Елім-ай - 88

тайшыларын тізгіндеп, нояндарын нығарлап, зайсандарына
зымырықтан су ішкізіп, шалқақтап кеткендерді шалқасынан түсіріп,
еңкеймей жүргендердің еңсесін езіп, бүкіл ноқтаны бір қолға, өз
қолына түйіндеп жинап ала қойған. Сол-ақ екен шеріктер тұс-тұстан
құйылып, қару-жарақ əдеттегіден де артық жасақталып, азық-түлік
қажетінше жеткізіліп, Алтай тауының кең алқабына отыз мың
шерігінің басын қосып, ендігі бүкіл жеңістің дабылын мен ғана
қағамын деп кеудесіне нан піскен Инь Чженьге ал кеп қыр көрсетсін.
"Сен кекірейсең, мен көк тіреймін. Сен көк аспанның астын ғана
билесең, мен сол көгіңнің өзіне де жарлық ете алам. Жаныңды
олжалағың келсе, жолыңа түс те, жымыңды білдірмей зытып беріп,
жөнінді тап. Ал шаптығам десең, аптығыңды басып, басыңды алып,
қаныңды шашып, шегірткедей қаптап шілмиген шүршітіңнің ақ
сүйетінен əппақ ойрат қабырғасын мен орнатам. Сол сүйек қабырға
сенің ұлы қыш қабырғаңнан да асып түспесе, хонтайшылығымнан баз
кешейін-ақ!" деген боғдыханның намысына ши жүгіртіп, өзегіне өрт
тастаған хан-шарттарын бірінен соң бірін шапқылатып жаушылары
арқылы қардай боратпай ма. Қай əміршінің намыс буған көкірегінде
тас қазаны қайнамаушы еді. Қай құдіретті билеушінің алпыс екі
тамырындағы ыстық қан кекшіл ыза бұтанда тасыған самауырдай
сақырламас еді. Дұшпаннан кек алатын күн туса, ал сол кек алатын
күнді сол ата дұшпаныңның өзі алдыңа əкеліп тұрып, əкеңді көзіңе
көрсетем деп қоқаң-лоқы жасаса, қаһарынан қан тамған қай тақ иесі
тайсақтап қашып кетуші еді. Қытай боғдыханы да өз басын өзгенің
қылышына тосудан гөрі өзгенің басын өз алмасымен шабуға
өршеленіп жүрген нағыз дүрдің өзі емес пе. Ендеше іздегенге сұраған.
Ойрат мынау аласа төбелі, асқар шыңды Алтайдың ұзын аққан кең
алқабына отыз мың шерігін əкеп тоғытса, онда бұл дəл осы ертеңгі
болар майдан даласы-алқапқа тура қырық мың шүршітін мұрнынан
тізіп жеткізеді. Жеткізеді де Алтайдың кең алқабын ойраттың өлігімен
толтырып, өзегінен қанды өзенді күркіретіп ағызады. Содан кейін
Қытайдың ұлы қабырғасына "қанды алқап, қанды өзек, қанды өзен"
деген тағы бір лақабы əлемді аралап, естігеннің есінен тандырар жаңа
бір аңыз тарап жүре берер еді.
Содан соң-ақ қытай əскері ағылып-төгіліп, ешқандай қысылыпқымтырылу дегенді ескерместен сонау етекті ендей жайлап орналаса
бастады. Мынау айналасын тау бүркеп, төбе жасырған кең алқапты
бір-ақ сəтте тарылтып жіберген көптігіне сене ме, əлде анау қиқар
ойраттың қиқаңдағыш қоңынан дəл осы жолы қанды қолды мықтап
салып, санымен қоса жұлып алып, омыртқасын опырып тастарына
əлден–ақ көздері жеткендей есіре ме, сонау шіліңгір тамыздың
бұлтсыз аспанында шексіз əлемнің жалғыз көзіндей боп шақырайып
тұрған күннің жез табағына тақыр төбелерін тескізердей баяу
қимылдап жерошақтың тереңдігіндей ор–оппаның өзін əрең-əрең
қазып бітірді. Əрине мынау жерошақтың тереңдігіндей оппаны сонау
əр төбенің басында шоқиып-шоқиып отырған ойрат қосыныңдағы
швед Ренаттың, орыс Сорокиннің, венгер Демештің шолғыншылары
көріп те, сезіп те қойған. Əрине, шүршіт те оңай емес. Айтақырда
отырып алып, сонау төбесінен төмпештер қара қалмақтың жалаңаш,
жалаңбұт нысанасына оп–оңай айнала қоймайды ғой. Ендеше мынау
жер қазған əрекеті бас қорғаудың амалы болса, онысын да ескерген
жөн. Əй, бірақ, анау кесекөлденендете қазып тастаған арығы-не
тосқауыл болар тоспа емес, не от пен оқтан сақтар бопса да емес. Сонда
мыңдаған адамын мынадай ми шыжытқан аптапта қыбырлатып қинап
жатқан қытай алеханбасындақандай жасырын құпия бар дейтін
күдікті Ренат бастаған топ хонтайшыға жеткізіп те үлгерді.
Шолғыншыларын пысықтап тағлы да барлауға жөнелтті.
Қытай алеханбасы əрине мына көлденеңдете созылған оппаны
көзбояу үшін жасатқанын өзінің серіктеріне де білдірмеп еді. Түп
ниетті ə деп айтып қойса, мынау ішкі Манғұлияның да, Халханың да
əскербасыларының арасынан қара қалмаққа бүйрегі бұратын
біреулердің табыла кетпесін қалай білерсің. Сондықтан да сонау
биіктен тау суындай лақ еткен ойрат шеріктері осынау арыққа кеп
тірелген кезде, мынау қос қапталда жасырынып жатқан негізгі əскер
зеңбірегін зіркілдетіп, мылтығын тарсылдатып, жақтарын суылдатып
қос өкпеден қос ажал боп қадалмай ма. Қадалады. Содан кейін хуанди
айтқан қанды қырғынды бастап кеп жіберіп, өліктен тау үйеді, қаннан
өзен ағызады.
Алеханба қанша сақтық жасадым десе де, қанша қулық қылдым десе
де, орыс армиясында талай іргелі шайқастың диірменінен өткен
тұтқындағы орыс офицерлерінің білігі де, білімі де, əскери амалы да,
алдын алу тəсілі де асып түсіп отырған ғой. Шолғыншылардың əр
тұстан айтып келген мəліметтерін мықтап жинақтаған Ренат тобы
хонтайшыға өз жобаларын айтып түсіндіріп, сонау етекте болатын
шайқастың мазмұнын мүлде өзгертіп жіберген еді. "Алеханба -айлакер
қолбасшы. Солай-ақ болсын. Біз соның ыңғайына көніп, ыңғайымен
қимылдайтын əрекетімізді көрсеткен болайық. Сонда алеханбаның
кішкене дəмесі үлкен дəмеге мықтап ауысып, басқа басқасын мүлде
ұмытады. Бізге сол өзге жағын ойламағаны, бейқам қалғаны керек.
Қытайдың қос бөктерге жинақталған əскері екі көзі төрт болып
төмендегі оппа–орға шабуыл жасайтын ойрат жасағын тосып
отырғанда, біз сол тұсқа бес мың шерікті лап қойғызып қап, өзіміз қос
қапталдағы қытай қолының ту сыртынан түре тисек, қытай қолы бізді
емес, қос қыспаққа қытай қолын біз алар едік" дегенді хонтайшы
құлағына мықтап сіңірген еді.
Қалдан-Серен де талай соқталы шайқасқа талай рет қосынын бастап
кірген жырынды басшы емес пе, өзі де дəл сол тұсты ойымен көп
шарлап отырған-ды.
Өркөкірегіне мына шикісары əпесерлердің айтқаны одан сайын жел
үрлеп, мүлде кептіріп жібергені сондай, енді жаны тызақтаған
хонтайшы дел осы жобадағы айқасты тез бастап жіберуге асыға кірісті.
Алғашқы шабуылдың лап қойған нөпір екпінін көргенде іштей
қуыршақ құдайы-бұрханына сиынған Қалданның көздері оттай жанып
қоя беріп еді. Сол жайнаған көздердің жалыны бір сөнбей жеңіс
дабылы қағылғанша ұшқындап-ұшқындап кетіп, өзін де, өзгелерді де
қайраудан бір жаңылмаған-ды. Қай соғыста да, қай айқас-шайқаста да
қай жақтың күні бұрынғы əдісі алымды болса, сол жақтың мерейі үнемі
үстем болатыны белгілі ақиқат. Осы шайқаста да жауының осал жерін
дəл баққан ойрат қосыны отыз мың шерігімен–ақ шүршіттің қырық
мыңнан астам əскерін быт-шыт қып жеңіп, он мыңдайын тұтқындап,
бес зеңбірегін тартып алып, мəре-сəре боп жеңіс тойын тойлаған
болатын. Қалдан–Сереинің табандылығына, діні бір, тілі бір екі елдіМоңғолия мен Жоңғарияны біріктіріп, азулы, айбарлы мемлекет
құрамын деген тірлігіне иланған мұнғұлдың он мың түтіні қопарыла
көшіп келіп, ойрат туына қол жалғаған да еді.
Он сегізінші ғасырдың отызыншы жылдарының басында ҚалданСерен біраз жеңістерге жетсе де, сонау шегірткедей қаптаған
шүршіттерді өздігінен біржолата тұқырта алмасын əрине сезеді.
Сезгендіктен де Ресейден əскери көмек сұрап елшілерін бірінің
артынан бірін аттандырды да жатты. Сондағы айтары: "Қытай өз
халқының, адамының көптігіне сенеді. Ал мен қоғадай көп шерігім
болмаса да, дəл солардың ентігін басып, есін шығаруға шамам жетерін
білем. Қазір де Серен-Дондоб басқарған қосынымды Алтайға жібердім.
Қытай соғысам десе, менің дайын екенімді көрсін. Əрине мен
шүршіттермен бейбіт бітім жасауға өз тарапымнан еш уақта емеурін
жасағам жоқ. Жасамаймын да. Ал егер олардың өздері менің
талаптарымды ескеріп, бітімшілікке келмек болса, қарсылық та етпес
едім. Ал соғысам десе, соғыспай, тумсықтарынан соқпай жүрген жауым
ба еді, тағы да аямай соққы берем. Əрине тосқауылда жүріп, қаша
соғысу біраз уақыт алады. Егер сіздер, орыстар бізге əскери көмек
көрсетсеңіздер, онда мен Цин əскерінің аяғын аспаннан келтіріп,
сіздерге де, біздерге де тиімді шартқа боғдыханның көзін мөлитіп
отыртып қол қойғызар едім. Сонда Халха хандығы Жоңғарияға
қосылса, Цин империясы сіздердің Шығыс Сібіріңіз бен Қиыр Шығысқа
аяғын аттап баспас еді".
Бірақ Ресей тарапынан Қалдан-Серен əскери көмек ала алған жоқ.
Алмадым екен деп тауы жəне шағылған жоқ. Келесі, 1732 жылдың
тамыз айында Алтайдағы Модан-Саған көлінің маңайындағы алқапқа
ойраттың Серен-Дондоб қолбасылық еткен отыз мың қолы бекініс
құрып алып, өздеріне қарай бет алған шүршіттің жүз мың əскерін
тосумен болған-ды.
Дəл осы кезде Серен-Дондобқа Қалдан-Сереннен: "Егер де
тамыздың жиырма үшіне дейін қытай əскері сендердің қарсы
алдарыңнан шыға келуге жарамаса, онда сендер ештеңеден
тайсақтамастан тұп-тура Халхаға, мұңғұл жеріне басып кіріңдер!" деген
бұйрығын алып барған Хадан–Шарап деген жаушысы СеренДондобтың: "Мен Халха мұнғұлдарына шапқыншылыққа ұшырап,
талан–таражға түспеймін десеңдер тездетіп жоңғар иелігіне өтіңдер
дегенді тапсырып өз адамдарымды шұғыл аттандырып жатырмын"
деген жауабын жеткізген еді.
Қытай əскері айтылған уақытта Модан-Саған көлінің маңындағы
бекіністе жатқан ойрат шерігінің үстінен шыға қоймаған соң хонтайшы
бұйрығын орындау үшін дəл жиырма үшінші тамызда Серен-Дондоб
отыз мың қолын шығысқа қарай дүркірете көтеріп, Көрөлең мен Төле
өзендеріне бағыттап көк пен жердің арасын шаңға бөлеп, бастай
жөнелмесін бе. Іздегенге сұраған дегендей жиырма алтыншы тамызда
қытай əскерінің жиырма екі мың алдыңғы шебімен Моданқотан
тауының баурайында кездесіп қалады да, алғашқы қарқынымен–ақ
алыстан арып–ашып жеткен шүршітті тағы быт-шыт қып қиратып,
қисапсыз олжаға батып, үш күн еру жасайды. Жеңіске жетіп, əскеріне
олжа салып, атағы дабырайып, абыройы асқақтаған қолбасы
хонтайшы бұйрығын қайтсе де орындамақ ниетпен шығысқа беттеген
сапарын жалғастырып, жиырма тоғызыншы тамызда аттарына тағы
да қамшы басады ғой. Ойраттардың қытайларды тағы да ойсырата
жеңгенінен хабарланып отырған мұнгұл тайпылары ауып–аймағымен
шұбап келіп, Серен-Дондобқа қосыла бастайды. Халха хандығының
біраз жерінде ойрат–мұнғұлдың қайта бірігу, қайта табысу құрметіне
айран асыр той жасалынып, ат шаптырып, бəйге беріледі. Палуандар
күрестіріліп, жүлделер бөлінеді. Осындай мəре–сəре қуаныш хабарды
хонтайшыға жеткізер-жеткізбестен тағы да аттарын қан сорпа ғып
жеткен шабармандар хонтайшының кеудесіне улы зілді де тастап кеп
жіберген ғой. Халханың сары телпектілер əулетінің жоғарғы
ламасының Орхон өзенінің бойында орналасқан Эрдене-дзу дейтін
монастыріне шабуыл жасаған ойрат қолын сол маңайдағы бекіністерді
барынша пайдаланып Қатты соққы берген қытай əскері тас–талқан
етіп қайта тұрмастай қаусатқан еді. Бірнеше мың тұтқынды, төрт
зеңбіректі қолға түсіріп, үш зеңбірекшіні өлтіріп, екеуін жарақаттап,
үшеуін тұтқындап алып абыройын жəне асырған-ды. Осындай
жаманат хабарды хонтайшы кеудесі у жұтқандай боп əрең сіміріп
отырғанда қазақ даласына жіберген қолы да Абылай сұлтан басқарған
Арғын мен Найманның Бөгенбай мен Қабанбай батырларының
жасақтарынан ойсырай жеңіліп, малы мен жанынан айырылып, жаяу
қалған шеріктері селдіреген тобымен əрең жеткен еді.
Осындай екі жақтан да бірдей соққы жеген Қалдан енді Қытай
империясымен соғыса беруден ештеңе өндіре алмайтынын сезіп, Инь
Чжень бейбіт бітімге келейік дейтін тілекпен келіссөз бастаудың
қажеттігін білдіргенде бұрыңғыдай ат–тонын ала қашпаса да, бірден
бас шұлғи кетуді де онша көрсетуге тырыспаған. "Əрине келісуге
болады ғой. Ол үшін сонау сенің қарамағыңа көшкен Солтүстік
Монғулияны-Халханы менің құзырыма қайтадан өткізсең, сөйтіп ендігі
Қытай мен Жоңғария арасындағы мемлекеттік шекараны қайта
қарағанымыз да дұрыс болар еді. Ол үшін Мұнғұл Алтайының
шығысындағы жерлер түгелдей бізге қосылсын. Сонда екі елдің
арасындағы бейбіт тірліктің əуенін зеңбірек зіркілі, қылыш шаңқылы,
ана зары, нəресте шырылы ешқашанда бұзбас еді.
Жүректегі жүн тозып, көктегі күн шуағын екі елге бірдей шашар еді.
Екі етекті далақтатып шапқылаудан сен де шаршадың, мəртебелі күн
сəулелі елдің император ағзамы. Алыса-жұлыса мен де қажыдым.
Жалымызға қол тигізбейміз деп домалақ басты онда да, мұнда да
соқсақ та, саған да, маған да қарағайдай боп мүйіз шыққан жоқ. Өзім
айтқан жерлерден өзіңнің боғдыхандық рахымыңмен қонысты мен
тапсам, риза болған кеудемнің төрінен өріс пен қонысты сен табар
едің, алдияр Инь Чжень!" деп елшілерін пысықтап қайрап, бір емес
бірнеше рет жіберсе де, бітім шартын белгілеуді бір жыл емес төрт–бес
жылға созып алып еді. Ақыры Инь Чжень өліп, қытай империясына
1739 жылы Хун Ли келгенде ғана бітім шартқа қол қойылған болатын.
Екі жақ та өз айтқандарын орындата алмай, екі жақта едəуір
ымырашылдық танытып, қыл аяғында екі елді бөлетін шекараға
Монғұл Алтайы мен Убсанор көлін белгілеп алған еді. Нəтижесінде
Жоңғария хандығы өзінің біраз аумағын жоғалтып алып, еріксіз
бармақ тістеген. Сол тістелген бармақтың ышқынтуымен ашулы
Қалдан-Серен ендігі орны толмас кекті де, өзегін өртеп өзгенің
тақымында кеткен жерінің кемістігін де тірсегінен ала берген
қазақтардың үлесінен толтыруға барынша ден қойған еді. Азуды
қайта-қайта қыжырлана егеп, дымын ішіне уландыра тығып,
көкбеттеніп алған хонтайшының ендігі жауыздары, сол жауыздарын
тыпырлатып бауыздары да-қазақ қанатын. "Енді жасырынбақ
ойнаудың күні өткен. Жер бетінде не ойрат қалар, не қазақ қалар.
Басқаша болу мүмкін де емес. Сарқылмас сабыр болмас, тұңғиық ақыл
жəне табылмас. Сабыр түбі сары алтынды айта–айта ауыз сасыды. Сол
сақтаған сабырыңды сасқандық санаған қазақтың санасына
садағыңның жебесімен ғана сіңірмесең, бұ шіркіндер ештеңенің
пайымына өздігінен жете де қоймайды. Тұңғиық ақылдың түбі
көрінетін шақ туатыны да рас. Ақылыңды ақымақ қазақ ескермесе
сенің ақылдылығыңның қадірі қанша. Ендеше "Əруақ! Аттанды!" айдан
да əрі асырып, сонау Арқадан Аралға дейін, əрі–беріден соң көтін
орысқа төсеп, арқасын Русияға тосып ырқ–ырқ күліп, қырқ–қырқ
кекірген сол малма тымақ немелерді Аралдан Оралға дейін тықсырып
неге тастамасқа. Жатсын сонсоң аядай қуысқа басы сиса бөксесі симай,
бөксесі сиса, басы сиыспай. Біріне бірі дұрыс қарамаса да сойылдаса
жөнелетін ағайынды қазақтар содан кейін ру-ру боп соғысып, ұлт пен
ұлт боп шайқасып, дуылдап барып башқұртты бауыздасын. Дүркіреп
жетіп қалмақты қырсын. Ұрандап ұмтылып қазақ–орыстың
станицасын шапсын, қарашекпеннің селенін тонасын. Тоналған,
таланған башқұрты, қалмағы, орысы жабылып кетіп, қазақтың шаңын
аспаннан бір–ақ шығарсын. Бер жағынан селдіреген, сиреген
шибұттарын мен қуып кетіп құл қылып қыбырлатып қояйын.
Сылаңдаған сұлуларын ат көтіне салақтатып əкеліп, жыбырлатып күң
қылып қояйын. Содан кейін сонау жайын дала, сайын сахарада қазақ
деген
халықтың
болған–болмағанын
ескеретін
де
ешкім
табылмайтынына мұрнымды бір емес үш кесіп берер едім". Оған
ешқандай да күдігі де, күмəні де жоқ. Қайдан болсын. "Қоластына енді,
бодандығын қабылдады дейтін Кіші жүз қазақтары да, сол Кіші жүздің
ханы саналатын Əбілқайыр да, Орта жүздің біраз жұрты да сол
Руссияның қанатының астында жатқан қалмағын, башқұртын, қазақ–
орысын айдап малын алып, байлап жанын алып жатқан жетесіз
қазаққа сол ақ патшайымыңның да, Сенаттың да, Сібір
губернаторының қай бір емешесі езіле қойсын. Қайта атқа қонса, таққа
қонғандай дүрілдеп дүрліктіріп шыға келетін тақымы мен тоқымы
кеппес сол ұры халықты ұрып–жығып берсем, сол аузы түкті, мұрны
түтінді, жирен шаш, шөлмек көз шіркіндер əлде Алласына, əлде
құдайына, əлде Буддасына да айтпас алғысын ойраттарға үйіп–
төкпесе, хандығымнан баз кешіп, екі қолымды төбеме қойып–ақ
өтейін. Əрине, алдымен сол орыс əкімшілігінің алдына барып, жайжапсармен егжей-тегжейлі таныстырудың артықтығы да болмайды.
Əскери көмегін берсе, берді. Артықтық етпейтіні бесенеден белгілі.
Бермесе жəне қылқылдамаспын. Тек қана ертеңгі күні "анау анандай
боданым еді, мынау мынандай боданым еді, неге тиістің, неге шаптың,
неге қырдың?" деп анау босаған жерді бөлісуге келгенде бөлекше дау
шығартпастай ету керек. Бұл шіркіндер де сəл нəрседен іштері кеуіп,
көздері ақшиып, танаулары делдиіп, мысық мұрттары тікірейіп
күпілдеп шыға келуге жеткізбейтіндерін талай көрсетпеді ме. Əртүрлі
алып–қашпа қаңқуды тілге тиек етіп, қорқытып-үркітіп ала қояйын
деген кезде шашыраған түкірігін бетіңе жағып енді қайтып бет
көрместей боп зілденіп тұра жөнеліп, артынша–ақ өздеріне əлдене
керек боп қалған сəтте ашу да жоқ, зіл де жоқ жайдарылана күліп,
жағалай қол ұсынып көкшіл көзде көлеңке қалдырмай жетіп
келетіндері тағы бар. Білдік қой. Үйреніскен жау арбасуға да, айқасуға
да жақсы. Өзі қылғандарын өзіне дəл сондай ғып қайтарып отырсақ,
адалымды арамыммен бүркеп алдым-ау деп онша қымсына да
қоймайсың.
Ал қазақ даласы... шіркін тарбиған саусағыңның уысына түсердей
болса-дүниенің жұмағы ғой!.. Сол жұмақ жердің ешкімге тəуелсіз
жалғыз билеушісі де, илеушісі де ойрат жұрты болса, онда сары телпек
киген елдің асығы алшысынан түсіп, қасығы сары уыздан, қазаны
қызыл оттан босамас еді-ау!..
Əй-й! Өткел бермес асу тұр ғой!.. Ол асу-Абылай ғой! Абылай сұлтан
ғой! Ол басқа қазақтардай жүндеуге жақсы жуас түйе емес. Оның зілзаһарлы қабағына бір ілінсең, сұп-сұр жүзінің əр қылынан, əр
қылшығынан атылатын өшпенділік пен қажымас кектің улы жебесіне
құтылмастай шабақталатыныңды жəне ұмытпа. Екі иығын қомдады
дегенше–ақ бүкіл Арғынның піріндей Бөгенбай сілкінсе, барлық
Найманның кəріндей Қабанбай қаһарланса, бүкіл Орта жүздің өзіндей
боп Шақшақ Жəнібек шамырқанса, таудан атқылаған ыстық оттай,
теңізден шапшыған нар толқындай, далада тұтанған долы дауылдай
қазақ сарбазының селі ақтарылып-ақ сала бермес пе... Оны тоқтату, əй,
оңай тірлік бола қоймас-ақ... Ендеше ендігі жерде мына Қытаймен
жасасқан бітімді пайдаланып осы екі-үш жылда от қаруды да, оқ
қаруды да барынша қамтамасыз етіп, қазақ даласына қос бүйірден бірақ бас салу керек. Содан кейін қайта дүрілдемесең, қайтадан саңқ етіп
сона-ау қаракөк аспанға қалықтап көтерілмесең, қайтадан ана-ау
Тарбағатайдай еңсеңді тіктемесең, мына сызды қабақ, сұп–сұр
өңіңнің жырта қарыс маңдайына біткен бақты да, астындағы алты
атаңнан қалған алтын тақты да ұрқы–ұлты белгісіз арсыз құлға
аударып бере сал. Ал оған өлсем де көнбеймін десең, тамағыңа кесе–
көлденең тұрып қалған қылтанақтай боп мазаңды қашырған қасақы
қазақты қылғынып қап бір–ақ жұтып жібер де, ендігəрі соларды ойлап
бас қатырып əуреге түсіп жүрмес үшін сол бірін-бірі жұлмалаған
шіркіндердің тауарихтан атын өшіріп, тып–типыл қыл да жібер. Іздеп
қорасын, ақтарып моласын да таппас ұрпақ та қалдырма. Сонда ғана
маңдайыңды жарқыратып, көзінді оқтай қадап ата жауың-Цин
үкіметіне қайтадан қасарысып қарсы ұмтыласың. Кеше ғана ол
сығыраңдаған
сыбырлақ
шегіртке
шіліңгірлер
сені,
сенің
хандығыңның күлін көкке ұшырып, азат ойратыңды құлдықтың мазақ
табанында езіп, өз боданыңа өткізем деп өңмендеп жетіп, өзегін өртеп,
өңменіне найза сұққызып əупірімдеп əрең кетіп еді ғой. Енді əрең де
кете алмастай қыл. Қайтсең де Халханы қайтар. Əрине ол жақтағы
мұнғұл ағайындардың да ет-бауыры елжіреп бара жатқаны жоқ.
Елжіремеді екен деп ұнжырғаңды түсіргенде не тындырарсың. Қайта
соңыңа қосып алған кезде сол мұнғұл тайшыларын мұрындықтап
отыру үшін солардың ет–жүрегі елжіремегенін сылтаудың үлкен
сылтауы етпейсің бе... Беу, шіркін! Бабам Батыр хан, əкем СыбанРабтан армандап кеткен мұнғұл-ойрат хандығын құрып, Тарбағатай
мен Алтайда, Алатау мен Қаратауда, дербес Ұлытауда əр шыңына бір
қонып, əр шыңынан бір талпынып, еркін даламның ерке төсінде
ешкімді жолатпай қалықтап ұшсам–ау! Сол үшін де ең алдымен мынау
балақтан алатын, аяқтан шалатын пəтуасыз қазақты бір жайлы еткен
дұрыс... Əй, əлі де осал тұстар жеткілікті-ау! Бұл немелер "Боданыңа
өттім. Жаздым, жаңылдым. Анау ойрат ойранынан қорғап қал. Көмек
бер!" деп орыстың қатын патшасының жуан бөксесше барып тығылса,
сол іркілдеген мегежін немесі əлдебір тамырымен тоқайласып көңілі
көншіп, мейманасы тасып отырғанда, сұраған көмегін бере салуы да
мүмкін-ау.
Қатынның қай мінезін ұстай аларсың. Қатынның қысқа күнде
қырық құбылатын қай қылығын тап басарсың?.. Ойлантатын да,
толғантатын да дəл осы қылтың-сылтыңды патшайымыңның қабағы
ғой. Қабағынан да бұрын сол қабағы жиі күлімдеп қарап, емешесі
езіліп, ындыны құрып, төбетін ашып, мауқын басып төсекте төсіне
басар қарағы ғой... Шіркін патшайымның көз құртына айналған сол
оқыранған айғырдай немесінің қолын ұстап, көңілін таба алсақ, онда
далақтап шапқылай беретін қарақшы қазақты сары орысың боданым
демей бөтенім деп өзі–ақ ұстап бермес пе еді. Ұстап бермей-ақ
шығарып–ақ берсе де, одан арғысын қажет қып қайтем. Тебіспей
жүрген тентегім, жағаласпай жүрген жауым ба еді. Енді тебіссем-түбін
түсірмеспін бе. Енді жағалассам-жанын мұрнынан сығып алмаспын ба.
Əй-й! Абылайы бар-ау! Абылайы бар ғой!.. Сен тас санасаң, оның құм
санайтынын неге ұмытасың. Сен орыс патшайымының əлдебір
тамырын тапқанша, ол шіркіннің қытай боғдыханының тамырын
баспасын қайдан білесің? Қазақтың "өзің білме, білгеннің тілін алма"
дейтін өзге сұлтандарынан бұл немеңнің кеудесі оқ бойы озық, төбесі
құрық бойы биік тұр-ау! Өзін де тыңдата біледі. Өзгені де тыңдай
біледі-ау. Əсіресе анау дана қазақ, ақылгөй қазақ Қаз дауысты
Қазыбектің ырқынан шыға қоймағаны, соның ақыл-кеңесіне үнемі арқа
сүйеп отыратыны шошытады-ау. Ал Қаз дауысты Қазыбек-түпсіз
тұңғиық қой. Асу бермес асқар ғой. Бақайшақтай–ақ кезінен бата
дарып, бағы озған, құдайының көзі түскен, пайғамбарының сөзі қонған
сол жанды əншейінде əкесін баласы қаңқулайтын, ағасын інісі
қарақтайтын, бірінің сыртынан бірі күңкілдегенде жаңғырығы жер
жаратын қызғаншақ, күншіл қазақтың алақанына салып əулие тұтып,
хан, төреден де артық ардақтап төбесінде ұстайтынына күні бүгінге
дейін таңданумен келем-ау. Аңыс аңдығыш, із баққыш, өсек таратқыш,
пəле жапқыш алаштың арсы-гүрсі мықтыларымыз дейтіндерінің өзі
осы пip тұтқан биінің жолына жанын ойланбастан–ақ құрбан қып
шалуға барғанын да, əлі де талай баратындарына көзім баяғыда-ақ
жетсе де, сол Қазыбек деген бəкелтек шалдың бəйтеректей құдіретінің
сиқырының төркінін таба алмай, жұмбағының тылсымын шеше алмай
дүниеден өтіп кете бергенімді білмей қалармын-ау...
Қаз дауысты Қазыбектің құдіретін, сол тəңірдің өзіне пара–пар
еткен құдіретінің қасиетін мен түгіл əулиеміз атанған Қалдан
Башықты хонтайшы да, менің қасиетіңнен айналайын қас арыстан
əкем Сыбан-Рабтан да түптей алмай, түптеу қайда, сол бала бидің...
кейінгі дана бидің алдында тыпырлай да алмай, екі иығы кетіліп, екі
иінінен дем алып, бас шұлғып, мойынсұнып мүлəйімсіп өтпеп пе еді.
Ал Ұлы жүз ше? О-о, бұлар да біраз қиқаңдап баққан-ды. Сонау
"Ақтабан шұбырындыдан" кейін азып–тозып кеткен қазақтың
уысымда қалғанын у жұтқандай қылып есінен тандырғанымды
ұрпағының ұрпағына тапсырып кетпеді деймісің... Əрине тапсырады.
Бұл қыршаңқы қазақтың үндемей жүріп қабатын төрт көз төбеттей
кекшілдігін қайтерсің. "Кегім кеткенше, қадірім кетсін" дейтін
қазақтың қолтығына дым бүріккен Тəңірінің өзіндей Төле биін қайтіп
ұмытармын. "Арқар" ұранды төрелері төбе көрсетуге де жарамай,
Ташкен мен Түркістан төңірегінен дүркіреп қашып кеп бергенде,
абыройы айрандай төгіліп, тұмсығы тасқа тірелерін ойлады ғой деп
пең. Оны ойласа, ат терлетіп аттандатып бой көрсетудің орнына,
бұрыш-қуыста бұғынып–тығылып жатып алар ма еді. Ауызы
майланып, бауыры жайланып жүрсе, он қайнаса сорпасы бір
қосылмайтын қара қазақтың көзінен жас ақпақ түгіл қан ақса да бүлк
етер беті болмасын білмесем, алдымен мен сол төрелерді жəукемдер
едім ғой. Жоқ! Мен оларды бір шертіп те қалған емеспін. Несіне шала
бүлінем. Өзгенің арасында отырғанымен бұл шіркіндер түбін қусаңөзің боп шығатыны өтірік емес қой. Сонау күн нұрынан жаралған əулие
Шыңғыстың ұрпағы дейтін дардай аты бар емес пе. Аты бар–ау, бірақ
заты соған сəйкес келмесе де əйтеуір қазаққа бүйрегі бұрмайтындары
белгілі. Ал мынау "Алаш" ұрандылардан сақтанбасаң, шошаңдаған
сақалыңның бір талдап жұлынарын да сезбей қалуың əбден мүмкін.
Бокселері тордегі бөстекті жамбастаған жуандары түгіл, жотасына
ғұмыры жастық тимеген жуастарының өзі бірінің ауызына бірі түкіріп
қойғандай: "азат басыма дозақ қамытын кимеймін!" деп тап бір
ханзадалардай кекірейе қалып, тауы мен даласына азаттық əуенін,
еркіндік күйін аңыратып, еңіретіп жібергенін кеш сезіп, тірсегімнен
алғызып, қоңымнан қапқызып, табанымнан таусылғанымды
ойлағанымда, көкірегіме тікен қадалып–ақ кетеді-ау. Сол шибұт
шіркіндерді сойыл, шоқпар ұстатып шошаңдатып жүрген Өтеген,
Сəмен, Қойгелді, одан кейін өздері жас арыстан санайтын Наурызбай
деген шырықбұзарлар ғой. Өздері оларды дар дай ғып батыр деп
атайды. Атай берсін де. Бұлар бірін–бірі мақтамаса ұйқысы ашылатын,
күлкісі бұзылатын дарақы халық қой. Бірен-саран ойратты олардың ат
көтіне өңгергенін əрине жасыруға да болмас. Ордалы елдің қордасыз
болмайтынын қайтіп көрмессің. Бəрінен де қауіптісі, бəрінен де
қаһарлысы сұлтан да емес, батыр да емес, қаукөкірек шал болғаны
мысыңды басады-ау. "Алаштың арты қашан сұраусыз қалып еді. Алаш
қашан кегін қумаған тұрлаусыз халық еді?" деп бүкіл Үйсінді аузына
қаратып, күллі Ұлы жүзді алдынан жаратқан азуы алты қарыс Төле
бидің төрт–ақ ауыз сөзі төрткіл дүниені түгел шарлап кетпеп пе еді.
Содан соң–ақ жер түбінен атойлаған үн азынай өріп, мұқым жұртты
аяғынан тік тұрғызып, Алатау мен Қаратауды дүбірлетіп соңымызға
салып кеп бермеп пе еді. Бірде олар қуып, бірде біз тырқыратып
қаншама жылды алыс-жұлыспен өткіздік. Ақыры не керек. Ұлы жүзді
иліктіріп, Ташкент мен Түркістан бастаған отыз қалаға иелік етуге қол
жеткіздік-ау...
Тағы да бүлік басы Əбілқайыр болмады ма. Орыс патшалығының
қол астына кіріп боданы болам деп ал кеп жанталассын. Жанталаспай
қайтсін. Ботасы түгіл атасына бұйырмаған алаштың алтын тағын
орыстардың көмегімен көтіме басам деген өлермендік бір емес бар
қазақты обыр өңешке тыққызуға дайын еді. Əбілқайыр сұлтан
орыстармен бодан болып, əскери көмек алады екен деген дақпырт
Ұлы жүздің ішін де желдей гулеп кезіп кетпесін бе? Сол–ақ екен кеше
ғана "осы бидің көңілін табайын, атағын аспандатайын" деп Ташкенте
бек қылып сайлаған Төле биім тағы да ай мүйізімді қағып алам деп ал
кеп туламасын ба. Аралбай биін, Қойгелді, Хангелді, Белек
батырларын жұмсап анау орыстың Теуіпкел елшісінің алдына жетіп
бармай ма бізді де қанатының астына алсын қатын патшаң деп. Оған
енді қашаңғы көнейін. Қытайдан босаған шерігімді төгіп кеп жіберіп
Ташкенді де, Түркістанды да қайтадан жамбасыма басып алғаным
дұрыс болды-ау. Хандығының кіндігі болған Түркістан шəріне бүгінде
Сəмеке де қызығады, Əбілқайырдың да сілекейі шұбырады.
Əбілмəмбет те əкесінің ақ ордасында шалқақтап отыруды армандайды.
Осылардың əрқайсынан мəймөңкелеген сөздер де, емексіткен үндер де,
кез сүзген тілектер де жетіп жатыр–ау. Əрине қасиетті Əзиз хан Тəуке
отырған ақ сарайға қайсысының аяғы аттап енетін болса, сонысының
кеудесі кекірейіп, бүкіл қазақтың ұлы ханының алтын телпегі төбесіне
топ етіп түсерін сезбес көрмедік емес те ғой сол шіркіндер. Ұзын
арқан, кең тұсаумен бірін емес, бəрін де шырмалап жүргеніммен, əй,
олар да қаншаға шыдар. Не шыжымды үзер, не төзімді үзер. Тездетпесе
болмайды. Қолымды босаттым. Қытайдан əзірше қауіп жоқ – Орыстың
аузын ала алсам, етек-жеңі жиылмайтын қазақтың сол жиылмайтын
етегінен уысымды мықтап салып, дарылдатып сүйресем, не жаны
шығар, не қаны сорғалар. Тусыраған даласын жамбасыма басып,
қатынын түл, баласын күл етермін–ақ.
Əй-й! Абылайы бар-ау! Абылайы бар ғой қазақтың. Дүниеде Ай
аумайтыны рас. Күн аумайтыны ақиқат. Алтынның шірімейтіні,
асылдың айнымайтыны жəне айқын. Қазақтың ендігі асылы да, айы да,
күні де сол Абылай ғой. Үш өзендей боп ағып, түптің түбінде бір жерге
құятын үш жүзін біріктірер бəйтерегі де осы Абылай болар–ау! Ұлы
жүзді мен тақымдағанда, Кіші жүзді орыс иектегенде, тіпті тұтас та
емес Орта жүзінің сайдың тасындай жігіттерімен қарсыма қайта-қайта
шығып, қанымды қайта-қайта ағызғанын қай өтірігіммен жасыра
алармын. Күн сайын екі иығын жұлып жеп құтырынып, қаһарланып
дəуірлеген сұлтанды, таудан аққан бұлақтай Қазыбегі барда, кебеже
қарын кең құрсақ Бөгенбайы барда, қарағайдай қайыспас Қабанбайы
барда, болат найза Жəнібегі, сұрланған Сырымбеті, мысымен басқан
Малайсарысы бар да азуын тасқа білеген Абылай ойратқа осалдық
таныта қоймас-ау. Сол үшін де асықпай дайындалу қажет. Мықтап,
алды–артты қымтап, қапысыз дайындалу қажет. Ол үшін тағы да сары
орыстың сансыз тілегімен санаса отырып, санасына қазақтан өтер
қарақшы халық жоқ деген кəкір-шүкірді де, талап-тілекті де құя беру
керек. Əзірше бұл жалбыраған жирен шашты немелердің сұрағанын
ішің тұз жалағандай боп тұрса да беріп, қолын қақпауға тырысу қажет.
Сонда ғана жетіспейтін от қаруды да, оқ қаруды да солардан көптеп
алуға болады. Ең болмағанда бұл аузы түкті немелер қазақтарға қарап
əукесі салбырамаса, қол ұшын бермесе, сол да бізге жетіп жатыр-ау...
Əй-й!.. Бəрібір олардың Абылайы бар–ау!.. Абылайы бар ғой..."
***
– Ой, Мекелай! Апырай, Қалдан-Серенің түп–тамырымызбен
қопармақ деймісің? Сонда бізді ол шіркінің тым болмағанда қурай
құрлы да көрмегені ме?-деп Николайдың ұзақ əңгімесінен ойы да, бойы
да ауырлап кеткен Жарылғап қынжыла бас шайқағанда Жоламан жай
тана езу тартып, намысшыл інінің иығына күректей алақанын тастай
салды.
– Жарылғапжан, босқа уайымдай берме. Жау бопса деген жаудан
бұрын жүрер қызыл су сияқты лепірме екпін боларын осы бастан ұта
бер. Бопсасыз жау, боқшасыз дау да болмасын бұрын білмесең, енді
білетін кезің де келді. Қай дұшпаның жеңілем деп, жығылам деп
ұнжырғасы түсіп келуші еді. Алыстан айбар атпаса, арыстандай боп
айға ұмтылмаса, айбынымен əруағыңды қашыруға тырыспаса, ол
дұшпан шіркіннің алдыңа кеп несі бар, алқымы ісіп несі бар.
"Қаһарыммен–ақ қалшылдатып, дүбіріммен-ақ дірілдетіп алыстағы
айбарыммен–ақ жол ашып, қарсыласымның əлден–ақ мысын басып,
қолын байлап-матап тастамасам, сол қыл арқан бұғау боп қолыма,
тұзақ боп мойныма түсер" дейтін ерегіскен жақтың жау бопсасы
осылай дүңк-дүңк тарайтыны ежелден белгілі. Оған бола өңіңді
алдырып, апшынды қуыртпа. Жағаласпай жүрген жауымыз ба еді ол
жоңғар немең? Айқаспай жүрген дұшпаның ба еді сол айдарлы
ойратың. Əкіреңдеп өзі іздеп келсе, өңменінен көк сүңгіңді сен қадамас
па едің? Көк ала сауыр найзамды мен қандамас па едім. ҚалданСереннің жер түбінен желмен суылдатқан қоқан–лоқысына бола
жүрегіңді бекер суылдатпа. Қайта сол жүректе кек суар, қажырыңды
қайра. Ызаңды өсір. Сесіңді шамырқант! Сөйтші, қандай ойрат, қандай
қара қалмақ қарсыңа шыдап, қара көрсетіп тұра қалар екен,-дегенде