Елім-ай - 37

Бөрте қозғалақтап қалды. Құлнияздың жалғыз ғана шаншылып
қойылған сұрағы өзінің де соңғы күндері мазасын алған бір күдігін тап
басып тұр. Көз алдына ақ тоқал Ақтотының жұмыр саны елестеді.
Күлмең көзі сексеуілдің жігеріндей жайнап, от шашып ойнап тұрушы
еді. Не болды екен? Қай шеріктің қуыршағына айналды екен?
Өкініш билеген кеуденің ащы күрсінісі ықылық атқызып келіп
көмейден ысылдап төгілді. Бөрте еңсесін төмен түсіріп алып, жанарын
қабақ тасасына жасырды.
"Қойшыкеш бала анау. Қазаққа онша ұқсамаушы еді. Бөтен боп
шыққаны ғой. Айта алар ма соны, сол күдігін мына қарияға? Не деп
айтады? Аңқаулық, албырттығына сүйінші сұрай ма? Түптеп келгенде
сол ойраттар тегін емес. Əр ауылға бір жансыздан жөнелтсе, сол
жансызды қолтығыңа тығып, қойныңа кіргізсең, ұрланбаған нең
қалады? Алдымен əбүйіріңді төкті. Көрпеңе қол созды, адалыңды
арамдады. Содан барып кеңірдегіңнен қаншеңгелді қадады".
– Е-е, ақсақал! Білді де. Аузын ашса, арғы жағы көрінетін ашықауыз
жұртпыз ғой. Оның үстіне бір-бірімізге қабақ найзаластырып, қысқа
күнде қырық пəле тілеп отыратын қызғаныш дейтін ауруымыз тағы
бар. Соны пайдаланды да.
Мана қара ешкінің бір сауым сүтінің жартысын еміп, ұйықтап кеткен
бөбек осы кезде шыр етіп дауыс берді. Сақыпжамал шешей тұмса
келіншектей лып көтеріліп, төсек үстінде жатқан кішкентайды іліп
алды.
– Оу, күнім-ау, сол! Қарны ашты ма? Бөтекесі босап қалды ма? Кіпкішкентай бөтекесі!.. Е-е, бəтшағар, кіш етіп қойыпты-ау. Е-е,
жыламағанда қайтсін. Көкесі-ау, шүмек істеп берші. Ертең анау
Бисараның бесігін алып келейін. Жамбасына жайып жіберіпті...
Ойбүй!.. Алып тастапты ғой құйрығын. Май құйрығынан сол!
Емірене отырып иіскеп қояды. Иіскеген сайын жан сарайы
кеңігендей күңгірт көзге нұр жүгіріп барады.
Құлнияз бен Бөртенің де бар ықыласы баланың үстінде.
– Адамбысың деген! Аяқ-қолы кəдімгідей ербеңдеп, ернін таусап
жатқанын қарашы! - деп Құлнияз Бөртені түртіп қап, еңбектеп
бəйбішесінің алдында, тізесінде жатқан балаға жақындады.
– Көкесі, анау тегенеге су құйшы. Жылы ма екен? Ыстық болмасын!
Аздап тұз сал. Шомылдырайық, құлыншақты, - деп елжіреп отырды да,
Сақыпжамал Бөртеге жалт бұрылды.
– Атын қойып па едіңдер?
– Иə!.. Жолдыбай есімі.
– Жолдыбай?!.
– Жолдыбай дедің бе? Бөрте балам, ат қоюыңның бір мəнісі бар ма?
Манадан өзім де біралуан ойға кетіп отыр едім. Бəсе, Жолдыбай,
Жолдыбай, Жолдыбайжан! - деп қайталаған Құлнияз əлденеге
сабырсыздана қалды.
Бөрте тамағын қырнап, өңешіне жетім қақырық тұрып қалғандай
қайта-қайта жұтынып қойып, бөгеліңкіреп түсіп отыр еді, сырттан
аттың оқыранғаны естілді.
- Ақсақал, Ақлағымның ерін алып, отқа қойып келейін. Жануардың
арқасы босамағалы да біраз болып еді, - деп жоқ жерден сылтау
табылғанына табан астында қатты қуанып, өңкие көтеріліп, есіктен үш
бүктетіліп тысқа атылды.
Үн қата алмай томсырайып жым-жырт қалған
шынтағымен жайлап түрткен кемпірі басқа қырға жетеледі.
отағасын
– Оу, көкесі-ау! Су құйып жіберсеңші. Қолым босамай жатыр. Байғұс
баланың еті енді болмаса шіріп кете жаздапты-ау! Шатының арасына...
Е-е, сол жерге құй.
Жылы, шымшым су тигенде нəресте шар-шар етті. Ал осы
шарылдаған нəзік жіңішке дауыс мына шаңырақта бұрын естілмеген
əн-əуеннен де əуезді көрініп, кемпір-шалдың жан-дүниесін аялай
сипап, аялай қытықтап, бой-бой босатып барады. Қызыл шақаның
қимыл-ербеңі, кірпіксіз-қассыз көз-жүзі, тəмпіш танауы - бəр-бəрі
сүйкімді-ақ.
Сақыпжамал кимешегінің етегімен орап алып, сəбиді алдына
жатқызды.
– Ойбүй, ұмытып барады екем-ау, - деп қайтадан жалаңаштап бір
қол, бір аяқты кергіштеп-созып, тартқыштап-тигізіп отырып, - Өс! Өс! деп қояды.
– Ойбой-бой, бəйбіше! Байқа, бір жерін шығарып алып жүрмеші!
Соншама созғылап кеттің ғой, - деп Құлнияз жаны шығып барады.
– Пай-пай! Сен де білгішсініп... Жауырыны жабысып қалсын деп
отырмысың, жазған. Онан да анау майды ерітіп əпер... Беу, беу, көз
алдыңдағыны бір көрермісің!
Құлнияз кемпіріне бүгін ырза. "Құдай-ау, пұшпағы қанамаған
жазған шіркін, осының бəрін қайдан үйреніп жүрген. Тап бір он
баланың анасы болғандай қолы-қолына жұғар емес. Əлде табиғаттəңір əйел баласына аналық құдіретті іштен сіңіріп, қанына құйып бере
ме екен? Құдды бір тұмса босанған келіншектей жасарып алғанын
қарашы! Дəуде болса, осы бəйбішем жөн біледі!"
Сақыпжамал сəбидің қызыл шақа денесін май жұққан алақанымен
сипап отыр. Сипаған сайын өзі де ағыл-тегіл терге бусанып, көз
айналасындағы жыпырлаған айқыш-ұйқыш майда сызықтарға мөлтмөлт моншақтарды мөлдіретіп алыпты.
Табалдырықтан аттаған Бөрте кемпірдің қолындағы кəдімгідей
шираған баланы көргенде өңі жібіп, есік пен төрдің арасын екі-ақ аттап
қысқартты да, Құлнияздың оң жағына тізе бүкті.
- Құлеке, жөн-жосықты мен айтайын, сіз тыңдаңыз. Күні бойы
қожырап, өз-өзімнен қуыстанып отыр едім, оным бос əулекілік боп
шыққанын түсіндім-ау деймін, - деп сабырлы кейіпке ауысып, баяу,
жай бастады. - Қар басқан кең даладай қыбырсыз, тымырсық ұзақ
түндей үнсіз ғұмыр кешіп едім. Соған дағдыланып, соған еріксіз
мойынсұнып қойып едім. Жан жаратқан Жасағанға, серпілтем десе
қиын емес екен. Мал-жанымнан айырылып, ел-жұртымнан адасып
қалып, жау ызасын күңіренген күйіммен шығара алмай, құса көңілдің
сіреу құрсауына қамалғандай болып едім... Күні туып, шуақты
көктемнің алтын күрегі есті де, мынау кеудемнің мұз тоңын бой-бой
ерітті де жіберді. Жүрегіме нұр төгілді. Сол - мынау Жолдыбайым еді!
Елсізде қаңғырған бөрідей ұлыған ішімді іңгəсімен жұбатып, іңгəсімен
көңілімнің құлаған тіреуін көтеріп еді! Сонда жылап отырып күлгем,
зарлап отырып уанғам. Айдалада аңырап қалған жетім ұл таланған
елімнің сор күйінің сол сəттегі ыңыранған шеріндей сезілді. Сол шерлі
іңгəсімен ашына түсіп, қысас тағдырға лағынет айтқандай көрінді.
"Жалғыз емес екем. Ер өлгенмен ұрпағы қалыпты. Тірлік, барлық
осылай жалғасар. Олай болса, келер күнге қол созған жас өркенді мен
жеткізейін. Тірі жеткізейін... Ата боп арқамды тосып, пана боп батамды
беріп, жапырағын жайғызайын!" деген серт байладым. Сол... айдалада,
елсізде татар дəмі, көрер қызығы үзілмей кездескен - Жолдыбайым
осы! Мына күшік неме! - деп сөз аяғын қиын сағаға тіреп тоқтады.
Соны ұқты да Құлнияз сыр бермес, тартымды мінезіне бағып, едəуір
үнсіз отырды да, шақшасын шығарып қонағына ұсынды.
- Атып жібер! Түркістан базарынікі. Ау, осы менің жиренқасқам да
бітеу мал емес еді ғой. Əңгімемен отырып, жануарды қаңтарып
қойыппын-ау, - деп буын-буыны сықырлап, жер таянып орнынан
тұрды.
Шекпенін жастанып, теріс бұрылып ұзынынан сұлап жатқан Бөрте
батырдың жаны жай табар емес. Байқауынша, екі жерде бүк түсіп
жатқан кемпір, шалда да ұйқы жоқ тəрізді. Бұл шаңырақтағы бүгінгі
қаперсіз Жолдыбай сəби ғана. Шомылған соң денесі сергіп, жылы сүтке
қарны тойған алаңсыз бөбек тəмпіш танауды пыс-пыс еткізеді.
Көзге кергіш қойғандай кірпіктер айқасар емес. Басы жерге тисе, қор
ете түсетін батырдың қазіргі түн қойнынан əлдебір жауап, сауап
күткен дегбірсіз қиналысы сəт-сəт сайын үдемесе, азайған жоқ.
Тəуекелге табандап тұрып қалатын белбуар қайраты қанша қарманса
да ұстатар болмады. Жалын жастық күнінде ештеңеге мəн бермей,
бүгінгі жоқты ертең қуып жетіп, бұғалықтап матайтындай лепіруші
еді. Өкініш, өксік бумаушы еді. Қартая бастаған ба, енді міне сол
шапшаң дəрмен сезілмейді де.
"Не істермін? Анау Жолдыбайға ғой, менен гөрі шал, кемпір
қолайлы. Асты-үстіне əлден-ақ түсіп барады. Қайтсін, Бұл байғұстарға
да ермек қажет. Ал мен ше? Менің де ендігі тірлігімде кіндік байлар
қазығым осы шикі өкпе емес пе? От пен өрттің арасынан күйік шалған
жанымды су сеуіп өшіріп, суырып алмап па еді. Тағдыр қосқан, тағдыр
бұйырған бір ынтығым, көз қуанышым емес пе? Қалай қиып кетем?
Кете алам ба?"
Иығы селкілдей бастады. Нардай бағлан жігіт селкілдегенде жер
сілкінгендей болмай ма, Құлнияз өтірік қорылға басты.
"Алып кеткенде, сəбиді сақтай алармын ба? Ендігі тірлік ат беліне
байланады ғой. Суылдаған жал-құйрықтың, зуылдаған жебесаржанның арасында өсіре алам ба? Бір өлімнен құтқарып едім, сол
сіңірлі саусақ ажал-құрдымға тағы да өзім байлап бермеймін бе? Ал,
көнбеймін дейін. Басты тауға да, тасқа да ұрғанда қолдан келер не бар?
Ең болмаса қарақұлақтанып та кеткен жоқ. Құлынды биедей бесік
арқалап қай қуысқа сыярмын? Апыр-ай, тарылды ғой тынысым!
Тарылттың-ау, Тəңір-ай! Сыбағаң ылғи осы ма? Өксітіп, жұбатып,
жылатып, жұбатып өте беремісің? Жылт еткен шоқты өзің тұтатпап па
едің кеудемде. Енді сол шоқты тағы үрлеп өшіргелі ұрланып келіп
қалдың ба? Көңіл жарасын қозғап отырмасаң, қадір-қасиетіңнен баз
кешермісің? Ал, тырнай бер онда! Ал, қаза бер онда!.."
Жолдыбай оянды. Шар етіп үн беріп, ұйқысыз тебіренген үшеуді
елең еткізіп, тірлігінен хабар жеткізіп жатыр.
Сақыпжамал өбектей қалып, қоламтада тұрған тегештегі сүтті
пұшпақ теріден жасалған емізікке құйып, баланың аузына тосты.
Кейуана көңілдің сөзі жоқ ұзақ уілін ыңылдап шұбыртты. Тымырсық
түнде бүкіл тұлабойды балбыратып жететін ана көңілдің ықыласмейірі, уаныш-əлдиі жүрек-бастаудан нəр алып, шымырлап құйылып
барады.
"Балаға ана керек. Мынау мейірлі қуанышты, əлди-ырғақты
кеудемде сарнатқанмен, сазын толқытып жүрек-құлаққа сіңіре
алармын ба мен? Жоқ қой ондай жұмсақтық. Бүлкіл білмеген асау
арынды бестідей ыза-мазамен ширыққан кеудеден томырық ашу,
долы сұс төгілген күйімді өзге білмесе де, өзім ұққандай болмап па
едім? Ендеше, Жолдыбайжанның жанына күн-шуақтай себілер мынау
пейіл, шафхатты көп көргенім бе? Өзекті жанның өнегесі əнмен,
жырмен өнбей ме? Қаттылық сепкен құдірет қарап та жатпас. Жетер
тағы құрығын сүйретіп. Берер сол сыбағасынан əлі-ақ! Беу-беу, бесік
жыры! Тынбашы! Тыңдатшы дүниенің ізгілігі мен сүйінішін! Сіңірші
қанына, жанына жомарт жақсылығыңды! Үйіп-төкші қайырым деп
соққан ана тынысын! Өмір деп аңсаған, бүр атқан игіліктің нəрін ғана,
асылын ғана жишы бойына ұлымның!"
Бөрте жайлап қана күрсінді де, жаны жай тауып, шалқасына аунап
түсті. Күн ұзын сарсыла іздеген бір тірегі оп-оңай қолына іліккендей
болған соң жүзінің сұр толқыны тарқап, кірпігі ауырлап айқаса
бастады. Кейуана үні өзгеше мұңмен іңкəр əлдиге ынтызар ажар беріп,
уілдеп, дірілдеп естіліп тұрды да, алыстап ұзап барып, үзіліп кетті.
Бөрте ұйқыға шомды.
Ертемен Құлнияз қонағын оятпастан тысқа шығып, көк иісі мұрын
жарған сайға қарай құлдилады. Жаңа қылтиған көк түкке жабысып,
жылқылар алысқа ұзай қоймапты. Құлнияз екі атты жетектеп оралды.
Ақдақтың шылбырын арбаның арысына байлады да, бір аттап
шегініп қызыға қарап қалды. Жоны төңкерген тегенедей, екі құлағы тік
шаншылған, көшкіл басты ұзын мойнын иіре созып, Ақлақ та жалтжұлт көз тастайды.
– Паһ-паһ! Атым-ақ екенсің! Батырдың қанаты сендей-ақ болсын!
Үкілі құйрық, майда жал, түндікпенен күн беріп, түтікпенен су беріп
өсірген арғымақ екенсің-ау! Мертікпе! Жығылма! Жебе жетпесін, оқ
өтпесін!..
Арт жағынан аяқ тықыры естілді. Құлнияз екі алақанын жайып,
үнсіз тұрған Бөртені көрді. Сасқалақтап қалып еді.
– Тілегіңіз қандай жақсы еді, Құлнияз аға! Жалғаңызшы əрі қарай.
Қорғаным болсын, қалқаным болсын сол ниет!
Құлнияз енді көзін батырдан айырмай, бұ да қолын жайды.
– Ғайыптан болжап сөз айтар Қара Бұқан жауырыншы болмасам да,
о Тəңірі, осы жолы ақ сөйлет! Керекке біткен теректің көлеңкесін
ұзарта түс, Жасаған! Аңырап ұшқан ажалды оқ жоламасын маңына. Ел
тілегін тілеген сапарын оңғар жігіттің! Ұя салған жеріне қайта
айналып қаз қонсын. Шер бітеген кеудеге асқақтаған саз қонсын!
Жарылқаушы Жаппар хақ, адал қабылда! - деп бетін сипады.
Бөрте де іштей ырым қып түйіліп тұрып: - Құлеке, не керек! Талай
қыршын ажалды оққа кездесті ғой, кетті ғой көк семсерін мол сілтей
алмай. Соларға бата берілмей қор болды ма? Тілек ермей зар болды
ма? Əй, білмеймін. Ақсарбасын құдайына күнде айтпас ана жоқ шығарау! Сөйтсе де, мынау үміт үзген түріміз қалай? Қайта-қайта қапы қала
бергеніміз бе?- деді.
Құлнияз жақтырмады.
– Тəйірі, алғашқы құқайы ғой деп пең. Ес жиярмыз. Күш жинармыз!
Бөрте шырағым, ерлік айласын тапқан халық күңгірт көзге көмескі
көрінетін талай айбынын да айғақтайды. Сен əлі де болса мұң пердесін
бетіңе тұтып алыпсың. Керегі жоқ, серпіп таста! Сонда шырадай
жанған жанардың көрері де, ескерері де көбейеді. Сөйт, Бөрте!
Сақыпжамал тамаққа шақырды.
Ертеңгілік асты үшеуі үнсіз ішті. Жолдыбай оянған жоқ. Тəмпіш
танаудың баяу пысылы ғана дəтке қуат.
Дастарқан жиналысымен Бөрте жолға дайындалды.
– Ақсақал, дəм-тұзыңызға рақмет! Мен аттанайын енді.
Осы сөз шығар-ау деп қылпылдап отырған кемпір-шал біріне-бірі
қабақ астынан көз тастасып қойды.
Құлнияз басын изеп отыр, изеп отыр.
– Жөн, жөн...
Бөрте жөткірінді. Еңбектеп барып саптамасын алды. Бір аяққа бірбір пұттан жүк қосылды.
– Жолдыбайды... кішкентайды... - алқымға өксік тығылып, Бөрте
сөзінің соңын қылғына жұтып жіберді.
Сақыпжамалдың дем алуға мұршасы болмай, иегі кемсеңдеп барады.
Көз астымен шалына жалына, жалбарына қарап, ғайыптан жəрдем
күткендей бүрісіп қалыпты. Құлнияздың көз алды бұлдырап, иіні
түсіп, қалтақтаған басы екі иықтың арасына кіріп кетіпті.
– Құлеке, олай ойлап, бұлай ойлап, ақыры, мен мынандай байлау
түйдім. Жолдыбайжанды сіздерге тастап кетсем, шын дұрысы сол
болар.
Құлнияз одан əрі шыдай алмады, дірілдеп ұмтылып, батырдың
алып кеудесіне тұмсығын көміп, жылап жіберді.
– Сүйінттің ғой, шырағым! Жарылқадың ғой мендей ғаріпті!
Емеуріні ғана, сыпайы, сараң ғана ілтипаты демегін. Барымды қалай
жеткізермін. Ұғыпсың ғой жанымды, ерім, батырым, балам! Бердің ғой
тілекті!
Манадан қобалжып отырған Сақыпжамал шешей де екінші жағынан
жабысып жатыр.
– Ой, лебізіңнен айналдым! Құлдығың болайын, Бөртежаным! Балам
бол! Тумасаң да туғаннан артық ұлым боп шықтың! Жылыттың ғой
суық алған бойымды... Екі өмірде тілеушің, жоқшың боп өтейін!
Жолыңа жаным құрбан болсын!
Бөрте əп-сəтте шұғыл өзгеріп, біртүрлі исініп, туғалы көрмеген бір
жақындық, ыстық сезімді жүрегінен өткізіп, булыға құмықты. Өзөзінен от алғандай дүркіреп тірілген үлкен сағыныш осы қос құшақтан
табылды ма, денеде лып-лып қан жүгіріп, лық-лық толқын серпіді.
Іште іркіп жүрген бір тоғанын ақтарып алып, осы ағыны қатты жүйтку
қуаныштың қымбат сəтіне барынша шомып барады.
– Туыс, жақынның қадірін көп сезбеп едім. Анадан жастай жетім
қалып, суық өстім бе, ашылуым қиын болатын. Шеше, балаңыз болдым.
Құп алдым, - деп қолын төсіне басты. -Қиын сапардың қиғаш жолы
түсіп тұр. Тірі оралсам, Жолдыбайымды көтеріп алдымнан
шығарсыздар. Бірігіп өсірерміз. Əйтеуір тұлдырсыз емес, артымда атаанам, балам қалды деп мерейленіп кетермін.
Орнынан сүйрелеңдеп тұрып, есікке беттеген Бөртені Сақыпжамал
тоқтатты.
– Мынау жаманыңның бетінен иіскеп кетші. Сəби тілегі қорғаның
болсын, - деп құндақтаулы Жоламанды іліп алып, батырдың алдына
тосты.
Бөрте еңкейіп келіп ұзақ иіскеді. Бір тамшы ауыр ер жасы қыр
мұрынның ұшынан үзіліп түсіп, баланың маңдайына тамды.
Бөрте қайтып қарайламай шыға жөнелді. Құлнияз тізесі дірілдеп
ілесе кетті.
Сақыпжамал Жолдыбайды төсіне қысып, уілді əуенді созып тұр.
Уілді əуенде түндегі баяу мұң жоқ, сезімтал сергек діріл бар. Бар
ықылас бала үстіне түгел ауып кеткендей. Кенет əуені үзілді. Көзіне
үрей ұялады.
– Ойбүй! Құлыным, Бөртежаным тойға бара жатқандай менің мына
тұрысым не? Маңдайынан неге сүйіп қалмаймын.
Емірене сүйген ана ернінің ыстық табы қалған маңдайын күнге
беріп, Бөрте Ақлағын жетектеп, Құлниязбен бірге қатарласып келеді.
Іші бірдеме сезсе, құлаған шаңырағын көтеріп, жаңа бір қоныс-мекен
тауыпты. Сол құт мекенінде баласы қалып барады. Анасы қалып
барады. Қасында үнсіз келе жатқан Құлекеңнің де бұған деген жылуы
бетінде сайрап тұр. Не деп жалпылдасын. Ет-бауыр жақындықтың
салмағын сезінді. Сезінгенін емеурін, ыңғаймен əлгінде білдіргендей
болды. Басқа еміншек мінездің қисыны бар ма? Қайтеді оны? Шырмап
байлаған түйін жүрек түбіне нығыздалып түсті ғой. Сылап-сипай
бергенмен одан артық өсіре алар ма?
Біраз ұзап шыққан екен. Ауылдың көгілдір түтіні көлбеңдей
жайылып, мұнар дірілдете бастапты. Бөрте кібіртіктеді.
– Құлеке, төске төс түйістіріп қоштасайық.
– Кел онда, балам!..
Құлнияз батырдың қолтығынан демеп, атқа отырғызды. Ақлақтың
сауырынан жалпақ алақанымен жайлап салып қалды. Сырт айналып,
елеусіз ғана көзінің құйрығын сұқ саусақпен шекіп-шекіп өтті.
Тасырлатып тастаққа тиген ат тұяғы ұзап барды да, қайтадан күшейіп
құлақта жаңғырды. Құлнияз басын көтерді.
– Неге оралдың, Бөртежан?
Жүріс тілеп, жер тарпып тұрған Ақлақты тізгінмен тұқыртып
тыныштандырып алды да, Бөрте алпамса денесін оң бүйіріне қисайта
еңкейді.
– Ақсақал, ұмытып барады екем. Өлім бар да, қаза бар. Қарыз боп
кетпесін. Анау Жолдыбайжанның шешесін көріп ем...
Құлнияз көзін бақырайтып күтіп тұр.
– Иə?.. Тірі ме еді?
– Жоқ! Сəл бұрынырақ кездескенде өлмес пе еді? Айтарым,
тапсырарым, Құлеке, тіпті қиын жағдай. Күндердің күнінде алда-жалда
балаңыздың құлағына сыбыс тиіп... туған əке-шешесін іздейтіндей
болса... Мойнымызға қарыз болмасын. Шешесінің бір белгісін көріп
едім. Оң жақ білегінің шынтаққа жақын жерінде қой құмалағының
аумағындай қара қоңыр меңі бар. Жас мөлшері жиырмаларда. Басқа
білерім жоқ. Осыны есіңізде сақтарсыз.
Тұлпар дүбірі баяғыда үзілсе де, Құлнияз тұяқ шаңын шұбалтқан
балапан жотаның бірінен біріне көпір боп құлаған құйынына қадалып
қалыпты.
Содан бері төрт-бес жыл өтіпті. Үш жыл бұрын Жоңғария
ойраттары Түркістан, Ташкент қалаларын басып алған соң бұлар бері
шұбаған. Тапқанын талшық қып ұлының аузына тосқан кемпіршалдың сол Жолдыбайы бес жасар азамат болып, енді бүгін көкесі мен
əжесін асырауға жарады.
Құлнияз басын көтерді.
– Бəйбішесі, кімнің аузына қақпақ қойғандаймыз. Айтса айта берсін.
Жолдыбайжан керек десе - əрі балам, əрі немерем. Бөрте ұлым
болғанда, Жолдыбайым немерем емес пе. Азаматтың аруағын ұмыта
жаздаппыз-ау. Енді тіпті түйіткілденерім жоқ. Баламның баласы - өз
балам. Ермегім, жұбанышым, алданышым! Бөртеден де хабар болмай
кетті. Тірі жүрсе, айналып бір соғар. Соғар-ақ!
– Ойбүй, менің мына отырысым не? Балықты қайта жылытып
əкелейін. Балаңның тұратын кезі боп қалды ғой, көкесі! - деп сəтте
тыныштанған шешей табасын көтере тұрып, жаулығының етегі
шұбатылып жерошақ басына жөнелді.
Жаппадан Жолдыбай шықты. Керіліп-созылып есінеп, күн көзінен
жасқаншақтанып бетін көлегейлеп əжесіне қарады. Содан ыштан-
жейдесін бір-бір сипап қалып, көлеңкеде отырған көкесіне бұрылды.
Күлімдеп келіп мойнына асылды.
– Көке-ау! Мен дəл мынандай, міне мынандай алабұға ұстадым. Анау
Қалиасқар ше... сол "Жолдыбайдан өткен мықтыларың жоқ" деп
мақтады. Əже, əже-ау, көкеме көрсеттің бе? -деп құлашын кере
масаттанып тұрды да, жерошақ басына тұра жүгірді,- Əже,
қылдыбақыр қайда?
– Тұр ғой, күнім-ау! Міне, қылдыбақырың.
– Балық! Балығым қайда? - Жолдыбай бақырып қоя берді.
– Балығыңды міне қуырып қойдым. Қазір жейсің, күнім!
– Алабұғам! Əже, неге бөліп-бөліп тастадың? - өксіген бала бетін
басып солықтап жылады. Кемпір мен шал екі жақтан баланы жұбата
алмай əлек.
– Жолдыбайжан, жыламашы. Оу, еркек емеспісің, жігіт емеспісің.
Жігіт деген жылай ма екен?
– Күнім-ау сол! Көкеңді асыраймын демеуші ме едің.
Өксігі азаймаса да Жолдыбайдың даусы саябырлады. Əлгіндегі
тентек қысастық мына əке-шешенің асты-үстіне түскен көңілімен
ыдыраса да, əлдебір өкініші бойын құрсап əлі де сірестіріп тұр.
– Көкем көрді ме?
– Нені, күнім-ау?
– Алабұғамды!..
– Көрдім, құлыным! Сұмдық дəу екен. Қалай көтеріп келдің?
Баланың көзі күлімдеп сала берді. Жүзіне мақтаныш нұры тепті.
Жалмажан алақанымен бет-аузын сүртіп тастады.
– Көке-ау! Үлкен ғой, ə! Қармағымды сүйретіп кете жаздады. Анау
Қалиасқар, Тоқпандар бəріміз жабылып əрең шығардық. Енді мен
өздеріңізді ылғи балықпен асыраймын. Əже, қарным ашты.
– Міне, күнім, міне! Көкең де сені тосып отыр əлі. Тойып алыңдар.
Үшеуі дастарқан басына жайғасты. Сол жағында отырған
Жолдыбайдың шынтағындағы меңге Құлнияздың көзі түсе берді.
2
Күз салқыны хабар бере бастады. Ақшағырмақ бөгелекте бал
жоңышқаның басы ұшқан соң бал-қурайдың баясы сырдаң тартқан
кезде, күзгі ыраң мен ебелекке малын жаюға жайлаудан жаппай көшіп
ел қайтатын мезгіл таянды.
Əкеден ертерек енші алып, бөлініп шыққан Бекболаттың бұл күнде
Қазыбек биден ауылы да, жайлауы да бөлек.
Бекболат ауылы кең көгалды жалпақ қоныста көптен бері отырған.
Гүлдарайым бикенің үстіне түсірген тоқалдан туған үлкен атаның
ұрпағы Тіленші бала он жасқа толып еді. Содан ауылда тоқымқағары
бар, басқасы бар үлкен той болып жатқан. Біреуге сый, біреуге серт
бергіш салқын қабақ ашылып кеткен соң, көрші-қоңсының тісіне
қызыл тиіп, өңіне қан жүгірткен сауық кеш талай түндерге созылды.
Қасына он шақты кісіні ертіп алып, біраздан бері əке жолын қуып,
билік айта бастаған Бекболат қоныс дауы, жер дауы, жесір дауы, мал
дауы дейтін қарбалас əрекетке қатты араласып, тынымсыз қимыл
үстінде болушы еді. Тойдан кейін ауылынан аттап шықпай жатып
алды да, сəлем-хабар, өтініш-өксім, шарт-сертпен-ақ жан-жаққа ат
шаптырып, көп жұмысын кəдімгідей тындырып тастады. Жуан атаның
жоны қалың тұтастығын көлденең созатын кердең мінез танытпаса да,
ертелі-кеш сұрастырып, пысықтап отырған ептілігімен-ақ күнбе-күнгі
іс-қимылы онша қыңыратқымай, алдына үйіріліп түсіп, ыңғайлана
берді. Аты, атағы енді ғана жайыла бастаған жас би кейде құрықты
тым əріге құлаштап, бұрынғы аға ағайын, қалыс жұртты да дөңгелетіп
үйіріп əкеп, бауырына тартып барады. Сондағысы сыныққа сылтау
емес, қиналған жанымен жұртының жайын ойлау ғана. "Қазақ құландай жосыған ұлт. Елден, жерден айырылып, пана іздеп келгенде
қолтығымызды ашпасақ, біздің кім болғанымыз. Жайлау, қыстау - елге
ортақ. Бүрісесің - бөлесің. Бересің. Қысылып-қымтырылып күн көрген
жалғыз сен емес. Жұрттың бəрі сондай. Ендеше, таласпа. Қаңғып,
босып келген ағайынды арзыма. Күнін көрсін. Құдығыңнан қарас.
Қонысыңнан ауыс" дейтін шын жанашырлықпен теріс азудың біразын
көндірген.
Талай
жайлауды
босқынға
үлестіртіп,
талай
шұбырындының сауабын алған-ды. Өзіне өкпе танытып, арыз айтып
келген бітік кеуде, жуан жота байларды қатты тұқыртып, жоқ-жітікті
ауылына қоңсы қондырып, қыбырлаған көп сорлының алдына мал
салып бергенін ел біледі. "Жерден тарылып, жетелеп мен де отырмын.
Ойдан қашқан, қырдан қашқан көп босқын қазағымды паналатып
отырмын. Керек десең, соларға бөліп малымды бердім, жырып
қонысымды бердім" деп əлгі дəукес мықтыларға ауыз аштырмайды.
Жаңадан дүрілдеп келе жатқан жас та əділ бимен иық тірестіріп,
тайталаса түскен талайдың аузына құм құйған. Осылай тізе
қатыстырған кейбір шоқтықты бақталастың жүнін жығып алған соң,
өктемдігін омырау қып өзгеге ізденіп тиісіп жүретін кейбір кеудемсоқ
озбырлардың жер шебіне шұбап келген ағайынды іргесін оздыра
қондырғаны елге аңыз боп тарай бастады.
Бекболат осылай айға жуық ауылында жатып қалғанда Гүлдарайым
бикенің үлкен үйіне бір де бір рет бас сұқпады. Басқаға сонша
мейірімді бидің бəйбішеге деген өкпесі мол жүрек қыжылы барын
сезетін қабақ аңдығыш кəрі-құртаңнан бастап, желіккіш жел мінез
пысықайлардың өздері тілге тиек қойып қайтсін. Гүлдарайымды
ашықтан-ашық іліп-қағытуға жетіп қалған-ды.
– Биді менсінбейді деседі. Сонда қай жері артық бұл қаншықтың.
"Алтын басты əйелден, бақыр басты еркек" деген.
– Қайта өзін төркін жұртына апарып тастамай, осыншама қадірлеп
келгеніне таңым бар бидің.
– Е-е, беті жылтыр болған соң...
– Əдірем қалсын! Жылтыр бетіне с... Езіп іше ме оны?
– Пұшпағы қанамаған, бауыры құтсыз байтал ғой!
Сыбыр-сыбыр сөз, пыш-пыш өсек күл тасыған есіктегі əйелдің
етегімен ілесіп кіріп, қымыз аңдыған қомағай өңештің ептілігімен
жылжып Гүлдарайым бикенің де құлағына шалынған еді. Кербез
бəйбіше түс бермеді. Қай ауызға қақпақ қояр. Оңаша ойларын сыртқа
шығармай, ішке түйе берді. Шығарғанда кімге жалынбақ? Қойны
суыған соң, көңілде жылу тұрақтар мекенді сайлауға əрекеттенбей, көп
күрсінткен бейуақ түндерді аунақшып ұйқысыз өткізуге əбден
машықтанып алды. Күйеуі Бекболаттың өзі қырыс қарап, шырай
көрсетпеген соң, мұның да жібімес тоңы жыл өткен сайын қалыңдай
түсті. Содан соң тотай тоқалдың əредік күндестік танытқан тəйтік
қылығына еш шамданбай, қайта шыжбалақтаған келіншекті біртүрлі
аяғандай, мүсіркей күліп, өзгелер түсінбес бір қырымен өзінің биіктей
түскенін іштей сезетін де, ұшқындап кетер ұрыс-керіске бармайтын.
"Қайтемін байғұсты. Бар білгені сол шығар. Байына ыстық қатынның
көкірегіне нан піспей тұра алар ма. Шабаланар. Шабаланар да шəуілдеп
барып басылар. Айтаққа ерсем, Гүлдарайым бике атыма мін емес пе?
Шəуілдеткен қадірден жібімеген көңілім артық!".
Гүлдарайымнан емеурін білінбеген соң, тоңторыс қала беруді жөн
көрмеді ме, бір күні ертеңгілік астан соң тыста əлдекіммен дауыстай
сөйлескен Бекболаттың үні естілді. Отағасының дəл қасынан естілер
үнін сағынса да, Гүлдарайым бəйбіше, оң жақта сүйек төсектің алдында
пұшпақ бөрікке зер əдіптеп отырған қалпынан қозғалған жоқ.
Бекболат табалдырықтан сөйлей кірді.
– Оу, өзіңде отыр екенсің ғой! Көрінбей қойғаныңа қарағанда, бір
жаққа жолаушылап кетті ме деп едім, - деп əдейі қиястана келіп, төрге
жайғасты.
– Көзіңе түсейін деп шошаңдайтын баяғы күнім бар ма еді. Жағынам
деп жалынам ба, -деп Гүлдарайым ашыла қоймады. - Келсең төр
өзіңдікі. Көрсең, жар өзіңдікі. Бəрі еркіңде. Түртіп қашып аңсатып
тұратын қылығым да қалмапты.
– Гүлдарайым, өкпе-кінə тағыса бермейік. Бейіл мен шырай мінезге
қарай. Сабырсыздық еткенің əйелдігің шығар. Беттен алыспайық, - деп
Бекболат бір қиырды қиялады.
Гүлдарайым тігіп отырған жұмысын тастай беріп, басын көтеріп
алды. Мойыл көзде бір от тұтана түсіп, өшті.
– Өкпе-кінə тағайын деген ниетім болған емес. Өкпелесу үшін де
өкпе ұғар жан керек. Күпті көңілді күр сырқыратқанда бірдеме түсе ме?
Кінəм жоқ. Кінəласуға зауқым да жоқ. Тек кейде бойды ұрғашылық ой
меңдеп, өзімнің зайыптық міндетімді жоқтап, ренжитінім ғана бар. Ол
өкпе емес. Əйтеуір, жұтар ауа, ішер астан кенде болмаған соң, ет
үйренген тірліктен жери алмаймын. Басқасына ынтығым аз, - деп
кідірді.
Бекболат сəл күрсінді.
– Əй, Гүлдарайым, орның бөлек қой! Осы сыр-қырыңмен оңқай
асықтай орайланып бір бұрылмай-ақ қойдың. Ыңғайыңды көрмей
барам, - деп өкініш аулады.
– Қайдағыны жаңғыртып қайтеміз. Торғын желек астында мен
отырғам жоқ. Жарастық күтіп сен шақырмадың. Қорғалақ күйім
шерленумен күн кешті. Енді бəрі ұмыт, бəрі қалың мұнар сағымыңда
қалыпты, - деп Гүлдарайым қасын кере Бекболатқа тік қарады. Барлап,
сынап қарап отырғандай.
– Жə, соншама неге қадалып кеттің. Бүгін ғана көріп отыр ма едің?
Бақсы-құшнаш тəрізді қобыз сарнатып, домбыра безілдете алмаймын.
Оныңнан аулақпын. Əлде əлі күнге дейін сол немеңнің құнын
жоқтаумен жүрсің бе? Онда кезек қарымтаңды айтып қал! - деп
Бекболат зілді ашуға құрық созды. Дөңгелек кең, қара көздер ілезде
тартымды жылылығын жоғалтып, ызғар шақырды.
Гүлдарайым жымиды. Маңдайдағы көлденең түскен екі сызық сəл
біліне, тереңдене жиырылып, қара қастың доғасы шалқайды.
– Түсінсең, ұғынсаң бопты. Басқа қалауым жоқ. Неме дегенің Адам
еді. Өлігі құдықтан шықты. Құны сұраусыз кетті. Күйі аяқталмай үзілді.
Сырлы аспан, мəлімсіз сапар ұзап жоғалды. Енді мен не іздермін? Сен
нені дауларсың? Сезімді қысас тыйған. Жүректі мұң билеген.
Ашылмастай тығылған сол кебімнен соншама уақыт өткенде бері
қайтарам дегенің қалай? Бұғалықтап үйренген мықтылығыңа бағып
отырмысың, мырза? Əлде зарықтырып барып, жеңіп алам деген
кеудемсоқ ожарлығың ба? - деп асып түсті.
– Оу, кінəласпаймын дегендегің осы ма? Сондағы қимайтының
тақыр тақым, тырақай күйші ме? Тəйір-ай, қай кісілігімен қатарыма
тура алып еді ол? Митың-митың домбыра шерткені - дүниені
тірілткендей көрінген екен-ау көзіңе. Ал, онда ақтарыл! Айт кесікбилігіңді! Қуар өнер, шашар өнегесі жоқ тұл бедеу дəрменсіздігімді
бетіме бас, - деп Бекболат қарқ-қарқ күлді. - Бəсе, осындай бір қақпаның
алдымнан тоспаса, ұрғашы шіркін қатын бола ма? Күндес бола ма? Ана
тоқалдың қуанышы, қызығы ғой сені қалшылдатып əкетіп бара
жатқан! Сол ғой!
Гүлдарайым басын шайқады.
– Күндес деп кемсітсең менен асып кеткен оның да күні жоқ екен.
Мына түріңмен ол байғұсты да қай ұшпаққа жеткізерсің.
Қызғанбаймын сорлыны. Қуыршақ қып ойнаған сенен аяймын.
Қызуың басылған соң, көзінен жас айырмассың. Перзент сүйіп, ана
атанған жайын ұқсаң, күндес деп тоқалыңды менің алдыма сүйремес
едің ғой. Ананың қадірін кетірмей, қасиетін ардақтап отырар жар
қайда?.. Өнерліні кедей деп тұқыртқаның өз нəріңнің сұйықтығын
танытпас па. Күйші деп менсінбейсің. Сол жігіттің алпыс екі
тамырымды түгел иітіп, сай-сүйегімді тегіс босатып он саусақтан күй
төккен... құдірет төккен бір ғана шағына татыр құзырың өтті ме,
мырзам? Бар еркімді жетелеп, ағыл-тегіл жас ағызып, тұлабойды
шымырлата баурап алып, күй ырғағымен кеудемдегі қыл пернені
қытықтаған тылсымын сездің бе? Асқақ есіп, дүрілдеп көтеріліп,
дүниені түгел құлпыртып, шер мен сорды қуып кетіп... ізгілікпен
мейірім үйірген жүздерді аялап еркелетіп, əлдилеп ұйытқан жұбаныш,
қайырын ұғына алдың ба? Тынық ойды шайқап жіберіп, талпынған
жүректі алқындыра ұмсынтып, еліктіріп жететін іңкəр лебін ауласаң
ғой... Бүліне бебеулеген қоңыр үнмен тілеулес сыр тауып, көкірегінде
жан біткенге деген ынтызар құштарлық оянып, аспандап ұшып
кетердей, қолтығың астынан қос қанат бітіп самғап, шырқап кетердей
желпінсең ғой. Сонда жалпақ түздің шалқар сағымы ойнаған
жазығында толқын соққан кеудеңнің рақат əуені қалықтап тұрғандай
болмас па? Арманды құшқандай жадырап, жарастық тапқан гиззатың
наз сыңғырды күлкіңе балдай жатып, қоңыраудай күмбірлетпес пе?
Ендеше неге қорлайсың, мырзам? Өнер шашқан сағатың бар ма еді?
Іңкəрлік шақырған ғұмыр үнді түйіліп келіп үзіп тынған сен емес пе
едің, - деп ұзап барып тоқтады.
Бекболат қанын ішіне тартып алыпты. Ызаланғанын жасырмай
қатқыл үнмен ашына сөйледі.
– Е-е, айта алмай жүргенім осы де, бике! Қиянатшыл жалғыз мен
екем де, өзгенің бəрі көкірегінен шер атқан мұңдық пен зарлық
болғаны ғой. Бітеу көңіл байың əн мен күйді қабылдамаған соң,
тағыланып айуан боп кетті де. Жөн, жөн! Сонда сен маған жауап берші,
Гүлдарайым! Оң жаққа келін боп, желек жамылып түскен келіншектің
түн жамылып барып, бөтен бір жігіттің өзі тіленіп қойнына кіргенін
қалай түсінуге болады? Əлде ол да серімастанып күй деген желік қуған
елтігіш көңілдің кінə, күнəні ажы-ратқызбас жомарттығы ма? Сол
құпияны білсе де. күні бүгінге дейін өз кеудесінде көміп тастап, жан