Елім-ай - 05

Əкесіндей емес - безбүйрек жан еді - қапынды андыр қанжар қосып
жібермесін қайдан білесің. Жарайды, ол жағын Тынышбайға
тапсырармын. Əйтеуір, абай бол, - деп Жомарт тыныш қалып, қайта
қисайды. Ендігі жатысында манағы диуанда өткен мəслихатты көз
алдына қайта тізіп əкеліп еді.
Күмбез сарайға есендік-саулықсыз төңірегіне ызғар шаша енген
Тəуке күндегісінен мүлде бөлек ажармен сұрланып алыпты. Мəжіліс
нобайы да біржақты, басқаларға ырық бермес тізе күшімен
қыңырайып шешіле бастады. Əдеттегідей ақыл қосып, уəж тосып,
келісіп түйіндер мəмлеге жоламай, сөз жобасы кеудемсоқ ашумен
долбарланып пішіле бастасымен, Жомарт биікте отырған ханға
ажырая қарап, наразылығын анық білдіріп қалған-ды.
Тəукенің тұлан тұта бүліне қалуына себепкер болған Болат сұлтан
еді. Кеше кеште бəйге керін қансорпа ғып жетіп, əкесінің үстіне
сұраусыз кірген. Кірген де күн ұзынғы жалғыз қарашыдан - Қуаттан
көрген қорлығын шағына айтқан.
— Əке, қит етсек, ел - ел деп белден басқыза береміз бе? Жоқ əлде ең
болмаса бір мəуріт билік пен хандықтың қарымтасын қайтарар күн
болар ма? Қашанғыдан бұрып кім көрінгеннен қаймығып, қорғалақтап
- ақ өлетін болдым. Сізге қарайлаймын деп - ақ қапымды өткізіп барам.
Бірін - анауым, бірін - мынауым еді деп бетінен қақпай қара халықты
əбден басындырып жібергенсіз. Мына бүгінгі қорлықты тыйыңыз.
Əйтпесе, əкем хан еді деп қашқақтай берер шамам жоқ. Қарысып қарсы
шабам, - деп ашу білдірген.
Тəуке хан баласына жақтырмай қабақ түйсе де, кейінгі кездері көп
биі мен батырының өзімшіл менмен əрекетінен түңіле бастаған түрі
бар еді. Сұлтан ширығысы дəл сол өзінің кіжінген көңіл күйіне дөп
келді. Орда ыңғайынан тыс кетіп, шырық бұзған кейбір ожарларды
бұғалықтап бүрістіріп қоймаса, хан тыйымы мен əмірі тоқылдақтың
тəубесіндей бос сөз, ақ көбік деп ұғып, жүгенсіз кетер. Ондай күнде
құбылған заманның болдырған көкшолағын митыңдатып қайда
барарсың. Сондықтан да бір қисықты бір қыңыр мен аямай соғар. Соғар
да екеуін соққысына жығар. Бақташысыз бетімен кеткен қой емес,
қағушысы бар дөңгеленген ел екенін білсін. Білсін де тынсын.
Екіншіден анау тентегіңді түзе деп ақ патшадан дүбірлетіп қайтақайта келіп жатқан суық хабарды тыншытар хан жауабы да осы
болсын.
Тəуке хан биіктегі тағынан отырғандарды түгел шолып өтіп, саңқ
етті.
— Осы біз елміз бе, малмыз ба?
Жиналғандар аң-таң қалып, бастарын төмен тұқыртып иек көтеруге
жарамады. Ханның əдеттен тыс ашулы түрін көргендері осы. Сарай
дəстүрінде дəл бұлай астарсыз ашық сауал қою бұрын-сонды болып
көрмеген жағдай. Оның үстіне Əз Тəуке аталған алды кең Тəукенің аяқ
астынан ширығуын кездестірмеп еді. Тұс - тұстан күмілжіген еріндер
күбірледі.
— Елміз.
— Ел - мал бола ма?!
— Əрине, елміз!
— Жоқ! Ел емеспіз. Ұрлық пен қарлық - елдікті даттайтын
бадырайып тұрған масқаралық. Əзəзілге ұсынар жолым жоқ. Сұртай
батыр бір емес бірнеше бүліктің басы бопты. Өзгені еліктіріп, бүтінді
бүлдіріп бітті. Беті бері қарап бейімделген келісімді, орыс пен қазақ
арасын тоқайластыратын орайды қиындатып, елден елді бездіріп
кетер қылығынан да түңілдім. Соқпа дертке өкпе жүрмейді. Өзегіме
өңмеңдете қылыш сұққандай əрекетін құптамаймын. Қарғыс айтамын.
Сұртайды осында алдырамын. Айыбы болса, басымен жауап береді, деп барып сөзін сұрақпен бітірді. - Қане, батырлар, қайыссың барасың?
Серпіле қозғалып, ілгері кеңірдек созған ханға батырлар қарай алар
емес. Бұларды мына зəр шашқан суық жүзден гөрі сонау Сұртай халі
көбірек қынжылтатындай. Тесікке тығын етердей ханның шіріген
жұмыртқа қып шығарып салып тұрғаны елінің еңіреген ері, халқының
қадірлі ақыны еді.
Тəуке əлі де сол ілгері лықсыған бойын тіктеместен көздері
шатынап саңқылдай сөйледі.
— Неге үндемейсіңдер? Ақ бұйрыққа көлденеңдеп қарсы тұрар
пенде емеспін. Сұртай үкімін өзі шешіп, өзі кесіпті. Өз қылығымен,
кінəсімен кесіпті. Байламымды мен де өзгертпен. Жомарт! Сенің
соңыңа ерген Қуат деген жас батыр бар екен. Бұл байламды соған
тіредім. Атқаруын өзің сайла! - деп суық ата қарап, қадалып тоқтады.
Манадан ажырая қарап отырған батыр бұл тұста қатты шіміркеніп,
хан жүзіне тайсалмай тіке қарады.
— Тақсыр, өлімге жұмсардай Қуаттың мен білмейтін күнəсі бар
шығар. Ол сұмдығы мына бұйрығыңыздан сезіліп тұр. Бірақ албырт
жастың аңғырт қадамын кешірер үлкендігіміз қайда? Жолын ашпаған
ұланды жыртқыштықпен ауыздандырмайық. Қайтып алыңыз мына
үкіміңізді. Мен - ақ барайын. Мен - ақ болайын семсеріңіз. Қуатты
бұзбаңыз, - деп қалды.
— Жөн!
— Қуатты қинамайық!
— Барсын Жомарт батыр!
Шуылдасқан дабырды хан шорт тыйды.
— Аздырма жұртты! Араңдатпа, батыр! Қуат барады. Басқа сөзім
жоқ.
5
Біраздан бері жаймашуақтанып тұрған ауа райы кілт бұзылды. Күн
екіндіге құлай аспанды қалың қара бұлт тегіс бүркеді. Алдымен суық
жел дүрілдетіп өте шықты да, кешікпей көк төсінен ұсақ тамшылар
секіре бастады. Сол - ақ екен бірнеше тəулік толастамай ұзақ
сіркірейтін қолайсыз ақ жауын жер мен көктің арасына өрмегін құрып
тастады.
Күлтөбені айнала төңіректеп, қоршай орналасқан киіз үйлердің
күндегі қарбаласы мол жиын - жыбыры жоқ. Түндіктері тегіс
жабылып, жым-жырт мүлгіп қалыпты.
Жаңбыр суылын күшейтіп, ымырт үйірілді. Əншейінде батып бара
жатқан күннің алқызыл шапағына бөленетін "Ханабад" сарайы бүгін
қарауытып қана шалынады. Сөнер күннің ең соңғы шұғыласы
күмбездің ұшар басындағы алтын жалатқан жарты айды ерекше
жарқыратып, жалындатып жарқ-жұрқ еткізіп көз шағылыстырып
барып, бір кез жоғалып, өшіп кетер еді. Бүгін оның бірі де жоқ. Тек
айнала төңірек тез қаракүңгірттеніп, көбесін жаңбыр тамшысы
тесердей бүрісіп, кішірейіп барады.
Ахангиреннің ағысы баяулана қалатын тереңдеу тұсында тұңғиыққа
төніп тұрған шоқының үш жағы бірдей түйетайлы келген де, іргесінен
өзен ағып жатқан күнгейі қылышпен тілгендей тік жарғабақ. Сол
шоқының үстінде əлдекім төмендегі суық болаттай өзен суының баяу
ағысын үнсіз бағып отыр. Тынымсыз билеген ұсақ тамшылардың
айдын бетін бұрқ-сарқ қайнаған қазандағы қара сорпадай көпіршітіп
жіберген ұйқы-тұйқы көрінісіне көз тігіп, мелшиіп алыпты.
Бір сəт əлдеқайдан мұңлы əуен талықсып жетті. Сыз бүркіп тұрған
майда жауын елжіреген жүрегінен бастау алған нəзік еніне
себелейтіндей əнші даусы онша қатаймайды. Əлденеге күрсіне өкініп,
əлденеге риясыз қуанғандай кезектесіп өрбіген толқынды ырғақтан
екі түрлі өрнек айқын сезіледі. Жұбаныш күткен іңкəр тілек үні,
өткенін аңсаған дірілді сағыныш мұңы қара құстың қанатындай боп
қойнау - қойнауға ұйлыға тығылып, орнай бастаған түннің
қойнындағы суық даланы сəл - сəл серпілткендей, сəл - сəл
желпігендей баяу қалқиды.
Бұл шақта нобайы білінер-білінбес қарауытқан шоқ ағаш, киіз үй,
топ-топ малдардан басқа ештеңе де айқындалып көрінбейді. Əлгіндегі
əлсіз сылдырап аққан өзен дыбысы да еміс-еміс жетеді. Не басылмай,
не нөсерлетпей майда жаңбыр ғана біркелкі сіркіреп тұр.
Дірілдеп барып əн үзіліп тынды. Белгісіз əнші жан жүрегін
шымырлатқан өтінішін жеткізе алмас қытымыр заманынан жеріді ме,
əлде қиялында талпынған үміт саусағымен көңіл пернесін деп басып,
сабасына түсті ме, нəзік əуен қайта өрбіген жоқ. Түнгі жаңбыры дым
бүріккен ауада қанатына су тиген көбелектей мұңлы саздың
жаңғырығы да тез өшті.
Күнде бұл уақытта төбені жағалай қоныстанған көп үйдің алдынан
тұтаса түтін будақтап, сырт көзге даланы қара өрт басқандай сескентіп
жерошақ оттары лапылдар еді. Ерсілі-қарсылы үй мен қазан-ошақ
басына дамылсыз ағылған даяшы жылпос жігіттердің қылаң ұрған
жүрістері көңіл аударып, əзіл-қалжыңы жарасымды жайраңкөз
жеңгелердің емен жарқын күлкісі естіліп жатар еді. Сол өмір
көрінісіндей харакеттен де еш белгі қалмапты. Тасқа шылп-шылп
соққан суық майда жауын соның бəрін қылғып жұғып қойғандай.
Кенет жалғыз шоқының етек жағынан əлдебір тықыр естілді.
Қыбырсыз отырған адам енді солай қарай көз тігіп қалды. Келе жатқан
кісі осынау оңаша халіне қиянат жасардай көре ме, демін ішінен алып,
үнсіз бақылайды.
Əлдекімнің ұрлана басқан епті жүрісі шөп қуалай, тықырсыз
аттайды. Кім де болса, мына жеке отырған адамды біліп, əдейі іздеп
келе жатқан тəрізді. Бөгелмейді де бұрылмайды.
Төмендегі адам есік пен төрдей кеп кідірді. Шоқы басындағы жігіт
орнынан жалмажан ұшып тұрды.
— Есімде болсаң, бері өрле! Тоқтама!
— Шамырқанбаңыз, батыр! - сыбырлаған жіңішке дауыс түнеріп
тұрған түн қойныңдағы майда жаңбырдың шылпылындай нəзік
естілді.
— Апырай, Зылиха болармысың?!
— Осыншама сіз шошырлықтай құбыжық па едім, Қуат батыр! - деп
еркелей күлген қыз бетпе-бет келіп тоқтады.
Қуат шапан бүркенген Зылиханы иығынан сүйей демеп кесек тасқа
отырғызды да, өзі қасына тізе бүкті. Əзілге əзілмен тіл қатардай
шамасы жоқ. Кешегі күтпеген кездесуден кейін "оңаша сəт тауып,
Зылихамен бөгде көзсіз сырласар ма еді!" деген кеудесінде оянған
тəтті тілеуі бар еді. Күндізгі Жомарт батырдан естіген жайсыз
хабардан соң елгезек көңілі жабырқау тартып, іштей кекселене
самарқауланып қалған-ды.
Қарсысындағы қызға қаншама қадалғанымен, жұлдызы бүркеу
даланың көз тасасы діңкесін құртып отыр. Ойда қалған елестің
өрмегімен ару кескінін көңіл жайлауына қайта қондырғандай түгендеп
кетті. Анау өзен нобайындай доғаланған қап-қара жіңішке екі қасын да,
кіршіксіз аппақ жазық маңдайын да, қою ұзын кірпігі көмкерген үлкен
мойыл көздерін де, жұқалаң қырлы мұрнын да көрмесе де анық танып,
біліп отыр.
Қыз көп сыр айтты. Қуатты жалғыз қара тұтып, жатырқамай, жан
тартып шешіле сөйледі. Зылиха əңгімесінен Қуат көп сырға қанды.
Осыдан жиырма жыл бұрын Жəміш бойына Сары жəне Келді деген екі
адам сапар шегіпті. Білекті ер емес, білікті билер ханның елшілік
міндетімен тығыз аттаныпты. Түркістаннан ат басын босатқан
елшілерді орыс патшасының Тобылдағы кеңсесінің белгілі стольнигі
Павел Шурыгин Жəміш көлінде күтіп алса керек екен. Екі жақтың
келіссөз жүргізер жеріне аман-есен жетіпті. Елшілер қазақ жері
арқылы Орта Азия хандықтарының сауда керуендерінің Ресейге
бөгетсіз өтуіне кепілдеме жасаған Тəуке ханның қолхатын тапсырып,
көп кешікпей кері оралуға тиіс екен.
Артта жалғыз жар - Сары бидің хал ал жұбы қалады. "Жолаушының
кешіккенінен сүйін" дегенмен, аяғы ауыр жас келіншек жар төсекте
жалын атып, уақыт озған сайын көрер танды көзімен атқызыпты.
Уайым торлаған қапас көңілдің селт еткізер жұбанышы азайған соң,
ыстық асты үрлеп ішкендей көкірегін күйдірген мұң-шері көбейіпті.
Көз алдында көлбеңдеген көп елес Сары бидің жұбайын небір азапқа
салғызып, күннен күнге мүжілтіп, сегіз қанат ақ үйден аттап
шықпастай дертке душар етіпті.
Оның үстіне айы, күні де жетіп, тосырқау күйіне жəне бір ілгекті
жадаулықты қосып кетеді ғой. Тірегі сынып, тілеуі сөнгендей болған
əйелді Тəуке хан өз ордасына алғызыпты. Алғаш ордаға түнеген түні
тұмса келіншек іңгəлаған нəрестесінің үнін естіген екен. Қасиетті қара
шаңырақтан шерлі ана сол түнде келешегінен үміт күткізер
жақсылықтың белгісін көргендей ырым етіп еді. Алданыпты. Жары
оралмады. Нəрестесі -қызы əке еміренуін көрмей өсіпті. Бұлғаңдап, хан
қыздарымен бірге бой жетсе де, шеше еңіреуімен басталған күйікті
шер қыз басына да бұйырған екен. Шалқытып жүрген ерке таңын бұлт
тез шалып, шуағы баяулап сөнеді. Хан қадірлеп сыйлағанымен хан
əйелдерінің себепсіз қызғанышы қыз анасын көрге ерте тығыпты.
Тəуке əйелді өз қарындасындай мол құрметпен ақырғы жолына
шығарып салады. Жетім қыз желкілдеп өсіп келе жатыпты. Сөзге өткір,
мінезге бай жайдары, жарқын бойжеткен Болат сұлтанның көз
құртына айналғаннан бастан қыздың ашық аспаны күңгірт тартыпты.
Осыларды сабырмен, орайлы шынымен бүкпей айтқан Зылиха бір
сəт бүркеніп отырған шапанын төмен сырғытып жіберіп, ауыр
күрсінді. Солығы басылмаған күпті көңілдің ұзақ, ақтарылып лықсып
шығатын запыран демімен күрсінді.
— Сенделе ойлауым көп. Ойламауға тағы амалым жоқ. Тəнім сау.
Бірақ төн саулығынан пайда не, өксіген жанымның сау тамтығы
қалмаса. Көрмеген қызығым көп қой, зар тілегіммен ең болмаса
біреуіне жетермін десем де, сағым алдаған айдаладағы жолаушыдай
үнемі жалғыздық сезінем. Сəт сайын ұлғайған белгісіз сағынышымның
түсін, түрін бағдарлай алмаппын. Қыз байғұстың бірімін - үркейін де
көнейін десем, оған да ебім жоқ. Кейде бір күлетін шағым болады, бірақ қуаныш таппаймын. Кейде бұлқынайын десем, ыза-кекке бастар
құдірет иесі де емеспін. Бықсимын да басылам. Тығырыққа тірелген
бейкүнə еліктеймін. Егілем де қатаям. Қатаям да тағы еңіреймін.
Меңіреуден жарық іздеп сандалып жүрген мұңлықпын, - деп тоқтады.
Қуат батыр тіл қата алмай үнсіз ғана бас изей берді. Өз ішінде қыз
сырына үндес бір сезімі тұтана бастап еді. Зылиха тағы да сөйлеп кетті.
Жұбаныш етер бір ілікті далбасалап қарманғандай болам. "Менен де
сорлы, менен де гөрі нахақ мұңлықтар аз ба? Солар құрлы бір дəурен
кешермін" дегенді талшық етейін деймін. Бірақ өз басым озбырлық
қамытын
кисе,
айналамдағы
дəл
сондай
шерлі
халдегі
құрбыларымның көптігінен уаныш таба алмаймын. Сол бейбақтарды
жұтқан суық құшақ, қатал тірлік - менің де барар жерім, алар төрім
болса, "құдай жазды, мен көндім" дей қоярлық түрім жоқ.
Тыпыршимын да тыншимын. Тыншимын да қайта тыпырлаймын!..
Мана алғаш ашыла сөйлеген қыз үні Қуат кеудесінің берік бір
қақпасын нəзік тықырлата жетіп еді. Бұл тұста айқара ашқандай
бопты. Барлық шерін ақтарып, қалтарысын қалдырмай жұбаныш
күтіп, шынын қотарған қызға бұл да жүрек жарды түйінін шешті.
— Құрбым Зылиха! Шыр-шыр еткен зарыңды ұқтым. Бұған дейін
менің ой жүгіртіп, бой салып еңбеген бір тас қорғаным екен. Өзің
бастап, өзің кіргіздің. Көп сырды дақпыртпен долбарлап, сырттай
орағытып кетеді екенбіз. Мына жетектеуің жаңа арнаға жол салғандай
болды - ау. Сен көп ойлансаң, ал мен сол ойдан қашушы ем. Осы бүгін
ғана оңаша қалып өткенімді еске алдым. Өзге түгіл өзім түшіркенерлік,
өзім қуанып елестетерлік белгі қалдырмаппын. Жақсы көріп,от боп
тұтанардай қыз да кездестірмесем, мына сенімен көріскелі бергі сəтім
қатты ұйқымнан сергітіп оятып, кеудемнің таң сəрісін алаулатып
тудырып бара жатқандай көрінеді. Ұзынды - қысқалы тілеулі шағымда
өзіңе құптатардай нəрім аз да, татымсыз мəнсіздігім асып түсіп, тіл
байлар қорғалақтауды көбейтетін сияқты, - деп Қуат қыз қолынан
ұстады.
Салалы ұзын саусақтардан діріл нышанын сезді. Сол діріл енді екі
жасты бірдей баурады. Күзгі майда жауын сирек себелесе де, сұп-суық.
Бірақ мына діріл, үдеп бара жатқан діріл жаураған дененің тоңазуынан
емес, іштегі жалын атқан халдің ширығуынан туған еді. Зылиха еңкейе
түсіп, жігіттің алақанының сыртына маңдайын тигізді. Осы бір елеусіз
қимылы жас батырға деген ілтипаты мен сеніміндей сезіліп еді. Қуат
қызды сол қолымен икемдей құшақтап, кеудесіне қысты.
— Бұл ғұмырда ұмытылмас шақ кештім десем, Зылиха, ол шақ - дəл
мынау түнім екен. Қаншама тілеу етсем де, түп - түйініне жетпестей
тəтті елесімді өзің ұстаттың. Өзің ендігі тірлігімнің қолдаушысы да
бол! Талабымды шет қақпай, жүрек тілімен үнімді ұқсаң - бар мұңың
мен шеріңе де, бар қызығың мен қуанышыңа да ортақ боп
табылармын! Бір жүрекке тыйым салар құдіретім бар еді. Сол
құдіретпен өзімді өзім көндіргендей сабырлылық шақырып
отырғанымда, өзің келдің де, көңілімді ұйқы-тұйқы етіп жібердің. Қай
жағына қалай бұрсаң да, əділіңе арыз етпеймін. Тек көз жұмып,
шырағым өшкенше қадірлеп, аңсап өтерім - жалғыз ғана өзің боларсың,
Зылихам! - деп жігіт үміт есігін ашты. Қинамаса да, қиналатынын,
жалынбаса да, жалғызсырайтынын жасырып қала алмады. Бұған дейін
баяу аққан анау өзендей өмір ағысына бір дүлей толқын араласыпты.
Араласыпты да, бұрқ-сарқ тасытып, бұрқ-сарқ долдантып, дүбірлетіп
кетіпті. Құшағына құшағы табысқан жас сұлуға соны жиі ұрған,
алқынып ұрған жүрек дүрсілімен жеткізді. Жеткізді де, жауабын тосып
жəне бөгелді.
Қара бұлт ыдырай бастапты. Көмескіленіп əр тұстан шоқ жұлдыз
бұлдырады. Тастай қараңғыны сөл де болса серпіп жіберген осы күміс
теңгеліктер қыз жүзіне сəулесін түсіріп, үлкен қара көздерді
айқындады. Қуат Зылиханың əлденеге жүдеп қалған өңіне телміре
үңілді.
— Батыр, бар түйінді маған қалдырдыңыз - ау... - Кідіріп барып,
жалғап əкетті. - Мен оны шиелер болсам, келмес те едім. Атыңызға
əуелден ынтық құрбыңыз едім, затыңыздың одан кем соқпасын көрдім.
Басқа не айтайын. Еркімді ырқыңызға байлаудан артық бақыт
таппайтынымды ұққандаймын. Ылайым, сеніп өтермін бір өзіңізге.
Момын ауылға қол бастап барып қан ағызар ұрда жық көп еді. Ұранды
батыр аз еді. Жүрегінің дірілі бар, сезігі мол, ар-ұяты билер батырым
деп өзіңізге назыммен келдім, - деп қалды да, - Сапарға шығарыңызды
білем. Көп тосып, жолыңызды көп күтермін. Жалықпай, талмай
күтермін. Аман барып, cay оралғайсыз! - деп ынтызар тілек - ниетімен
тоқтады.
Зылиханы етекке дейін қолтықтап демеп келіп, Қуат құшақтасып
қимай қоштасты. Əдеппен иіліп тəжім етіп, ұзап бара жатқан қыз
соңынан көз алмай қадалған жігіт Зылиха қараңғыға сіңіп кеткенше
орнынан қозғалған жоқ.
Дəл осы сəтте есік пен төрдей жерде, шоғырланған түп бұтаның
тасасында жалғыз қара тұр еді. Қаққан қазықтай сіресіп қалған жігіттің
қос өкпесінен көздеп, садағын шіреніп тарта берген. Төменнен аяқ
тықыры естілді. Іле дауыс шықты.
— Қуатпысың? Қайда жүрсің, қарағым - ау! - деген Жомарт батыр
екен. - Көз шырымын алсаңшы. Алаң - елеңмен аттанасыңдар ғой.
Жалғыз қара бүкжеңдей қалды. Жебесін асығыс қорамсаққа сүңгітті.
Ұрт етін кірш тістеді. Аузы толған қанды түкірікті түкіріп тастап,
бұрылып кетті.

ТОҒЫСУ
1
Қатқақты сауырлаған ат тұяғының қатқыл дүсірінен шаң ұшпайды.
Сүле науқастың қу сүйек денесінен таспаланып жоситын көк өрім
тамырлардай боп күзгі күңгірт даланы тарау - тарау тілгілеген
жолдардан бейсауат жүргіншінің қарасы көп шалынбайды. Қуат пен
Тынышбайды жігіттерімен қосып алып, Күлтөбеден қайтқан Қазыбек
бидің бар жиыны отыз шақты атты шағын тобы екі-үш күннен бері
қатар бұзбай, қара үзбей түйдек келеді. Аласа алкүрең бетеге мен көде,
жыңғыл мен жусан жасылын азайтып, аспан түстеніп сарғыш реңге
ауысыпты. Салқын тынысты сахара бойкүйез дел - салдыққа ұмсынып,
тымырайып бұғып жатыр. Сояуланған кəрі азудай əр жерден бір
шаншылып қурай сыңсиды. Сол бəйек сыңсудан бастау алып, тіленіп
оянғандай суылдап жел көтерілді. Əлгінде қылт етіп үстіртке иек
артқан суық күн құрық бойы өрмелеп кетіпті, жылусыз шуағы
шашадан шық кешкен ат тұяғында сəуле - шұғыла боп құбылып ойнап
тұр.
Ерте жүріс, мазасыз жел, сұрқай дала еңсе біткенді езіп,
жүргіншілердің жүзіне көлеңкелі мұң шырмағандай көпке дейін
айналаға үнсіз көз жібертіп, жақ жаздырмай бұйығы қалыпта ұстап
келе жатыр еді. Ойдым-ойдым түлейлерді айналып өтіп, тау бөктерлей
құлдилаған қара жол қара желдің өтіне желке төсетіп, ықтасынға
маңдай тірелткенде сапар ұзақтығы мен мезгіл жүдеулігін бірер сəт
сейілтіп жіберер ермегі басталды. Ат үстінің жол-жөнекей митыңын
елетпейтін елегезек дəстүр жастар арасында əн мен жырға кезек берсе,
алдыңғы үлкендер əңгімесі ұзынсонар кеңеске ұласатын ыңғайға
сайды.
Астындағы жал-құйрығы төгілген нардай жүрдек торысының
жүйтку жорғасын тежей түсіп, қайырма жағалы шапанының бір жақ
етегін тақымының астына қыстыра беріп Ақтамберді жырау
Қазыбекке күлімсірей тіл қатты.
— Қазеке, үндемес ойнағандай тымырайып жым - жырт келеміз. Аға
тұрып іні сөйлегеннен без дейді ғой. Арамыздағы жеті-сегіз жасты
базынамыздың садақасына бұйырып, бірер сауал берсем айып етпеңіз!
Манадан атының басын өзгелерден оздырыңқырап мүлгіп келе
жатқан Қаз дауысты Қазыбек би жайнаң етіп бұрылып, тізгін ірікті.
Қою сұлу сақалын дір еткізе келісім танытып, бас изеді де, мұңлы көзін
əнтек қысыңқырай қарады.
Ақтамбердінің тостаған жанарлы нұрлы жүзін, қайратты қасын, етті
келген толық ернін, шалғылы қияқ мұртын жаңа көргендей бір-бір
шолып өтті де, оң жамбасына қисайып, сол қолымен ердің артқы қасын
таянды.
— Е, сұра, Ақтамберді. Сауалың қандай еді?
— Ендеше бар ғой, Қазеке, тас шатқалдан тамшылап ағып,
жылымшылап басталатын таусылмас тумадай тулайтын ойларым бар.
Сонымды айтайын.
— Айт! Айта бер, жырау.
— Осынау елсіз жотада атаусыз мола көп. Жер қайыстырған қалың
қол осыдан жүз жыл бұрын да, екі-үш жүз жып бұрын да адырнасын
шірене тартып, көк найзасын көкке білемдеп өткен. Сонда да бір
тыншымайтын аласапыран тірлік. Шанда бір бітім орнаса, шаңдатып
тағы бүлік басталады. Керуен жолында ұбақ-шұбақ шұбырған
кісендеулі құл, күңіренген күң таусылмайды. Мың сансыздың
ортасында жалғыз мұңды мен бе десем, қасірет шегіп жас бұлаған
жанар көп. Дүниеқоңыз белшесінен алтынға батса, баққұмарлар шек шекпеннен кенде емес. Сонда да екі аяқты пендені іштен
жарылқайтын құдірет -қанағат бір жетіспейді. Соларды еске алғанда
тасыған көңілім шөжіп қалады. Сонау айбынды Қасым кезінде,
қаһарлы Хақназар хан тұсында жұмған жұдырықтай бір жеңнен қол,
бір жағадан бас шығарған бірлік енді неге ұйымайды? Əлдеқайда жымжылас жоғалып кеткендей сол ұйымшылдық неге қайтып оралмайды?
Оралмауына себеп не? Осының мағынасы қаңдай? Қанды қасапқа
айдап салар, аямай қуар дабыл қуаты жүрек соғуынан, жүрек
қабынуынан да күштірек болғаны ма? Дүние-жалған көрген түстей
көзден бір - бір ұшарда, "үзеңгі сыңғырына ұластырып күлкі күліп,
қылыш жарқылынан от тұтаттым" деп айту үшін ғана жорық пен
шапқыншылық жасау керек пе? Əйтпесе асқар тауды жайлап, желілеп
бие байлап, ойпаң жерге он отау, қыраң жерге қырық шатыр тіккізіп,
қазанды оттан, ауылды топырдан айырмай, "жігіттің көркі -жылқыда"
деп мал бағып жатса қайтер еді? Қай қырға шықсаң - қырылған елдің
моласы тосады. Қай төбеге шықсаң - бүлінген елдің обасы тұрады.
Ықылым заманнан бері жыл сайын көбейіп, молайып, аяқ аттасаң
адаспастай белгі боп туып жатыр. Сол қорым мен қорғаңдар жұмбақ
сыр бүге ме? Жұмбағымды ұғып, жылау, зарлауыңды тый дей ме,
таусылмайды. Керней шалып, дауылпаз жаңғыртқан өң мен түстей
жорықшыл мағынасыз өмірде дүдəмал үрей билеген заманның əлде
көлденең тартар күдік - күмəні көп сыбағасы осы ма? Көкірекке аяныш
ұялатпай, ібіліс пен əзəзілдей абыройынан жұрдай болған пенде
шіркін жағаласып жалбағай жыртып, беттесіп перде сыпырып, екі
көзден ерегіс шоғын төгіп өте берер ме? Ел жүрегіне қадалған ортақ
мұң темір тікеннен де тұтқыр еді ғой. Өмірбақи қыр соңымыздан
қалмайтын бұл неткен сиқыр? Түсіндіріңізші осыны! - деп ақырын
қоңырлата бастаған үнін қызу леп, шапшаң екпінмен бітірді. Бұл тұста
артқы топтан бөлініп бұл екеуінің қатарына Аралбай, Түйте, Қуат
батырлар жақын келген еді. "Не айтар екен? Қалай шешер екен?" деген шыдамсыз жүзбен олар да би аузына кірпік қақпай қадалып
қалды.
Біразға дейін ойлана бас шұлғи түсіп,көп сауалды іштей қайта бір
шолып өтті ме, Қазыбек көзін жұмып тұрып сəл ыңыранды. Содан
кейін машықты əдетіне тез ойысып, ұзақ кеңеске кетердегі қалпымен
тамағын қырнады. Көмейден қаз қаңқылындай əсем үн төгілді.
— Қатал үкім, қатты кесім айттың - ау, Ақтамберді. Қызуың
басылмай, сабырың ұстатпай тұр - ау. Жадырап жаз шыққан, күлімдеп
күн туғандай мерей тірлікті айналаңнан көре аласың ба? Жоқ қой
соның өзі. Жазды ызғар буып, күнді мұнар торлап жатыр - ау! Əйтпесе
желілеп бие байлап, желектеп келін сайлағанға не жетсін! - деп
ақырын күрсініп қалды да, атын бірер тебінді. Қабағына кірбің
оралғанда, көзіне мұңлы нұр жүгірді. Əлі де үзіле қоймаған ой желісі
іштей ширықтырды ма, енді қарашығы үлкен ойлы жанарын
қасындағыларға кезек төңкеріп, сөйлеп кетті.
— Шапқыншылық - шабылғандықтың қарымтасы. Жорық жоғалмаудың айласы. Рас, тірліктің тірегі олар емес. Мал бағып, жан
күйттеу, бейбіт тұрмыс қаракеттеу жақсы ғой. Бірақ оны бізге кім
берген? Ел арманы, ер кегі, туған топырақ жоқталса - қайралған
қылыш пен ұшталған найза қолдан түсер ме?! Сен, Ақтамберді,
жағаласып жалбағай жыртып жүрміз дедің. Ал мен айтсам, кердеңдеп
кері кетіп барамыз деймін. Əлгінде Қасым мен Хақназар тұсындағы
бірлікті жақсы атадың. Ал мені қинайтыны сол бірліктің бүгінгі іруі.
Татулығы ыдыраған ел жаман. Ол амандықты да, адалдықты да
ұмытады. Күннің батысында Еділді еміп, шығысында Ертісті өрлеген,
теріскейінде Тобыл мен Есілде ерулеп, күңгейде Қытайдың ұзын аққан
тас қорғанды қабырғасына құрығын сүйеген қайсар қазақ ек. Шалқысақ
- шалқар боп, жайылсақ - жазық боп, асқақтасақ -аспан боп дүбірлеген
кезде Қырымда қиқулап, Көк ордада көк жалын ойнатқанбыз. Хунуды
батысқа тықсыра қуып, манғұлды матап тастағанбыз. Ал енді кімбіз?
Тарбағатайың тарыдай бұлдырап талауға түсті. Алтай мен Алатау
алыста жау қолында қалды. Еділ-Жайық тел өзен тентіреген
торғауытқа кетті. Сібіріңе орысың орнықты. Арқандағы Арқада
аламаның отыр. Осыларды ойлағанда омырауымды қан жуып,
өңменіме оқ қадалады. Елдің күйкі күйі күңіренген ішімнен шер-шемен
туғызса, шыңнан аққан бұлақтай ұзап шығып сол шерлі зар алыс алыстан естір құлақ, көрер көз табар ма деп далбаса іздеймін. Ел
мұңын қашанда ер көңіл дөп басқыш. Сезімді ділден сазды əуен туғыш.
Қапысыз шапшаңдықты сендерден - ақын, жыраулардан күтем. Оқыс
сабыр ой байлайды, қол матайды. Сен сабырға тартпа, елдікке
бірлікке, татулыққа бастайтын сазға ойыс. Іргеден шаң атып, ірілік
айтып жатқан анау көп жауыңа қарсы қаһар табардай, дертті жүректің
қыл пернесін еріксіз сарнатар шабытты шақпақ жыр тарат! Ел
қолтығын сөккізген кереғар тіршілігін көзіне шұқып отырып, өлі
аруаққа бағыштамай, тірі жанның тірегі мен тілеуі болар тұрлауын
айт. Төренің төмендеп, сұлтандардың сыпыра сырғақтап сыбыс аулап,
сырдаң қағып сүлесоқтанып жүргенін түсіндір. Үш жүз боп бірікпей,
үш жақ боп бөлініп, шетінеп, шытынап бара жатқан тұтас халқыңның
туын көтеріс! Кіші жүзді жіліктеп Əбілқайыр мен Батыр сұлтан жүр.
Барақ пен Тұрсын, Қайып пен Болат Орта жүзді бой-бой етті. Ұлы
жүздің біразы ойрат уысында. Бойлауық аттай бой бермей əрқайсысы
əр төбеден қылтияды. Əз Тəукеде мəз күй жоқ. Мазасыз күні көп.
Төбедегі төреңнен даландағы қарапайым қараң артық. Өйткені ол
түйілсе - екпін. Шамырқанса -толқын. Соларды қайрай біл. Ғаламаттық
ханда емес, халықта. Топтанса - тот баспас асыл, талпынса - дауыл.
Ыдыраса - тезек. Онда тұяқ та таптайды, жел де мүжиді. Адалын
ұмсындырып қойып, дəмелендіріп келіп, көзі талған сол бейбақтарды
махрум қалдырып бара жатқан хан, төре, би мен бек көп. Талабы
мұқалмаған үміт мінсіз. Мен ұсына алмағанды, Ақтамберді, сен көрсет.
Аралбай, сен таныт. Түйте, сен ескерт. Қуат, сен тапсыр. Қыздырманың
қызыл тілі басқа бейнет, ұлға тұсау, қызға бұғау боп талайдан өткен.
Адасып азапқа түскен еліңді, талпынтып азаттыққа бастаңдар.
Жамандықта жасымаған жұртың, жақсылыққа қуана білер. Қуанар
еркін күнін мегзеңдер. Құлдық бұғауы жоқ көкірегі тазаның көзі де, өзі
де таза болар. Сол таза көңілді сенен тапқандаймын, жырау. Мына
ширығуың тегін емес. Тектеп, түптеп жүрер ішіңді ашты. Иншалла,
ылайым артқы айылдың қатты батқанын дəл осылай ұғып от! - деп
сүйсіне қарап тоқтады. Сөз аяқталғанда семіз жирен қасқа ат басын
шұлғып қойып жүрдек шоқытуына басты. Осы сəт сəскеге тырмысқан
күннен шоқ сəуле жыраудың нұрлы жүзіне құйылып түсті. Бəденді
толық кескін қызғылт нұрға малынды. Əңгімемен айнала дүниені тегіс
ұмытқан ба, шаң-шұң шыққан қырылдаған өңештің қарлығыңқы үні
алдарынан оқыс естілді. Ақтамберді жырау ұмсынып қалды да, түсін
тез суытып, сырт айналды.
Арқан бойы жерде төрт-бес атты бір жаяуды сабап жатыр екен.
Тебіне түсіп, тапап кетердей боп шаншыған аттарын ойнақтатып,
қамшыларын құлаштай қайырып ырс-ырс сілтеген төртеудің
ортасындағы бишараның жалбарынған дауысы бұрын шықса шыққан
болар, қазір жымдасқан еріндердің көбесі сөгілмейді. Қанталаған
көздің ыза-кегі, ұшқын шоғы ғана атылады.
— Асадалла қожа ишанның дарубастындағы арықтан сұраусыз су
бұратын немесің ғой, көзіңе көк шыбын үймелетейін!
— Жаман шарық пен қаранды басынып біткені ме! Күнəға батқан
сорыңды қамшының өрім - өрімімен шығарайын!
— Көзінің еті өскен əбден! Мір - Қарасу арығынан өткенде де осылар
су тартып жүрген!
Ысылдаған қамшыдан бетер зəр шашқан мешіт жасағы - арбаб
жендеттерінің өктемдігі үстерінен түскен жүргіншілерді қатты
тіксіндірді.
Түйте атын тез лықсыта тебініп қалып, ақырып жіберді:
— Тоқтат! Тоқтаңдар, жауыздар!
Дауыс шыққанда іркіліңкіреп сəл бөгелген төртеу танымайтын
жігіттен айылын жимай, қамшыларын қайта сілтеді. Осы кезде екінші
жақтан Ақтамберді шұғыл жетті. Жетті де, лəм деп тіл қатпастан,
басына дағарадай сəлде ораған қара бұжыр жендетті тартып -тартып
жіберді. Өзегіне қорғасын құйған дырау дойыр жан қойсын ба, əлгіні ат
үстінен домалатып түсірді.
Енді Түйте де ақыры ұмтылды. Сəлден соң ат бауырына тығылған
төртеу араша тілеп, ебелек қақты.
— Жан сауға! Ағатай, жан сауға!
Манадан үнсіз бағып тұрған Қазыбек би ат үстінен "тимеңдер!"
дегендей белгі берді. Сол -ақ екен төртеу асып-сасып ерге қонып, əнеміне дегенше құйындатып ұзап кетті.
— Уа, тəңір тілеуің бергірлер! Нашардың да көз жасын иетін күн бар
екен - ау! Уа, жағың түспей жамандық көрмеңдер, ағайын! - деп
басының, бетінің қанын тарам-тарам ағызып тұрып шаруа алғыс батасын үйіп-төгіп жатыр. Зыр қағып жүгіріп келіп біресе Қазыбектің,
Аралбайдың одан соң Түйте мен Ақтамбердінің қолын алып сөйлей
жүріп рахметін жаудырды. Сөйлей жүріп өгіз жеккен арбаны жетектеп
келді. Арба үстінде теңкиіп - теңкиіп жатқан алаша қаптарды бір-бір
сипап қойды. Қайта айналып соғып қан аққан ернін зорға жиырып езу
тартты. Езу тартып тұрып тілім - тілімі шыққан жұрым -жұрым қима
шапанның əлдебір қуысынан шақшасын суырды. Тыңқ еткізіп
тығынан ашып, қаракүрең насыбайды тілінің астына тастап жіберді.
Мерейленіп шырт-шырт түкірді. Содан кейін түк болмағандай
жайдары жүзбен жолаушылардан жөн сұрады.
Қазыбек бұл кезде батыс көкжиектен көтерілген сұрғылт бұлттарға
мұңдана қарап тұрып қысқа жауап қатты да, маңдайдан шаңыта тұрған
ызғырықты бар тұлабойымен сезініп, құрыстанып қалып, əлгінің өзіне
сауал қайтарды.
— Ал енді өз мəнісіңді айтшы. Арбаң не? Əлгілерің кім? Айдалада
неғып жүрсің?
— Е - е, ол ұзақ əңгіме. Жүре сөйлейін. Анау қырдың астында
кішкентай ғана ауыл бар. Тұрағым сонда, - деп иек қағып алға нұсқады
да, өгізді жетектеп алды. Арба шиқылы өгіз митыңын үстегендей
қатқақ жолда əндете жөнелді. Аттарының тізгінін тұқырта ұстап,
Қазыбектер шаруаға қатарласа ілесті.
— Осы Түркістан уəлайатына келгенімізге де он шақты жылдың
жүзі толды, - деп шаруа бір жөтеліп алып жай-жағдайын баяндап кетті.
- Ертеде Ертіс бойын жайлаған Найман едік. Ойрат деген ойран
шығып, қырдан біз құлап, ойдан Арғын шұбап осы төңірекке кеп
паналап жатырмыз. Арғы түбіміз Қаптағай батырдың əулетінен
тарайды. Содан бытырап, шашылып қалған аз жатақ боп шабаншардақ əрекет етеміз. Күн көзі жылтырап көктем келе, жер қазған