Елім-ай - 91

жанымен емірене, егіле тыңдап тұрды да, бір сəт қолын көтеріп, шуды
сап тиды. Құлаштай семсерін қынынан жарқ еткізіп суырып алған
бойда, сол қолының жеңін түріп тастап, бұлшық еттері бұжырлана
білеуленген білегіне ақ семсерді кірш еткізіп қадап кеп қалды. Бұрқ
еткен қызыл қанды ақ семсердің жүзіне сорғалата тамызып алып,
батыр алмасты тік жоғары көтерді.
– Уай, жамағат! Ел киесі мен қан киесінен қасиетті ешнəрсе жоқ.
Қасыңның қанын ағызсаң-қасиет. Досың қаныңды ағызса-қасірет.
Қаруым қас жауымның қанымен боялсын деп, міне өз қаныммен ант
еткелі тұрмын. Қасық қаным қалғанша қасиетті жеріме жау табанын
тигізбеске ант етемін!
Ақ семсерін аспандата көтерген Бөгенбай анандай жердегі алауға
жетіп барып, қаруын отқа төсей қойды да, зор дауысты тағы
лекілдетті.
– Уай, қасиетіңнен айналайын алаш əруағы! Уай, киеңнен садаға
кетейін Ақжол бабам! Уай үш жүзімнің үш бастау ұраны: Бұқар!
Құндыз! Тұлпар! Жорықтарда жолымызды қыл, жолдасымызды
Қыдыр қыл! Жарылқаушы жаппар хақ, аңырап ұшқан ажалды оқты
жолатпа ұлдарыңа! Атылған жебені жауымның өз төсіне қадалт!
Сермелген қылышты дұшпанымның қақ жүрегін қақырата тигіз!
Толғаған найзаны қасымның көкірегіне бойлат!
Уай, жамағат! Жерімді жайлаймын деп келген жауыма көрін
сайлаймын деп ант етеміз! Малымды айдаймын деп енген
дұшпанымды жайрата жайғаймын деп ант етеміз!
Жар бола гөр, Жасаған! Қолдай гөр, Алашымның əруағы!
Ата-баба əруағына сиындық!
Сол-ақ екен айнала қоршаған қалың қазақ үлкені бар, кішісі бар,
жасы бар, жасамысы бар бірі қылышын, бірі қанжарын, бірі пышағын
суырып-суырып алып, жалма-жан суық қаруларының жүзін өздерінің
жылы қандарымен жуып, алаулаған жалынның ыстық өтіне тоса-тоса
қойды.
Мың сан кеуденің бір деммен, бір леппен, бір кекпен, бір тілекпен
тоғысқан үні əртүрлі атаның əртүрлі əруақты ұранымен қазақтың
қарапайым жұртының тұтастығының анық белгісін танытты.
– Уай, əулиемнің əулиесі Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс! Жолыңа жаным
құрбан!
– Уай, Бабай түкті Шашты Əзиз, əруағыңа сиындым!
– Арыстанбаб əулием, қолда өзің!
– Майқы бабам! Ұрпағынды желеп-жебе!
– Байбөрі ұлы Алпамыс! Алысқанымды астыма басам деп ант етемін
өзіңе!
– Қобыланды тұтқам! Арқамды саған тіредім!
– Тебей би бабам! Ұрпағыңды желеп-жебе!
– Уай, Қоғам бабам! Əулием, желеп-жебе ұрпағыңды!
– Қотанбай! Дайырқожа, бабаларым! Əруақтарыңа кір келтірмеуге
ант етеміз!
– Уай, қасиетті Қарашора əулие бабам! Ант етеміз!
– Бахтияр! Бахтияр! Бəйдібек!
– Қотаншы! Алатау! Жандар!
– Ойбас! Қарабалық! Ақбура!
– Ақжол! Мейрамсопы! Қозған! Қанжығалы!
– Барлыбай! Шақшақ! Шұбыртпалы! Маябоз!
– Құттықожа! Əлім! Байұлы! Жетіру!
– Құл қожа Ахмет!..
Мың сан қазақ, сан жүз қырғыз, сансыз қарақалпақ əрқайсысы өз
ұрандарымен бекітіп ант беріскен сəтті Жəнібек ұлан ғұмыр бойы
ұмытпастай есінде сақтап қалған еді. Сол күнгі ел бірлігінің
ғаламаттығына əлі күнге дейін сенімін еш жоғалтқан емес. Кішілеу
төбенің үстінде отырған Тəуке ханның, Төле, Қазыбек, Əйтеке, Сасық,
Қарашора, Мұхамедтің қайта-қайта бас изеп, олардың да қаруларын
қандағанын көргенде іштей: "Ердің ел үшін туарын, жерін қорғау үшін
өлерін ұқтым-ау! Əмсе дəл бүгінгідей ел тілегін ғұмырлық парыз
тұтып өтермін!" деп бұ да ант беріп еді.
Сол сəт бозқасқа айғырды ойнақтата жетектеген жігіттер əлгі
алаштың жеті үлкені отырған тұсқа жақындай берген. Жасы үлкені
Алшын Əйтеке би болса керек, сол кісінің бата беріп, бетін сипағанын
біледі.
Содан əлгі бозқасқа айғырдың тамағынан орып жібергенде əдейілеп
жайылған аппақ киізге ақ қарға тастаған қызыл қызғалдақтай боп
атқып-атқып кеткен қанды көрген. Содан соң... о тоба құдай! Ақ шараға
құйып алған қызыл қанға... құрбандық қанына қолын матырып,
маңдайларына жағуға ұмтылған қалың қазақтың апыр-топыр
аңқылдақ қимылына қатты мерейленген. Дəл сол жүрек тербеп, жанды
уыстап, көңілді билеп алған сəттің ой-бойды түгел баурап алатын
тылсымынан босай алмады ма, əлде "елім үшін, жерім үшін жан
пиданы" мынау ұлы жиынның жүрек жадында мəңгі қалдырмақ болды
ма, екі жігіт өздерін құрбандыққа шалып та жіберіп еді-ау!..
"Есіл боздақтар-ай! Қайран қыршындар-ай! Бүйтіп босқа өлгенше,
жастығыңды жастанып жау қолынан неге қаза таппады?" дейтін
өкінішпен өкпесі сыздаған Жəнібек əлгі екеуді қатты аяп еді. Бүгінде,
ұйқысыз ой сандалтқанда сол екеудің сол өжет қимылынан ерлік
ұшқынын байқайтындай да болады. Өйткені сол Қарақұм жиынын
еске алған сайын анттасқан барша қазақтың оттай дүрілдеген жүрегін,
қызылала қан бұрқыратқан білегін, "жерім-тірегім!" деген тілегін тағы
да бір көз алдынан шұбатып өткізеді де, əсіресе сол екі боздақтың
"жаным-арымның садағасы!" дегенді ұмытқызбастай табыстап
кеткенін алқымға өксік тірейтін демімен тұншыға түйсінеді.
Ел іші болған соң бұғып қалғандар да, жылыстап шығып, сайжыраны жамылып зыта жөнелгендер де біршама болып та еді. Бұлартілмарсып, ойраттарға қол қусырып, бас сауғалайық дейтін қуыс кеуде
би-сымақтар еді. Бұлар-бытырай көшіп жан сақтайық деп ауыз
кергілеген керауыздар еді. Кеткендерге өкінген жан болмады.
Өшіккен де ешкім табылмады. Сатқын тірліктің зауалы өз мойнында
қоса жүретінін, сол зауалдың түбінде бір таппай қоймасын ескерген
көпшілік, əлгілердің ісіне онша пұшайман бола қоймай, енді Бөгенбай
батырды алқалап алақанға салып, алқалап аспанға көтеріп, бүкіл қазақ
қосынының бас қолбасы-сардары сайлап алып еді. Жалындаған
батырдың сардарлыққа лайық екенін хан да, билер де көрсе, білсе
керек, олар да бірауыздан халық талабын мақұлдап, сол шешімге бас
изескен еді.
Осы жайды, осы құрылтайды, сондағы ел бірлігінің сақталып
қалуына Бөкесінің қажыры жеткенін қызулана əңгімелеген Жəнібек
батырға үй ішіндегілер тегіс ұйып, лəм деспей, аузына қарап қапты.
Əсіресе Жарылғап жиі қопаңдап, өзін сол ұлы жиын-құрылтайдың
ортасында жүргендей сезініп қатты қызынып алып еді. "Қандай
азаматтар! Əй, Бөкем! Тазасың-ау! Тазасың! Жəнібек көке ше!.. Өзгенің
ерекшелігіне өзі де қызыға білген, еліте білген адалдығынан,
əділдігінен бір айнымады-ау! Ат-атағы бірнеше керуенге жүк болар
Шақшақ Жəнібек құдіреттің, Шақшақ Жəнібек батырдың осыншама
қарапайымдылығы қасиетінде болар-ау! Құдіреттілігі де дəл осы
кісілік кішіпейілдігінде жатса керек-ау".
Жас жігіттің көзі жарқырап, тағы да естісем, тағы да біле түссем
дейтін сыңайын таныған Жəкең енді жақсы бейілін одан əрі аша түсті.
– Жарылғапжан, сен анау тағы бір сардардың-Қабанбайдың маған
жасаған қамқорлығын естісең-ау. Ой, ол Қабекең дүниенің кең ғып, мол
ғып жарата салған адамы ғой. Кісі танығыштығы қандай ол
ағамыздың! Мейірі түскен жанға жақсы лебізін айтудан бір
жалықпайды-ау. Жақсы көрген адамына үнемі ізгілік тілеп, "жаңсақ
баспаса, алдамшы тірлік жаңсақ бастырмаса екен!" деп өрісін ашып
беріп отырарын айтсаңшы. Менің де жолымды ашып, маңдайымды
сипап, алдымды кеңітіп берген сол сардар ғой. Бөкем екеуін бірінен
бірін не артық, не кем көрген емеспін. Екеуіне еркелігім болған шығар,
бірақ "əй-й!" дегізіп көңілдерін қалдырмауға тырысып-ақ келемін,-деп
сəл жүзі құбылып кетіп, қайта нұрланды. Осы бөгелісті пайдаланған үй
ішіндегі біреу тосын сұрақты оқыс қойып кеп қалып еді.
– Жəнібек аға, сіз ғой Қабакеңмен, исі Найманның бүгінде əруақ
қонған батырымен көп араласасыз. Сұрайын дегенім, осы біз бір
кебісті бір кебіске сұғып отырып, өсек отына май құюға сондай
құмармыз. Өткенде біреудің осы қасиетті Қабанбай ағамызды тіпті
қазаққа да қимай, алыстатып жібергені. Сол не сөз?
Жəкең кісесіндегі қалтадан қорқорын шығарып, əлгіге асықпай исі
мұрын жарған темекі ұнтағын толтырып, бас бармағымен нығарлап
басып-басып қойды. Насыбайшы қазақ темекі шеккен қазақты ол кезде
онша ұшырата қоймағандықтан ба, отырғандар енді батырдың мына
қимылына ентелей де, əуестене де қарай қалысты.
Шақпағын шағып, қорқорын тұтатып алып, бірер сорып, көк түтінді
сыздықтатып аузы мен танауларынан ытқытқан Жəкең көзін əлгі
сұрақ қойған жігітке сығырайта қадады.
– Шырақ! Жауапсыз қалған сөз жетімді аттап кете алмай отырмын.
Əйтпесе, бұл бір түптей қоятын да жеңіл-желпі нəрсе емес. Қабакеңнің
қазақ екенін талай рет қазақ үшін, қазақ жері үшін сауылдатып төккен
қанының əр тамшысы айтумен келе жатқан жоқ па!.. Дүниеде нағыз
қазақ кім десе, Қабанбай деп осы отырған сендер де, сонау бүкіл
алашың да жүз қайтара мақтана айтар еді. Соны ескер де, анаумынаудың өсегіне пысқырма, інім! Сөйт, жарай ма?-деді.
Түйте Жəнібекке бұрыннан да ағалық пейілмен қатты ден қоюшы
еді, енді мына жұрт біткенге жақсылық тілейтінін, ақылы кемел інінің
ар жақ, бер жақты түгел қамтитын көрегендігіне тіпті тəнті боп
ырзалығын қас-қабағынан көбірек танытып отырды.
Біраздан соң Жəнібекті екі-үш жігітімен Жандыр түскен үйіне
шығарып салып кетті.
Түйте тың əңгіме бастады.
– Əу, жігіттер-ау! Бүгін ғой Бөкем мен Қабекем туралы əлгі жақсы
Жəкелеріңнің жақсы əңгімесіне қарық болдыңдар. Солай ғой, ə?
– Иə! Біраз жетісіп желпініп қалдық. Қандай кең еді алды! Қаңдай
шуақ еді жүзі! Мінезді іздесең, тап осы ағадан артықты табу да қиынау,-деп Жарылғап əлі де тамсанысын қояр емес.
– Рас! Аузының дуасы мол, көкірегінің бұлағы дария екен де!
Түйте жадыраған қабағын кере қатты сүйсінгендегі əдетімен күліп
жіберді.
– Үш сардарыңның бірі ғой. Үш тағаныңның дүрі ғой-Жəнібек.
Өзгені ардақтап, өзін көрсетуге тырыспау-кісіліктің келбеті ғой.
Келбетім де, келістім де осы Жəнібек інім той.
Құдауəнде, жоңтар мен қазақтың қайта-қайта тоқайласатын тұсыСайрамның түбі болатынына таңым бар. Əлде сол жердің қан аңсап,
қан сімірем деп тұратын бір алапаты бар ма екен, онысын айта
алмаймын, əлгі Қарақұм жиынынан кейін тура бір жыл өткенде, қазақ
пен ойрат сол Сайрамның түбінде бетпе-бет кеп тұра қалған-ды.
Жəнібек онда жас қой. Он жеті-он сегіздерде. Өзі Қабанбаймен
ыңғайлас. Соның жасағында жүреді.
Шайқас, əрине, жекпе-жекпен басталды.
Ақауыз тұлпарын ойнақтатқан қара қалмақтың батыры ортаға
омыраулап шыға келіп, əне-міне дегенше-ақ біздің жақтың үш
батырын бірінен соң бірін қағып тастап, ал кеп дүрілдесін. Кəпірдің
ұсқыны қандай жаман болса, гүжілдеген қырылдақ даусы төбе
құйқаны тесіп жіберердей қадалатыны əлі күнге құлағымда.
Қарқылдап күліп, мазақтап шуылдап ойраттар намысымызды таптап,
біздің жақтан ешкімнің енді жұлқынып шыға қоймағанын кəдімгідей
бетімізге салық қылмасын ба.
Өлімнен ұят күшті. Қорланып күңіренбеген қазақ қалмады ғой.
Ой, Аллай! Бір кезде күрең қасқа ат мінген бозбала ойқастап ортаға
шыға-ақ келгені! Жап-жас-ау! Жап-жас! Тебіндеген мұрты қияқтанып,
ай қабақтың əрқайсысы тікірейіп өңіне кəдімгідей-ақ сұс бергенін
көргенде, іштей сүйіндік те, бір тəңірге сиынып əлгіге бақ тіледік.
Ой, тоба! Бозбаланың қолынан қару көре алмай аң-таң боп біз
қалдық. Қуана дуылдап қара қалмақ мəз. Сірə, мына жас қорыққанынан
есі шығып, өз ажалына өзі асығып келе жатыр деп малданса керек.
Бозбаланы қатты аяп кеттік. Бірақ құр аяушылық білдіргеннен
пайда не? Жекпе-жекке шықты ма, жауыңа қарсы тұрып, қару көтеріп,
кəдесін жасауың қажет.
Ал анау жас күрең қасқасын құйықтырып, дулығасын күнге
шағылыстырып сонау обадай өңкиіп найзасын кезеген қара қалмаққа
шауып барады. Қара қалмақ ақауыз атын ойнақтатып қарсы шауып
келеді. "Қайран ғана қыршын жас құритын болды-ау! " деп біз аһ
ұрайық.
Арада шылбыр тастардай-ақ жер қалғанда біздің жас сарбаз
тақымының астындағы əлденені лақтырып кеп қалып, күрең қасқасын
кілт бұра жөнелгені ғой.
Ой, Аллай! Бүкіл даланы солқ еткізген сүйініш даусы біз жақтан,
күйініш даусы ойраттар жақтан естіліп, жаңғырық жер мен көкті
тұтастырып алсын да кетсін.
Не болды дейсіңдер ғой? Сұмдықтың көкесі, ептіліктің жəкесі болған
ғой. Əлгі жас сарбаздың лақтырған бұғалығы қара қалмақтың қара
обадай батырының кеудесінен орап алып, қайран мың болғыр жануар
күрең қасқаның тау қопарғандай екпіні жауды жұлып түсіріп, қара
жерге шаңырақтай басымен дүрс еткізген ғой. Сол сүйреткеннен
сүйретіп отырып дəл алдымызға жеткізе берді де, əлгі жас сарбаз
атынан қарғып түсіп, жау батырының қылышын суырып алды.
Суырып алды да өз қылышымен басын шауып, қанжығасына қазандай
ғып байлап алды.
Сонда ғана əлгі жас сарбаздың Жəнібек екенін таныдық қой. Ал кеп
дуылдап, қошемет көрсете жөнелмейміз бе. Жас та болса ақылды екен.
Дуылдағанымызды да, шуылдағанымызды да жақтырған жоқ. Ал дəл
сол сəт-нағыз шешуші ұрыстың ең бір ұрымтал мезеті еді. Қай жақтың
сесі басып лап берсе, сол жақтың десі басып кетері аян-ды.
Əлгі Жəнібекжан дуылдаған тобымыздан жырылып шыға берді де,
күрең қасқасына қамшыны басып-басып жіберіп, "Шақшақ! Шақшақ!"
деп ал кеп жалын ата ұрандасын.
Мынандай жойқын өрлікті, ғажап өжеттікті көріп тұрып қайтіп қана
шыдарсың. Кеуде біткеннің қаны тасып, көз біткенге қан құйылып, сол
дүрілдеген қанмен бірге дуылдап кек оянып, қайрат тасқындап озанұранды көк аспанның көбесін тесіп жіберердей қиқулап лап қойып кеп
қалдық емес пе.
Содан не керек, рухымыз тіріліп, батылдығымыз еселеніп қара
қалмаққа ой бір ұрыс салдық-ау. Дəл сол күнгі жеңістей жеңісімізді, дəл
сол күнгі намысымыздай намысты тағы бір көрсек деп армандаумен
келем. Бəрі сол Жəнібек жастың өжеттігі мен қайсарлығының
кеудемізде кек отын тұтатып, жүрегіміздегі намысты лапылдата жауға
ұмтылуынан басталып еді-ау. Əне, мен білегін Жəнібек батырдың,
Жөкең ағаларыңның алғашқы ерлігі. Жəнібектің қасиеті жұрттың
намысын қайрай біліп, өжеттігін оятуында ғой,-деп Түйте тереңдетіп
бара жатқанын сезді де, тез қайырды.
ТҮЙIН
Заман да келді қырынан,
Қамынды же бұрыннан.
Сөйлей білші, тіл мен жақ,
Құр қалдырмай ырымнан.
Бұқар жырау
Домбыра безектеуі тыншымайды. Мазасыз көңілдің ішкі
аласапыраны он саусақтың ұшынан екі ішек пен тоғыз пернеге
төгілгенде, бірде майда уіл мұң саумалайды. Бірде екпінді ырғақ кек
қайырады. Жүректі жұлқындырып, əлдебір қыжылды түртіп оятып,
өткен күндердің алыс белгілерін бар бояу-бедерімен жақындатып
əкеліп, ала құйын көңілінің өгейсіреген қиялын тірілте қояды.
Ала жаздай Ұлытау маңайынан ұзап шықпай, айнала төңіректеп
жұрт жаңғыртып қана көшіп-қонатын би ауылының күзекке кетердегі
ең соңғы жайлауының пұшпағы да тақырлана бастап еді. Екі күн
қатарынан жауған мол жаңбырдан кейін қылтанақтаған шөптің
сілтісін шайып кетсе де, жусан басы əжептəуір құлақтанып, маңайды
кəдімгідей-ақ көгілдір түске бояп тастапты.
Сонау көкжиек бүгін күндегісінен гөрі алыстап, айқындалып, ашық
аспан астында барынша керіліп көк мұнарды баяу ғана желпінтіп,
майда жібектен перде тұтынған сұлу аяштай боп сылаңдай қалыпты.
Пердесін дар-дар жыртар жүрдек желі, үйіріп, қуалап үйірер алатопыр
құйыны тұтанбас жаймашуақ мезгілдің оралғанын сездіргендей
сəскеге тырмысқан күннің де шеке шағар қызуы жоқ.
Қазыбек би əлдеқайда баруға жиналды ма, Қазымбеттің есік пен
төрдей Биағаның қарагер атын кермеге байлап қойғанын көрген
көршілері де ертеңгі астарын ертерек ішіп, іздеп қалса, дайын
отырайық деген елгезектікті күшейтіп еді. Сол себепті де сырттағы
қара-құра көбейе бастаған.
– Күн жақсы боп тұр-ау!
– Несін айтасың! Жаңбырдан кейін жер жарықтықтың берекесі кіре
береді ғой.
– Рас. Анадай емес пе. Төсі иіп еді, еміреніп шыға келді. Қарашы!
Жусан иісі тап бір көктемдегідей аңқып қоя берді-ау!
Бірін-бірі мақұлдаған үлкендердің көзі бидің ақ боз үй жағын
көбірек аңдып, сол тұсты көбірек шалып тұрғанымен Биағаның есіктен
бері аттаған тұлғасы бұларға əзір шалынар емес.
Ендігі тілге тиекті тұрғандар осы маңайдан өрбітті.
– Биаға бір жаққа бармақшы-ау, ə?!.
– Көптен бері қарагерге ер салғызбап еді, барса барар...
– Биағаға салмақ көп түседі-ау осы. Қашан көрсең, анаусы бір кеп,
мынаусы екі оралып, алдын бір босатпай жатқаны. Жай келе ме солар.
Қайдан. Қол жаятын, көз сүзетіндер ғой шетінен. Əй, бір сұрамшақ,
тілемсек төрелерден көп, барылдақ, дарылдақ би мен байлардан мол
ешкім жоқ па деп қалам-ау кейде. Бөрінің де көкейін тесіп бара жатқан
бір үңгігіш, мүжігіш ала бас құрт. Алсам, толсам дейтін құрдым тілек,деп Есенаман батырдың баласы Асан бас шайқап еді, тағы бірі іліп
əкетті.
– Рас айтасыз, Асеке. Осылардың, əлгі келгіштердің бəрі демейін
біразы анау Мəтіби орысты, естек Жолайды, ноғай Естерді, тіпті сонау
Тібеттің бұрынғы ламасы бүгінгі Биағаның кеңесшісі Доржаны
төңіректеп, əрнені бір суыртпақтайтынына таң қалам-ау.
– Иə-иə! Оны мен де байқағам. "Биағаның ауылына осы əр ұлттың
адамдары неге жиналады? Осыларды қайтіп қана сиғызып
отырсыңдар? Орыс орыстығын, қалмақ қалмақтығын, сарт сарттығын
жасамас па... "Бөріні қанша бақсаң да, тауға қарап ұлуын қоймас"
дегенді ұмытып кеткен жоқсыңдар ма?" деп өткенде маған бір
төресымағы аузын кергілеген. Зымиян-ау, зымиян ғой. Биағамның
осыларды тегіннен тегін маңына, ауылына топтамайтынын, солар
арқылы дүниедегінің бəрін біліп отыратынын, əрине, сезеді ғой ол
қулар. Əй, бірақ арамдықтары бəрібір қалмайды-ау. Əлгілер арқылы
Биаганың ішкі кірнесін білмек боп жанталасатындарын өзгелер
сезбейді дей ме екен сонда,-деп Асан ернінің астына насыбай салып
ала қойды.
– Əй, солардың əр келісі Биағамның кейісін күшейтіп барады-ау.
– Мен де сезіп жүрмін-ау. Кейінгі кезде бидің күрсінісі тым көбейіп,
қабағы да көп ашылмайтын болды-ау.
– Қайдан ашылсын. Алыстан күткені мүлде жырақтап кетпеді ме.
Жақыннан тосқаны буға айналмады ма. Соның бəрі жүрек сыздатпай
қойсын ба. Мұңдана қарап, сахарасына шарасыздана көз тігуден өтер
қиянат болмас-ау,-деп Асан күрсінгенде кешеден бері осы ауылда
жүрген Жабағы бас изей берді.
– Жөн, жөн... Биағаны орыстардың əрекеті əбден титықтатып
жібергенін өткенде өз аузынан естігем. Сол күйзеліс əлі күнге
құлағымда тұр-ау. Кəпірдің аты кəпір емес пе. Қайбір бізге емешесі
үзіліп түсер.
– Не деп еді? Биағаны күйзелткен ол не қылтан салмақ еді?-деп
əлдебірі елегізи қадалды.
– Салмақ деймісің? Қайдағы салмақ. Ақ патшаңның... патша
қатынның қазаққа деген озбырлығы ғой Биағаның ет жүрегін
жаныштаған.
"Е-е, өзі кеп мойнын тосса оқ шығармай-ақ, қанымды төкпей-ақ сол
сүмірейген қазақтың өзегіне от құйып, өндіршегін тіліп неге құлдық,
отарлық қамытын кигізе салмаймын" деп құлдыраңдамағанда қайтсін
ол патшайымың. Іргесін шаңдатып, шырқын бұзып, шекарасын шертіп
отыратын жауынгер халық өз əрекетін өздері тиям десе оған неге
қуанбасын сол қара шекпендер. Бəрінен де бұрын егесшіл қазақты
ерттеп мініп алған соң, түстік елдерге ертеңгі сауда-саттықтың күре
жолы ашылмас па деп есі шығатынын да ескермейміз-ау. Əлекейшүлекейіне қазақтың қазанатын, құйрығы дөңгеленген арқардай
қойын айырбастадық деп алдап ала қоймақ-ау. Алсын-ақ. Арандатпаса
ғой. Жоқ қой ондай тазалығы. Тектілігі.
Қайрап, айдап салады-ау онсыз да желіккіш, еліккіш қазекемді анау
жалақтаған жоңғарға қарсы. Аранын ашқан сол ойрат шіркіндердің
көмейіне тығар жемігі де, Сібірдегі орыс селендеріне шабуыл жасар
жолының тосқауылы да ендігі жерде алаштың алданған ұлдары
болмақ қой. Сол ғой патша төңірегінің түкпірлі мақсаты. Ол ол ма,
қыңыратқыған қалмаққа, бүлікшіл башқұртқа кешегі қарақшы қазақты
айдап салып, солардың қолымен от көсеймін дейді-ау сол озбыр
шіркіндер. Күрейді əрине. Күретеді əлі-ақ. Анау Əбілқайыр хиуалықтар
мен қарақалпақтарды білектің күшімен, найзаның ұшымен-ақ Ресей
патшалығының қоластына кіргізіп берем деп əлден-ақ қопаңдаса,
ертең одан да зорғыны жасаудан тайынар ма" демеп пе еді сонда
Биатам. Бəрі айтқанындай боп шықпады ма. Шықты ғой. Орысқа қол
созғанда арқа сүйер одақтас табармыз демеуші ме едік бəріміз.
Биағанікі де сол тілек еді-ау. Ал патшайымың енді қалай шалқиды
дейсің. Тұп-тура даланың дауыл айдаған қара өртінен бір де кем емесау. Кімнен, неден жасқансын. Жасқану қайда. Ол шіркіндер енді басқакөзге тепелеуге əзір ғой.
– Əй, Жабағы! Осы сен біраз нəрсені білесің. Көкең-Аралбай батыр да
көкірегі қазына жан. Оның үстіне Биағаның кеңесіне де кіре бастадың.
Осы бір білейін дегенім, реті де келіп тұр екен, əлгі Əбілқайыр ханның
осы өзі қоластына кірген орыс патшалығының боданындағы башқұрт
пен қалмаққа шаң боратып шаңдуыл жасай беруін тоқтатудың орнына
бұрынғыдан да үдеткені қалай? Қатын патшаңның қой деуге қолы
тимей ме сонда?
– Ой, Тілеке, сіз кейде баланың сөзін айтасыз-ау. Əлгінде ғана
Биағаның бүлікшіл башқұртқа, қыңыр қалмаққа қарақшы қазақты
айдап салады дегенін естімедіңіз бе. Сол Əбілқайырға анау бүлікшіл
башқұртты тұқыртып бер деген орыстардың өздері болса, екі
алақанына түкіріп оңай олжаны қай тұстан табам деп отырған Əжінің
тентегі екі иығын жұлып жеп естектің есін шығарып ал кеп
араласпасын ба. Əрине араласады ол. Бүлік естек деп, дұрыс естек деп
қайсыбірін ажыратып жатсын, жолындағысын жапырып, башқұрт
біткенді лақтай бақыртып, бықпырт тигендей етпеді ме ол. Ал
патшайымыңа керегі дəл сол. Іргеме қамал салғызбаймын, ортама
ордаңды орнатпаймын деп қиғылық салғыш башқұртты қарақшы
қазақ ханы қанын судай шашып қан жылатып берсе, басқасын ойлап
басын қатырып неге əуре болсын. Өткенде ғана Биағамның қатты
ренжігенін көрмедің ғой сен. "Əлден бірімізді бірімізге құс қылып
айдап салып, басы бірікпейтін мұсылман қауымының біреуінің
жендетін біреуінен тапқызып жатқан сұмдық зымияндықты сезбей
далақтай береміз-ау!" деп күңіренгенге бергісіз күрсінісін тыңдағанда
менің де ішім қан жылаған. Қойнына тартқан жоқ, екі аяғын
салбыратып мойныңа міне бастағаны осы емес пе бұл
қарашекпендердің. "Далаңнан өтетін біздің көпестеріміздің керуенін
бұрыңғыдай талау-тонаудан тыйылып қана қоймайсың, сен дала
қазағы, сол керуендерімізді тісті-тырнақтыға тиіскізбей, өздерің
қорғап, күзетіп, баратын жеріне дейін аман-сау жеткізесіңдер!" деп
зіркілдейтіні тағы бар-ау. Жеңген иттің желкесінен алар деген осы ғой.
Əлден-ақ құлындай жұмсап, итіндей айтақтай бастамады ма. Ол ол ма,
Қазекемнің қабырғасына қатты батып отырғаны "қажет қылсақ, орыс
əскерін нығайту үшін балаңды жетектеп əкеліп, солдатқа да бересің
сен, сенсең тонды қазақ!" дейтін əңгіртаяқ əмірі емес пе. Бастан билік,
елден ерік, алаштан азаттық кеткенінің басы ғой бұл. Құлағыңнан
басып түрып, түқыртып отырып: "он түтін бір түлкі терісінен жасақ
төлейді" деп бұйырарын қайтерсің. Өзің іздеп барып өндіршегіңді соза
"боданың болам. Құлдық қамытыңды алам!" деген соң аянсын ба.
Аясын ба. Аямайды, əрине. Биағамды соңғы күндері қатты қинап
жүрген осы толғаулар ғой.
Асан Жабағының мына сөздеріне қатты толқыды. Ауыздары
жалпылдап сөйлейтіндерден мына ағасынан естігені мүлде бөлек.
Биағаның қасында көбірек болатын Аралбай көкесінің əсері де болар.
Əйтеуір мұның талай қышыған жерін дөп басып кеткендей болды.
Кенет абыр-дабыр үндер көбейіп кетті.
– Əй! Анау шаң тегін емес!
– Биағаның ауылына шаңдатып енген кімді көріп едік!
– Артындағы да түйдек көтерілген шаң емес пе?
– Шаң! Онысы қуғыншы болды-ау!
– Апырай! Тапа-тал түсте Қазекемнің ауылына ат ойнатып
келетіндей қандай жүрек жұтқан жандар еді!
– Жə! Шуылдамаңдар! Келсін! Қашқанды да, қуғанды да көріп
алармыз.
Осылай жамырасқан дауыстардың көп еріндерде көпіршіген
намысшыл көбіктерін кептірместен жалғыз аттыны енді болмаса қуып
жетердей боп түйдек жеткен қуғыншылар айғайға басып қалды.
– Ұста!
– Соқ!
– Байла! Байлаңдар! Хан жарлығы осы!
Қашқын жігіт башқұртша-қазақшасын араластырып, зарлап қоя
берді.
– Уай, ағалар! Уай, Қаз дауысты Қазыбек би! Араша тілеймін! Араша!
Қаракесектің əлекедей жаланған жігіттері Биағасының аты естілген
жерде, Биағасынан көмек пен жəрдем сұраған кезде қашан бұғып
қалушы еді. Көздері оттай жайнап, өре тұрды. Əсіресе Есенаман
батырдың намысшыл өжет ұлы Асан зор даусымен төбеден ұрғандай
етіп зірк ете қалды.
– Əу, қасиетті Қаз дауысты Қазыбек көкемнің ауылын шаңға көміп
енердей кімсіңдер?-деп қуғыншыларға қаһарлана шүйілді.
Əлгілер алғашқы екпінінен ажырамаса да, ылдилай бастады.
– Біз бе... ханның шабармандарымыз!
– Хан жарлығын орындаушыларымыз!
Асан қамшысын етігінің қонышынан суырып алды.
– Ханың кім? Жөн сөйле шуылдамай!
– Хан ба?.. Əбілқайыр!.. Əбілқайыр!..
Асан қарқылдап күліп ала жөнелді. Асан күлгенде қасында
тұрғандар қоштап ала жөнелді.
– Сенің Əбілқайырың кімге дəркер! Қымыздың буы мен
қыздырманың дуына елігіп азат елді əйел патшаның дамбалына
тығып бермек болған сұлтаныңның əулекілігі бізге жүрмейді. Оны хан
деп қанымды бекерге қыздырма!
Жабағы да қатты көгере ашуланып алған еді, əлгі атынан да түспей
найзаларын шошаңдатқан төртеуге жақындап барды.
– Түсіңдер! Түсіңдер аттан!
Төртеу бір-біріне қарап өтіп, қайтадан Жабағыға жалтақтай қарады.
– Не дейсіз?.. Асығыс едік... Қашқынымызды аламыз да қайтамыз...
– Ала алмассыңдар. Бұтаға тығылған торғай да жан сақтап қалатын.
Əулиедей Биағама жан сауғалап жеткен міскінді шырылдатып ұстап
бере алмаспыз. Түсіңдер тез. Əйтпесе... – Жабағы сөзінің аяғын
бітірмей алдыңғы қуғыншының кесе көлденең ұстаған найзасынан
шап беріп, жұлқып қап, аттың үстіндегі адамды жерге ұшырып түсірді.
Қопаңдасқан үшеуге Асан қамшысын сілтей, бұйырып қалды.
– Құтырмаңдар! Құтыртармын əйтпесе. Тез түсіңдер аттан!
Үшеуі де тез екен, көзді ашып-жұмғанша көліктерінен домалай
түсіп, қол қусырды.
– Енді жөндеріңді айтыңдар. Қашқын-қуғын боп құлқынсөріден неге
алаөкпе боп жүрсіңдер?-деді Жабағы.
Алғашқы топ етіп жығылғаны басшылары болуы керек, шаң қапқан
етегін де қақпастан бір аттап ілгері озды. Еңсесін көп жыққызбауға
тырысып, шүңірек көзді кəдімгідей-ақ қадалтты.
– Мынау естек сонау күннен бері тұтқынымыз болатын. Əу баста
сонау елірген естек-башқұрттардың Қарамұрт дей ме, Қарасақал дей
ме бір баскесер бүлікшісінің жұмсауымен қазақ даласына бір топ боп
келген. Ондағы ойлары жайбарақат жатқан елге жау тауып беру.
– Əй, былжырамай жөн сөйле! Жауың кім? Кімді тауып бермек бізге
жау қылардай,-деп шапшаң Асан қолын шошаң еткізді. Шошаң еткен
қолдағы қамшысы бұлғаң қақты.
– Жауы кім болсын-орыстағы. Сонау қоғадай көп ақ патшайым
солдатына қарсы айдап салмақ қазақ баласын. Сол үшін мынау естек
те, сонау Əбілқайыр ханымыздың қолына түскен өзгелер де, қазақтан
көмек сұрамақ болған.
– Соларды сендер ұстап алдыңдар ма?
– Жоқ. Олар өздері келген.
– Сендерге ме?
– Иə. Əбілқайыр ханға. Бұл бүлікшіл естектерге қарсы орыстың бір
жандаралы бастаған əтірет шығып, қырып-жоя бастаған ба, бұлар...
естектер жандары мұрнының ұшына келген кезде бізге, қазаққа жасай
беретін шабуыл-шандуылын ұмыта қойып, қандаспыз, қарындаспыз,
дініміз бір, тіліміз ұқсас деп далбасалап көмек сұрамақ болған ғой,-деп
əлгі сөзінің аяғын күмілжітіп жіберді.
– Сендер соларды сол бойда-ақ тұтқындап қойдыңдар, ə?
– Енді ол жағын біз білмейміз. Хан жарлығын орындау міндет.
"Жап!" деді. "Қама!" деді Əбілқайыр. Қамап ұстадық. Содан мына
біреусі қашып шықты емес пе.
– Неге "жап!", неге "қама!" дейді о сенің ханың. Қайырым күтіп,
ізгілік іздеп келген қай қонағын қазақ қамап ұстаушы еді. Сендер сол
ата-баба дəстүрінен қалай аттап кетіп жүрсіңдер?-деп Жабағы қинала
бас шайқады.
– Хан ғой. Əбілқайыр сұлтан ғой бізге дікілдеген. Орыспен енді
одақпыз дей ме, соған боданбыз дей ме, айтқанын орындауымыз
қажет. Бүлікші башқұрттарға көмек беру дегенді ойламаңдар. Қайта
енді біз бұларды орыс солдаттарымен қосылып, тезге салып беруіміз
керек деген Əбекең.-Басшысының құптау күткендей өздеріне
бұрылғанын көргенде, қалған үшеуі жамырап қоя берді.
– Иə! Солай деген.
– Естектердің есін шығарып есе қайтарамыз енді деген ол.
– Мол олжаға қарық боламыз, ол үшін анау Қарамұртын ба,
Қарасақалын ба, ұстап береміз деген.
– Жə! Шуылдамаңдар енді. Бұны да,-деп Жабағы манадан үнсіз
тұрған башқұрт жігітіне қолын сермеп қойды. – Сендерді де Биағаның
өзі сөйлесіп, ақ-қарасын тексеріп барып, бір жайлы етеді. Əзірше бəрің
де бізге қонақ қанасыңдар. Асан, сен мыналарды енді өзің жайғастыра
бер. Мен Биағама хабарлайын.
***
Домбырасын ағаш төсектің үстіне қоя салған би табалдырықтан қол
қусыра аттаған Жабағыға үлкен қара көздердің қарашықтарын
кішірейте қадала қарап қалды.
– Биаға!..
Жүзін төменшіктетіп,
жұтынды.
тамағына
тас
тығылғандай,
қылғына
Қазыбек би күліп жіберді:
– Уай, Жабағы! Затың атыңа лайық боп бара ма, əлде атыңды затыңа
айналдырғың келе ме, кібіртігің молайды-ау. Аралбайдай асылдың
жасығы дегізгің келмесе, тізгініңді тұқырта ұстасаңшы. Анау
Жандырдай жанып, жандырып жүргеніңді көрсемші!
Жабағы іле жадырады.
– Əу, Биаға-ау! Мені басқа жерде көрсеңіз, басқаша айтар едіңіз-ау!
Мені састыратын сіздің басқан мысыңыз ғой. Алдыңыздан арыстан,
арқаңыздан жолбарыс аузы ырсиып, атылайын деп айбат атып тұрса,
жүрек қабымыздың жарылып кетпей, аман жүргеніне таңымыз бар,деп ілгері озды.
Би бейілдене қабақ керді.
– Əй, Жабағым! Тауып кеттің. Бірақ адасқан арыстан, жараланған
жолбарыс болмаса, бүгін де дені дұрыс сол шіркіндер қалды ма екен.
Далаңды дүбірлеткен шаң мен лаң тұяқты мен қияқтыны көзден
бұлбұл ұшыруға таяу-ау, ə,-деп сəл күрсіне беріп, бетін түгел бура,
жүзін туыс ініге туралады. – Əлгіндегі не дабыр?! Іргеге жетіп тірелді
ғой...
Қашқын-қуғынның тірлігі Биағаның мазасын алғанын сезгенде
Жабағының жүзі қуқыл тартып сала берді. "Əй! Əулиедей Биағаның
тыныштығын сақтай алмай отырып, шетімізден дүрдиіп шыға
келетінімізді қайтейік. Ауыл үстіне əлден ат ойнатып енгізе берсек,
ертең-ақ кім көрінгенді иығымызға мінгізіп алғанымызды да білмей
қалмаспыз ба?!."
– Биаға, ағаттық жіберіп алдық... Ат ойнақтатып келе қояр деген
кімнің ойында болсын...
– Жə! Өткен іске өкіне берме, Жабағы.
– Ойбай-ау! Əулиедей өзіңіздің шырқыңызды бұзғызар болсақ...
Қаз дауысты Қазыбек қолын сермеп қалды.
– Жə, Жабағы! Тірі адамнан əулие жасап əуре болма. Əулиенің жөні
бөлек. Пенденің күйі басқаша. Біз пендеміз... Пенде болмасақ, сəл
нəрсеге кейіп, сəл нəрсеге кіртиіп қала бермес едік-ау... Əлгі келгендер
кім?
Жабағы құйрық басты.
– Қашқын жігіт. Естек. Қуғыншылар-Əбілқайыр ханның жігіттері
көрінеді.
– Неге қашады? Не ілікпен қуады? Сасқанға асқанның зорлығы ма
өктейтін? Зордың борды боздата қорғалатуы ма əлде? Қашқаны ма
кердеңі? Қуғаны ма ашынғаны? Не сездің?
– Сезгенім, Биаға, тағы да Əбілқайырдың өктемдігі. Анау башқұрт
немені байлап тастаған ба? Əлде байлап тастағанына болмай сол естек
шіркін бұғауынан босанып қашқан ба, əйтеуір дүбірлетіп те,
дүрліктіріп те жүрген Əбілқайырдың əрекеті,-деп Жабағы өзінің Кіші
жүз ханынан түңілгенін жасырмайтынын анық білдірді. Айдынын
асырам дейтін сол сұлтанның қамшысының жиірек шолтаңдайтынын