдыраған, теріскейінде
балапан жоталардың бірін-бірі қуалаған іркес-тіркесі алыстаған,
батысы мен шығысы, көгілдір көкжиекке шейін көз алдар не төбе, не
шоқысы жоқ кең жазық боп, мысыңды басып ұзап жоғалатын кең алқап
қыбырлаған аттылы-жаяулы адамнан көрінбейтін тəрізді.
Бөгенбай сардардың мол шоғырлы тобына ілесіп, Орынбаймен
қатарласа келе жатқан Жарылғапқа мына құмырсқадай құжынаған
жиынның қарасы сұмдық көп боп көрінгені сонша, еріксіз ішегін
тартып қалғанын өзі де байқамады. Елгезек Орынбай жалт қарады.
– Оу, Жарылғапжан! Жайшылық па?
Жарылғап күлімдеді. Жүзіне ырзалық тұна қалды.
– Аламан ойыны өтер дегенге... əшейін ғана жеңіл-желпіленіп
жинала қалар десем...мыналар дəл бір соғысқа..ə-ə, жорыққа аттанардай
сақадай сай боп тастүйін жүр ғой.
– Оу, Жарылғапжан-ау! Сен біздің Сардар көкені... Бөкемді осалға
балаймысың. Бөкең ауылда, үй арасында ғана мінезі жұмсақ, балашағаға, көрші-қолаңға мейірбан əке, қайырымды ата ғана. Ал
сарбаздарына... жасағына жасайтын қамқорлығын білсең ғой... Солар
үшін, солардың əрқайсысы үшін ештеңені аямауға құмбыл ғой.
Соншама мыңдаған сарбазының əрқайсысын түрі-түсін шатастырмай
атын атап, жай-жағдайларын сұрап жүретінін көрсең, Бөкең үшін бір
жаныңды үш қиюға дайынсың. Сарбаздар да Бөкең дегенде ішкен асын
жерге қояды-ау!-деп танауы желпілдеген Орынбай сəл кейіндеп
қалғандарын енді байқап, атын тебіне берді.
Келе жатқан сардар тобын алдын ала хабарланып күтіп отырған
аламан ойынына қатынасатын сарбаздар бұл кезде жүздік боп
іріктеліп түзем құрып жатқан еді. Арғынның əр руының өз жалауларын
кəдімгідей-ақ айбарландыра желбіретіп, бөлек-бөлек алға шығартып,
ту ұстаушыларын айбарақтатып қойыпты. Жорыққа барарда ереуіл
аттарын қосарлай, қару-жарақтарын сол ереуіл аттарына артып алып
жеңіл-желпі ыңғайлы киіммен ғана жүретін сарбаздардың бүгінгі сұсы
да ерекше. Шетінен тегіс, күннің ыстығына қарамастан, сауытсайманын үстеріне іліп, жез дулығаларын күнге жарқырата киіп,
ауыздықтарын шайнап, тыныштық ала алмай серек аяқтарымен жер
тарпыған көліктерін əрең тежеп, сонау жазық беткейден шоғыр боп
келе жатқан сардар тобының алдындағы атақты Нарқызыл аттың
үстінде обадай боп тіп-тік шаншылған Бөгенбай батырға қадалған
жанарларында əрі сағыныш, əрі мақтаныш сезімдері тұна-тұна қалған
еді.
Кең жазықты түгел жауып, арасына шылбыр бойы ғана кеңістік
тастап төрт бұрыштанып сап түзеген аламан əскердің о шеті мен бұ
шеті тай шаптырымдай жерге кетсе де дəл қазіргі тыншу халі, сонау
сардарды қошеметтей асыға күткен қауышу сəті мол əскерді бір тұтас
денеге айналдырып жіберген тəрізді. Алған демдері де, бүлк-бүлк
соққан қантамырлары да, кеуделерінде дүрс-дүрс ұрған жүректері де
бір ырғақ, сəнді салтанатты ырғақ тауып, бір ғана əсерлі леппен жан
толқыта қайталанып, "елім үшін жан пида" дейтін қазақтың осындай
тəуекелшіл шақта көмекейіне қуаныш жасын тығатын, көзінен
елжірегіш жанының мөлдір шықтарын ұрлантып ытқытатын мезетін
кеміртіп жатыр еді. Бес мың қолдың бес тұсынан дəл осы кезде бір
тана елеусіз ишарат белгімен бес қылқұйрықты көксауыр найза жарқ
етіп аспанға ал кеп көтерілсін. Сол бес найзаны бір ырғақпен көтерген
Кəрсөн Таңыбайдың, Сайдалы Нияздың, Шақшақ Дəуітбайдың, Қарпық
Мырзамбеттің, Қаржас Олжабайдың əлгі қимылдары мынау бес мың
өңештің күні бойғы үнсіз бұқтырған тоспасын бұзып жібергендей
болды да, кең жазықты оқыс сілкінтіп тастағандай оқыс дүрк еткен көп
үн қазақтың қара жері мен көк аспанын жаңғыртып ала жөнелді.
– Ақжол! Ақжол! Ақжол!
– Сардар! Сардар! Сардар!
– Бөгенбай! Бөгенбай! Бөгенбай!
– Бөгенбай батыр жасай берсін!
– Сардардың даңқы арта берсін!
– Алла жар! Алла жар! Алла жар!
Осы мол үндер, осы қошемет дауыстар, осы алқалаған көңілдер
Бөгенбай мен қасындағы бес серігі бүкіл аламан ойынына қатысуға
келген жасақтың бұ шетінен о шетіне шыққанша бір үзілмей дүрк-дүрк
шарықтаумен, қалықтаумен болды.
Жарылғап Орынбаймен бірге шет жақта оңаша іркілген топқа барып
амандасып, есендесіп жатқанда бұлардың қасына ақбозын желдіртіп
Жандыр жетіп келді. Орынбайды қатты сағынған екен, екеуі ат үстінен
бірін-бірі сығымдап біраз құшақтасып алды. Жандыр қасындағы
қарасұр өңі суықтау, дəу мұрны қоңқақтау жігітті Жарылғаппен
таныстырды.
– Мынау ағаңды білесің ғой, Жарылғап?
Жарылғап бой сала қарап жымың етті.
– Ағасын танымас іні бола ма? Неге танымайын. Бұл ағамыз
Қандықараша емес пе. Рысқұл көкемнің ұлы ғой.
Жандыр мəз.
– Əй, Жарылғап! Көзіңнің алмасынан айналдым. Бұлар Сырдан
көшкенде сен жеті-сегіздердегі бала едің. Əлі ұмытпапсың-ау,-деп
інісін арқадан бір сипап өтті.
– Ақкемдер келмеді ме?
– Жоқ! Көкемнің ыңқыл-сыңқылы көбейіп тұр ғой. Осында Жабағы
ағатайың да, Қонақбай да келген. Біздің бес Назардың өзінен бүгінде
екі жүздік шықты емес пе. Біреуін мен Жабағы ағаймен кезек басқарам.
Екіншісіне мынау Қандықараша мен Итқара екеуі ие. Сусаған
шығарсыңдар, жүріңдер. Біздің өзіміз тіккізген он шақты үйіміз бар.
Сонда тынығамыз да сонда ауқаттанамыз.
Жарылғап пен Орынбай Жандыр мен Қандықарашаға ілесе берді.
Орынбай түземде тұрған сарбаздардың көпшілігінің түбіт мұрты енді
тебіндеген көбендігіне қарамастан жау-жарақтарының біршама жаңа,
тəуір екеніне таң қалғанын жасыра алмады.
– Əу, Жаңдыр-ау! Менің көңілімнің неге өсіп келе жатқанын,
кеудемнің неге тар қазандай тасып келе жатқанын білемісің?
Жандыр Орынбай досының тың əңгіме, тосын сұрақ қоярда осылай
алыстан орағытатын əдетін əлі де тастамағанына кəдімгідей езу тарта
күліп алды.
– Оу, Ореке-ау, дəл бүтін мына Бөкендей сардары бар, сол сардарын
төбесіне көтеретін мынадай сарбазы бар қазақтың қайсысының
кеудесі туламай түр дейсің. Тулайды да, тасиды ғой, əрине.
Орынбай риза боп басын изеп-изеп жіберді.
– Бəсе! Бəсе! Дəл солайы солай-ау! Біздің Бөкеңнің жасақ алдында
жалындап, жасарып, жай оғындай жарқылдап кетерін талай байқап
жүрсем де, бəрібір сол қалпын үнемі іздеп жүретінім бар. Сондайда
менің өзімнің де қос қолтығыма қанат біткендей арқаланып,
əруақтанып қоя беретінімді білсең ғой. Мынау, құдай біледі дейінші,
мынау сайын сахараны басына көтеріп, аспанды жерге құлатардай
дуылдап жатқан жауынгерлердің дəл қазір мен құсап лепіріп, желпініп,
желігіп, тап бір қара жердің бір-бір құдайына айналғандай
құдіреттеніп алғанына шегім жоқ. Соған... сол құдіретке бастайтын,
мен айтсам, біздің əулиедей сардардың, Бөкемнің əруағы! Оллаһи, дəл
сол! Батыр көкемнің əруағы жебемейтін бұл даланда қазақ болмас...
Əлгі біздің Əділдің өзі де... – дей беріп кілт бөгелді, жүзі құбылып кетті.
– Бөкең шіркін екі аяқтының сырттаны ғой! Айтпақшы, Жандыр-ау,
менің көңілімді көншіткеннің ең бастысы не екенін де айтпаппын-ау.
Есінде ме, Жоламан бар, сен бар, мен бар, анау... – тағы сол кідірді де,
қабағы бір бүлк ете қалып сөзін жалғап əкетті. – Аңырақай шайқасына
барған кезіміз есіңде ғой. Сол кездегі ала-құла түріміз бен мына қазіргі
жасағымыздың темір құрсауланған сымбатын салыстыршы. Жер мен
көктей-ау, ə. Сондағы алба-жұлба, алақол сауыт, тот басқан
баданасымен ұялтып, қисайған, жапырайған кіреукесімен, ескірген
көбесімен көз қарықтырып жібермеуші ме еді. Өзгені айтып қайтейін,
сол шайқасқа мен өз басым сірі құяқ, киіз тұтқыр киіп түсіп ем ғой. Ал
мыналарда бəрі бар. Осының өзі Бөкемнің, батыр көкемнің арқасы ғой.
– Иə! Қарудың өзі де аз еді ғой онда, Орынбай-ау. Əркім тапқанымен
бармап па еді. Бірақ жауға деген өшпенділік, кек қайтарам деген ыстық
тілек жүрек қанын бір тоқтатпай тасытпап па еді. Біз төртеуміз-сен,
Жоламан, Əділ ұялас күшіктердей жұбымыз жазылмаушы еді-ау!..
Айтпақшы кеше Əділді-Абылай сұлтанды көргем. Баяғы күндерді...
баяғы күндерімізді іздемейтінін аңғардым-ау. Əйтеуір сені сұраған.
Сонысына да шүкір,-деп Жандыр бұрылып кетіп, атының жалын сипай
берді.
– Не деп сұрайды мені?..
– Келе ме? Осы арада бола ма? Көрмегелі көп болды. Маған ат ізін
салмай кетті ол ағаң деп өкпе сыңай танытқан болды ғой.
– Көрмесе көрер...Əй, көрмегені де дұрыс-ау,-деп Орынбай сөз аяғын
күмілжітіп жіберді.
Жарылғап Орынбайдың неге күмілжігенін де, неге көңілсізденгенін
сезіп келеді. Орынбай үшін бұрын Əділ досынан-Абылай сұлтаннан
өтетін жер бетінде адам болмаушы еді. Əнеукүнгі оқ тістеп уəде берген
сəтінен бастап сол досқа деген көңіл қыжылы өсе ме, əлде өзінің
ұшқарылық етіп Алланың атымен ант бергеніне кейи ме, əзірше
қоңылтақсыған көңілінің бажы жоғы рас. Үнемі асыға іздеп отыратын
досын кездестіріп қалудан тайсақтайтын да тəрізді. Тайсақтамай жəне
болмайды-ау. Уəдесін жұтқан қазақ аз. Уəдесін жұтты дегенше оңдай
жан бұл даланда елдің қоры, жұрттың соңы болары даусыз. Сол себепті
де Əділдің аты аталған кезде ширыға қалатын серігінің алай-түлей
ішін қапысыз тап басқан сайын Жарылғаптың өзінің де əлдебір белгісіз
үрейі оянғанын сезгені айқындала бастаған. Ол үрей Орынбайдың
алдағы тағдыры қалай болар дейтін күдіктен туындаған еді. Өз сөзінен
өлмей айнымайтын адамның тап өзі екенін ішімен де, сөзімен де
дəлелдеп жүрген таза ағаның тайғақ жолынан тосып алар тығырықтан
бұрып əкетер құдіретті бұ да, өзгелер де таба алмас-ау дейтін
қорқыныш жанын жай тапқызбайды.
***
Түс қайта керней боздады.
Дүңкілдеп дауылпаз жаңғырды.
Сол-ақ екен осынау ирелеңдеп аққан Құлан - өтпестің кең қолтығын
адам айтса нанғысыз боп үш жүзге тарта киіз үйден орнай қалған
қазақтың көшпелі кентіне жан бітіп, жапа-тармағай өре шыққан
сарбаздар суытып қойған кермедегі аттарына қонып-қонып ала қойды.
Сарбаз ойынына машықтанған əлекедей жаланған жігіттер енді
аламан ойынының əртүрлі жарысына түсіп, өз өнерлерін көрсетуді
бастап кетуге дайын еді.
Кең жазық аттылы-жаяулы жұртқа лық толды. Бірнеше бөлікке
бөлінген сарбаздарды жаттықтырып, жарастырып жүрген жүзбасы,
мыңбасы батырлар ырғалып-жырғалмай-ақ əр түрлі сайыстың
шымылдығын түріп-ақ берді.
Ана бір тұста екі жаққа бөлініп қан жоса боп көкпар тартысқан
Қуандықтың жүздіктерінің айқай-сүренді дауыстары əсіресе қатты
естілген кезде, арқасы қозып, көздері жайнап кететін түздіктердің кең
өңешінен төгілген қырылдақ дауыстар, жарықшақ үндер даланың
түндігін түріп жібереді-ау!
– Əруақ! Əруақ!
– Бас тақымға! Тарт ілгері!
– Əу, Күшікбай! Сиын енең Тоқа əруағына! Жібер аттың басын!
Күште! Ырғай тарт деймін, ырғай тарт!
– Əкетті! Əкетті-ау сабаз!
– О-о, біздің Аралбайды осал көремісің. Əне, екі аттатпады ғой.
Жетті. Жармасты пұшпаққа! Қазір-ақ жұлып кеп алады.
Көкпар тартқандар да, көкпар тамашалағандар да делебесі қозып
дуылдасып жатқанда, екінші тұста Қозған жігіттері жүз елу қадам
жерге қалқайтып-қалқайтып қойған серкенің бірнеше терісіне
садақтан нысана атуға кірісіп кеткен еді. Зуылдаған жебелердің көбісі
сонау керіле байланған тулақтарға кірш-кірш қадалып, қол мен көз
жітілігін айғақтатып бұ жақта да өңеш көмейлетіп, өндіршек созғызып
жатыр.
– Жарайсың, Жəнəбіл! Нағыз қол мерген осы болар-ау.
– Бəсе! Біздің Тоқтасты айтсаңшы! Əй, əкесі Сырықтан да асып
түседі осы түбінде.
– Сен де босқа көки береді екенсің. Анау Малқарды көрмеймісің!
Сегіз жебенің əлі бір де біреуі лағып кеткен жоқ. Енді қалған екеуін де
тар қолтықтан қадаса, бас бəйгені осы алмағанда, кім алсын.
– Əне! Айтпадым ба, Тоқтастың он жебесі де тар қолтықтан сақ-сақ
қадалды ғой. Енді де таласа бересің бе?..
Қозған жігіттері Тоқтасты хан көтере мəре-сəре боп шуылдаса
жөнелгенде, бергі тұста Сүйіндіктің сарбаздары ат үстінде доғал
семсермен, тұқыл найзалармен сайысып жатқан-ды. Жарқ-жарқ еткен
көк темір-доғалдың да дөп тисе мұрттай ұшырар екпіні болатынын
əсіресе Төртқарасақалдың Теңіз атты баласы барынша танытып жүр.
Сайысқан кезде доғалының қимылына көз ілеспейтіні сондай,
қарсысына шыққан төртеуді түсіріп, міне бесінші жігітпен
қылыштасып кетіп еді, тағы да екіленген тілектестері дуылдасып ала
жөнелді.
– Түбінде осы Теңіз бөрінен озады.
– Озбай, ойбай-ау, оны Олжабайдың өзі қасынан тастамай үйретіп
жүрген жоқ па!
– Е-е, онда дау жоқ қой. Олжабай кісі таниды. Теңізге көзі түссе
бұның да тегін болмағаны-ау!
– Олжабайды Бөкемнің өзі қатты қадірлейді ғой.
– Қадірлемей... Олжабайдың түнде жортқыштығы, жол тапқыштығы
Бөкеңнің өзіне де жетіп қалған деседі ғой білетіңдер.
– Ой, жігіт! Мынау Теңіз бүгін нағыз дер күйінде екен! Енді
тоқтатыңдар! Дем алсын. Бірінен соң бірін сұлатып бесеуді жайратып
берсе, бұндай жігіттен айналып кетпессің бе.
Тұқыл найзаларын ақ сауытқа қадай тіреп, бірін-бірі итеріскен
найзагерлерді де қызықтаған сарбаздардың өздері да шыдай алмай
найзаласып кетіп еді, бұл түс əне-міне дегенше нағыз майдан шебіне
айналып қоя берді. Жігіттердің қызба қызбамен екіленіп кетсе бірінбірі майып қып аларын тез аңлаған Олжабай Төлебайұлы ақырып
жіберіп, тəртіп бұзып кезексіз атқақтаған жігіттерді тез серпілтті. Бірекеуінің арқасына қамшысы да жорғалап өтті.
Ертеңінде де кіші сəскеден басталған сайыс жарыстары тағы да
талай тұстың шаңын аспанға шығарып, талай ру, талай атаның
аттарын көк аспанның төрінен төмен түсірмей қойды.
Көбіне-көп Қарекесек пен Қуандық жігіттерінің мерейлері үстем
шыға берген соң бір кезде кешеден Бөгенбай мен Абылай сұлтанның
қасында қаққан қазықтай кеудесін тік ұстап қарагер айғырдың майда
жорғасымен сайысшыларды жайлап шолып, озғандарын мақтап,
қалғандарын жебеп ағалық, əкелік мейір танытып жайбарақат қана
жүрген Жəнібек батыр, "Сарыжетім! Шақшақ! Аманжол!" деген атойұранды естігенде қарагер айғырды сауырға бір тартып құйғыта
жөнеліп, додаласып жатқандарға тура тартты.
Бөгенбай ақырын ғана мырс еткенде, Абылай кəдімгідей езу тартып,
делебесі қозған батырдың артынан біраз қарап тұрды да, атын тебіне
түсіп, сардармен қатарласты. Сол бойда батырға өткір жанары жарқ
еткен, қызғылт қан жүгірген ақсұр жүзін аудармай қадалып қап еді,
Бөгенбай иек қақты.
– Құлағым сенде, сұлтан. Айтарыңды енді қымтай берме.
Абылайдың түсі құбылып кетті. Мынау сұңғыла ағаның ішкі күйін
дəл баққанына еріксіз таңдай қақты.
– Апырай, Бөкем-ай! Алды-артымды орай бердіңіз-ау! Далаңыз
мынау табаныңыздың астына кілем боп төселген. Даңқыңыз анау
бүкіл қазақтың төбесінде ту боп желбіреген. Халқыңыз əлгі жүрегіне
қондырған. Бірақ сіз маған оң қабағыңызды кешеден бір бермегеніңізді
не деп түсінейін?-деп Абылай қиялатты.
– Қабақ қабақты бағады да. Жөн жөнге қисаяды да. Кесектікте кесір
мол ғой, сұлтан,-деп сардар Нарқызылын сумаңдатып ілгері оздырып
əкетті.
Абылай сезді. Буынсыз жерге пышақ ұрғанын да білді. Аға көңіліне
түсірген сызының мұз боп қатқанын да ұғынды. Амал не, өткен істің
опығы осылай опырып жетерін кеш бағамдап қалғанын кімнен көрер.
Қалай жібітер сызды? Жібіте алар ма? Құдірет өсіру үшін құдіреттіні
күйдірмеу, күйіндірмеу қажеттігін басына сақ еткізіп соққы тигізіп
барып сезуден жаман не бар екен? Абылай күрсінді де, күреңіне тақым
қысты.
***
Жарылғап Қонақбайдың тамсана айтқан əңгімесін өзі де аузын аша
тыңдап қалған еді. Өзгелерге өктемдігі мол, бір бет, тік мінез осы ағасы
бұған үнемі оң қарап, жылы қабақ танытумен жүргені. Кейбір
жеңгелерінің Қонақбайдың өз айтқаны болмаса, өзгенің ақылына көне
қоймайтын тентектеу мінезіне бола Шүршіт атап кетіп, кейіннен осы
лақап атының Қонақбай ағасына көбірек таңылатынына кəдімгідей
ренжіп қалатын. Сол Қонақбайдың қазіргі əңгімесінде бүгінгі Шақшақ
Жəнібек батырдың додаласуға түсуі, додаласудың сан түрін жастарға
олай да бұрап, бұлай да бұрап, олай да ұйпалап, бұлай да ұйпалап
түсіруді көрсетуі ертегілердің алыптарының алыптары ғана жасай
алатын ғаламаттың өзі болған көрінеді. Сол атақты батырдың, сол
əулиедей асылдың бүгінгі ересен қимылын көрген де арманда,
көрмеген де арманда. Қонақбай Жəнібек батырдың əрі-беріден соң өз
баласы Дəуітбай бастаған үш-төртеумен жалғыз сабаласып, əлгілердің
төртеуін де жаяулатып қалдырғанын айтқанда айызы қанғаны сондай
көзінің өзіне шейін күлімдеп, түгел жүзі нұрлана құлпырып, мынау
жалпақ жалғанда Жəнібектен артық екі аяқтының мықтысы да,
жүректісі де, жылпыңы да, тəсілқойы да енді қайтып тумастай боп
елестеп-елестеп кетіп еді.
– Несін айтасың, Жарылғап-ау! Шақшақ Жəнібек қазақтан туа салған
нағыз дүрдің өзі ғой. Ісі анау! Күші анау! Сөзі мірдің оғындай! Көсемдігі
өз алдына. Шешендігі аз сөзбен көп сендіретін тұңғиығында.
Табандылығы мен тапқырлығы ел аузында аңыз боп таралып кеткен.
Əй, асыл-ау! Тіпті көмескі тартатын бір қырын таппайсың ғой. Көкем,
сендер оны Ақке дейсіңдер ғой, сол көкем: "Шіркін Шақшақ Жəнібекелдің құты, жердің құзы ғой. Сыңар лебізінің өзі суылдап Сырға жетеді,
дуылдап қырға кетеді. Орыны төрден, берекесі белден, ырзық-несібесі
елден біреу болса, тап сол сардар ғой!" деп еді. Артынан сөз ерген
жақсы ғой ол!-деп сілекейін шұбыртқанда Жарылғап өткендегі
батырдың Бөкеңе жасаған қиянатын ұмытып кетіп, тезірек көрсем
екен, қасынан дұрыстап бір қарасам екен деген тілекті іштей қаузады.
Тағы да тағы бір тұстан дүркірей шыққан дауыстарға елең еткен
Жарылғап күрең қасқа айғырын сумаңдата солай қарай тарта жөнелді.
Салма ілуде көзге түсіп жүрген Тобықты жігіттері екен. Шетінен
жылқының құлағында ойнап өскен шабандоздар емес пе, ат тұяғынан
көтерілген шаңды сонау тұмантқан сұрғылт көкке жеткізбей
қоймайтындай өршелене екіленіп алған. Жан алып, жан беріспей
жеңісті ешкімге жібермес өжет намыспен отжалындай лапылдаған
Тобықты жастарына сүйсінбеген жан қалмап еді. Енді сол сүйініш те,
соларға деген тілектестік те, солардың өздерінің мұнда қызуланып,
лепіріп алған туысқандары да бар білер əруақ аттарын тірілтіп, сонау
шортандай шоршып, жайындай жүйткіп жүрген жігіттерді одан сайын
қайрап, қанаттандырып ала жөнелді.
– Маябоз! Маябоз!
– Аруақ! Өзің жебе Əнет бабам əруағы!
– Рыспетек! Рыспетек!
– Дəулетек! Дəулетек!
– Əй, онан да Жуантаяқ десеңші! Əйтпесе ол шіркіннің сенің кімді
айтып тұрғаныңды білмей қалар!
– Əне! Əне! Əкетті! Жігітек десе Жігітек-ау, ə! Ол-жайдың осы
Жігітегінен асатын баласы жоқ. Бас қамшыны!
– Неге болмасын! Айдос, Қайдосын қайда қоясың!
– Қалқаман батыр да мықты емес пе еді. Қайран ердің өзі еді ғой ол
да.
– Айтпап па ем, ақыры жеңіс Жігітекке тиді-ау!
Осы кезде сонау жер түбінен əлдебір дүбір естілді.
Сол дүбір енді көп тұяқтың дүсіріне жалғасып, сол тұстан қалың
тұтанған шаңды бұрқырата, құйындата көтергенде жұрт біткен тегіс
елеңдеп, əлгі тұсқа қарай бірен-сараны етектері жалпылдап шаба
жөнеліп еді, Бөгенбай үнсіз ғана қамшысын ербең еткізді. Сол белгі
жетіп жатыр. Таңыбай, Түйте, Дəуітбай, Нияз, Ол-жабай батырлар
ілгері сұғынып іске кірісіп кеп кетті. Таңыбайдың гүрілдеген дауысы
даланы басына көтерді. Сол дауысты, сол бұйрықты қалған төртеу де
əр тұстан айқайлап айтып барады.
– Қане! Серпіл былай! Аш алдыңды! Қайт кейін! Анау Атығай,
Қарауыл жігіттері қуып келе жатқан құландарды көремісіңдер.
Көрсеңдер, кейін шегініңдер. Қазір құландарды құрықтап ұстау,