Елім-ай - 70

бəйбішесі Аққудан туған Айша деген қызын Кернейге, тоқалы Гəккуден
туған Бибі мен Бəтима деген апалы–сіңлілі екі қызды Тəңірімбердіге
алып берген ғой. Құйған биді əйелдерінің əлгіндей əдемі құстың атына
сəйкестігіне байланыстырып Сəһар Құйған деп атап кеткен деседі.
Сəһар аққудың қоразы дегенді білдірген көрінеді.
Сол Бибі шешеміз Дүзей, Есенаман, Наурызымбет дейтін үш бала
туып, тоқтап қалыпты. Ал Кернейден Самырза, Дау (Дəуіт), Шаң,
Балапан атты төрт ұл туып, Бибі шешеміз Керней жуан ата болып өсіп,
мына өзінен туған үшеуге əлімжеттік жасап жүрер деген секеммен,
сіңлісі Бəтиманы Тəңірімбердіге əкесінің рұхсатымен өзі некелеп
қостырған ғой.
Сол Бəтимадан Тəңірімберді бес перзент сүйеді. Алданазар,
Бабаназар, Бекназар, Ерназар, Құлназар-Бесназар аталып дүрілдеп
шыға келген ғой. Төрт ата Керней, сегіз ата Кəрсəн (Үшбибі мен
Бесбəтима) атқа мінгенде, сырт Бошан, төрт Бауыр Бошанға есе
жібермей, бүкіл Қаракесекке айбар болған көрінеді.
Бəйбішелікті қасиет тұтқан, қадірлі шеше, үлкен шаңырақтың
отанасы Бибі өзінен туған үшеуді де, Бəтимадан туған бесеуді де өзінің
бауырында өсіріп, содан Бибəтима аталған екен.
Кəрсəн-Керней балалары өсіп-өнген соң аржағынан дүрілдеп келе
жатқан жоңғардың Батыр жəне Қаддан хонтайшыларынан бері
ығысып, Көкше теңізге қарай аунамай ма. Ол кезде балығы тайдай
тулаған, құрбақасы шулаған көкала толқынды бүгінгі Балқаш көлінкешегі Көкше теңізді Сарыүйсін елі жайлап тұрса керек. Көкбөрі
Керней батыр бастаған Бораншы, Бəйімбет балалары андағайлап
тиісіп, оларды Көкшетеңізден əрі асырып тастап, кең жайлауда емінеркін көшіп–қонып жүрген ғой.
Көкшетеңізді жайлаған соң Кəрсөн-Кернейдің ақтылы қойы,
көкалалы жылқысы қотанды кернеп, өрісті ендеп кетпей ме. Алдында
малы көп байлары бар, соңында қолы көп батырлары мол бұл өлкеге
іштен де, сырттан да қызыққыш көздердің сұғы жиі қадалмасын ба.
Көкшетеңіздің
сусыған
суындай
лықсып
көрші
рулардың
көгенбастары қабақтарынан қар жаудырып бір жетсе, Көкшетеңіздің
көк жартасты жаңғырықтыра соққан нар толқынындай екпіндей
екіленген ойрат қалмақтары ауыздарынан айдаһарын атқылап жəне
килікпей ме. "Қарқабаттаған!" ұран, "Машайлаған!" озаң қара жерден
көк аспанға шаншылып, Кəрсəн-Кернейдің күндіз күлкісін ұрлап, түнде
ұйқысын тонап, тыныш тірлігінен баз кештірмей ме. Майбөксе
бəйбішелері сүмпиген соң, салбөксе еркектері шелтиген соң Бибəтима
шешеміз кəріне мінбей ме.
– Əй, шіркіндер сол. Еңістен өрге, есіктен төрге шыға алмайтын
жаубөрік емес қаубөріктерім-ай! Көріктілерің шыбышқа айналып,
бөріктілерің білектен байланып, төбедегі көздерің төмендегі көттеріңе
жабысып қалыпты–ау. Ендігілеріңнен ештеңе өнбесін байқадым–ау.
Енді мен кірісейін!-деп ақкиініп, ақбоз атқа мініп, жауының алдынан
жалғыз өзі қасқая тартып бермей ме.
Көкшетеңізден əупірімдеп айналып əрең өткен коп торғауыт кеш
бата аппақ қырдың етегіндегі ақ тақырға жетіп еру болыпты. Алды
келіп, арты əлі де қыбырлаған қолдың жинақталғанын күтіп, ертеңгі
болар мол қырғынның қазақтарды бүріп түсеріне мықтап сенген
қолбасы кеудесін кергітпей ме.
Аппақ қырдың етегіндегі ақ тақырдың қарсысындағы көк төбеге
қияқтай ай қиялай көте-рілгенде, сол қияқ айдың қылышына ілініп
шыға келгендей ақбоз атты, ақ киімді Бибəтима анамыз жарқ етпей ме!
Содан соң түнгі даланың түнегін үңгілеп əлде зар, əлде əн, əлде уіл,
əлде ызың-ұзақ бір сарын əуелеп шырқап, талықсып сорғалап
құйылмай ма!
Көк төбе қалықтап көк аспанға тірелгендей бола ма-ау, əлде көк
аспан көп жұлдызымен құлдилап келіп, көк төбеге қонақтағандай бола
ма–ау, əйтеуір аспан мен жер астасып, көк төбе мен көк тəңір табысып
кеткендей бір тылсым сəт түнгі дүниеге орнапты–ау!
Ысқырып жел тұрған ба, аласұрып сұрапыл соққан ба-ау, даланың
тауы теңселіп, қыраты қыбырлап, төбе, жоталары жөңкіліп сала берген
ғой. Көктен сансыз жұлдыздар торс-торс тамған ба, Көкшетеңіз тайдай
тулап, тағынай мөңкіп, толқындап өршіп орнынан ауған ба маңайды су
қаптап, топан басып, телегей толтырған ғой.
Содан сібірлеп таң атып, сығалап күн көрінбей ме. Сығалаған күннің
қызыл арайы дүниені түгел тоғытқан телегей теңізге сүңгіп, айналаны
от–теңізге, өрт–теңізге айналдырып жіберген ғой.
Астынан су өтіп, үстінен толқын аунаған дүрбен мен торғауыт
дүбірлеп оянып, топырлап тұрып, топырлап аласұрып, қолбасыға
қарай қояншығы ұстағандай жапырыла жөңкіген ғой. Екі көзден үнемі
шоқ шашып, аузынан жалын ататын Ердене Батыр хонтайшы жынын
алдырған бақсыдай бүкшиіп аяқ астынан жүнжіп сала берген ғой. Екі
қолын оқ тиген қара–құстың қанатындай ербеңдетіп: "Қар–сұн! Қар–
сұн!" деген бір сөзді көмейінен қырылдата суырып, барқырай берген
екен. "Қарсұны" ойратша"көп қол!" "от көл!" дегені екенін кейін сол
сұрапыл дауыл, нар толқыннан шалажансар күйде қолға түсіп, қазақ
арасына сіңіп кеткен жүздеген торғауыттар жеткізген ғой.
Ат-көлігінен адасып, азық-түлігінен айрылып, жаяу-жалпы кейін
шұбырып, əупірімдеп аман қалған Ердене Батыр хонтайшы селдіреген
тобымен өз ұлысына əрең жеткен деседі. Содан былай Көкшетеңізді
жағалай жайлаған Кəрсон-Керней екі-үш ұрпақ ауысқанша сол маңда
тұрып, тұрақтап қалыпты.
Ал Бибəтима анамызды елжіреген елі, жадыраған жұрты Қарсұн,
Кəрсөн деп атап кетіпті де, Тəңірімберді бабамыздың аты ұмытылып,
ендігі ру осы қасиетті анамыздың құрметіне бөленіп, Кəрсөн атағын
иемденіпті.
Ал əлгі телегей теңіз боп жауының алдын бөгеген от-көл, өрт-теңіз
боп ойратты опат етіп кілкіген көл-бүгінгі Қашқантеңіз болса керек.
Бибəтима шешеміздің ақ киініп, ақбоз атқа мініп шыққан көктөбесі
кейде "Көкене", кейде "Көкше ана" аталатын қасиетімен айлы
түндерде əппақ мұнарымен көк аспанға тіреу орнатқандай тік
шаншыла қалады деп тамсана тілге тиек ететіндер өлі де кездесіп
қалады.
"Сол Көкшетеңізді бүгінде ойрат жамбастады. Оған да қырық–елу
жылдай уақыт өтіпті. Намысқа шоқ салып, "Қайран атамекен!" деп аһ
ұра аңсағанмен, зеңбірегінен доп топылдатып, құныс мылтығынан
қорғасын сепкен жоңғарға сойыл-шоқпарлы қазақ не істей қойсын.
Қорықпаса да торығып, үрікпесе де үркіндеп қияндап кеткені рас. Тұяқ
серіппейін демейді–ау, қияғының қарымы қайтқанынан түңіледі де.
Əйтпесе талай шайқастың есесін толтырар еді–ау. Талай айқастың
майданын қыздырар еді–ау. Түбінің қайырын берсін. Арғымағын
жебелеп атар танды, шығар күнді иықтарына қондырып алыстағы
Арқаға, жырақтағы Жетісуға да жетер əлі-ақ. Сол кезде жым-жырт
кеуде бүлк етер, меңіреу құлақ селт етер. Атамекеннің сағынтқан иісі
кеудеге енер, аңсатқан лебі құлаққа тиер. Тиер-ақ..." деп күрсінді би.
Түйте ауылы тездетіп керегесін жайып жанталаса уықтарын
шаншып, жалма-жан шаңырағын көтеріп, Сырдың жағасына көп үйді
қораландыра тізіп тастады.
Көк майсаға қонған ауыл алтын таққа қонжиған ханнан кем болсын
ба. Жаңа қоныстың өрісі кең болсын, қотаны құтты, емшектісі сүтті
болсын дейтін тілекті сауатын қазақтың отқа қойған қазаны
бұрқылдап қайнамас па. Қайнаған қазанда қойдың басы, жылқының
сары ала телшігі туырылып ойнамас па.
Түйтенің кең дастарқаны көлдей боп жайылып, астау толы ет
алдарына енді келе бергенде, күн ұзын бір тұрып, бір отырып жайы
бол май, жағдайы келмей жүрген Апша жүптісі жаны қысылып сала
берді. Маңдайдан тер құйылып, көмейден ықылықтап ыңқыл атылып,
екі бүктетіліп қалған жұбайының қасына барып, басын ұстаған Түйтені
əп-сəтте жиналып қалған əйелдер үйден шығарып жіберіп, тездетіп
құр құрып, Айшаны қаумалай көтеріп əкеліп, əлгі керілген құрға
асылдыртып əбігерлене қалғанды.
Ал содан толғақ басталсын.
Түйте содан бастап бір қуансын, бір қуарсын.
Қуанғаны-анау тəжі астында жаратылып, тақ үстінде туатындай
əлден-ақ ауыл-үйді түгел асты-үстіне келтіріп əбігер тірлікке салып
қойған ұлының жарық дүниенің қақпасын қағып жатқан хабарын
естігені. Қуарғаны-сол жарық жалғанның есігін тесіп өтердей,
қақпасын қақыратып енердей боп шеңгеліне қан уыстаған нəресте
шіркін аяқ-қолды шіреп шіренгенде есінің өзегін үзіп, өңешін бұзып
кетер ме деп күдікті Қауіпке бой алдырғаны.
Айша тура бір күн, бір түн толғатсын.
Бір күн, бір түн бүкіл ауыл, бүкіл аймақ аяғынан тік тұрсын.
Қуанышты бірге атқарып, қайғыны қауымдаса көтеретін қазақ бұл
жолы да түгел қопарылып, қулықтысы жаны ышқынған тұмса
келіншектің Қасына жамыраса жүгіріп, бөріктісі жүрегі сыздаған
Түйтенің маңайына топырлап, бір тəннің сыздау-тырқырауы бірдей
жалғыз жанына айналып кетіп еді. Айшаның толғағы ұзаған сайын
үрей билеген отағасының көзіндегі жылтының жұқарып бара
жатқанын көріп, далбаса дуылды тірілтіп жіберді.
– Тəуіп шақырайық!
– Əй, сенің тəуібіңнен не қайыр. Биағаның үлкен молдасын
алдыртып, ішірткі жазғызып, ұрттатсақ па екен!..
– Анау Əшкен қажының бəйбішесінің қолы епсек деуші еді. Сол
бəйбішенің уқалаған алақаны қарынға тиді дегенше, небір қатты
толғақ босап сала беретін көрінеді.
– Ойбай-ау, онда сол бəйбішеге ат шаптырмай, ие ғып отырмыз!?
– Жə! Босқа шуылдамаңдар!
Күн ұзын Түйтенің қасында төңкерілген төбедей боп отырған төл
құрдасы Таңыбай тұр ете қалды. Өзі осы ауылға кеше кеште келіп, анау
құлындағы даусы тұраққа шығып жатқан Айшаны қиып тастап кете
май, құрдасының қасында бөгеліп қалған-ды.
– Қайыр бақсыға кісі жіберу керек!
Түйте Таңыбайға жалт қарады. Сол қарасы құптағаны да, өтілі де еді.
Таңыбай бас изеді.
– Иə! Мен барайын онда. Құдай айдағандай бақсы көктөбесі кейде
"Көкене", кейде "Көкшсана" аталатын қасиетімен айлы түндерде əппақ
мұнарымен көк аспанға тіреу орнатқандай тік шаншыла қалады деп
тамсана тілге тиек ететіндер əлі де кездесіп қалады.
"Сол Көкшетеңізді бүгінде ойрат жамбастады. Оған да қырық-елу
жылдай уақыт өтіпті. Намысқа шоқ салып, " Қайран атамекен!" деп аһ
ура аңсағанмен, зеңбірегінен доп топылдатып, құныс мылтығынан
қорғасын сепкен жоңғарға сойыл-шоқпарлы қазақ не істей қойсын.
Қорықса да торығып, үрікпесе де үркіндеп қияндап кеткені рас. Тұяқ
серіппейін демейді–ау, қияғының қарымы қайтқанынан түңіледі де.
Əйтпесе халай шайқастың есесін толтырар еді–ау. Талай айқастың
майданын қыздырар еді–ау. Түбінің қайырын берсін. Арғымағын
жебелеп атар танды, шығар күнді иықтарына қондырып алыстағы
Арқаға, жырақтағы Жетісуға да жетер əлі–ақ. Сол кезде жым–жырт
кеуде бүлк етер, меңіреу құлақ селт етер. Атамекеннің сағынтқан иісі
кеудеге енер, аңсатқан лебі құлаққа тиер. Тиер-ақ..." деп күрсінді би.
Түйте ауылы тездетіп керегесін жайып жанталаса уықтарын
шаншып, жалма–жан шаңырағын көтеріп, Сырдың жағасына көп үйді
қораландыра тізіп тастады.
Көк майсаға қонған ауыл алтын таққа қонжиған ханнан кем болсын
ба. Жаңа қоныстың өрісі кең болсын, қотаны құтты, емшектісі сүтті
болсын дейтін тілекті сауатын қазақтың отқа қойған қазаны
бұрқылдап қайнамас па. Қайнаған қазаңда қойдың басы, жылқының
сары ала телшігі туырылып ойнамас па.
Түйтенің кең дастарқаны көлдей боп жайылып, астау толы ет
алдарына енді келе бергенде, күн ұзын бір тұрып, бір отырып жайы
болмай, жағдайы келмей жүрген Айша жүптісі жаны қысылып сала
берді. Маңдайдан тер құйылып, көмейден ықылықтап ыңқыл атылып,
екі бүктетіліп қалған жұбайының қасына барып, басын ұстаған Түйтені
əп–сəтте жиналып қалған əйелдер үйден шығарып жіберіп, тездетіп
құр құрып, Айшаны қаумалай көтеріп əкеліп, əлгі керілген құрға
асылдыртып əбігерлене қалғанды.
Ал содан толғақ басталсын.
Түйте содан бастап бір қуансын, бір қуарсын.
Қуанғаны –анау тəжі астында жаратылып, тақ үстінде туатындай
əлден–ақ ауыл-үйді түгел асты–үстіне келтіріп əбігер тірлікке салып
қойған ұлының жарық дүниенің қақпасын қағып жатқан хабарын
естігені. Қуарғаны-сол жарық жалғанның есігін тесіп өтердей,
қақпасын қақыратып енердей боп шеңгеліне қан уыстаған нəресте
шіркін аяқ-қолды шіреп шіренгенде енесінің өзегін үзіп, өңешін бұзып
кетер ме деп күдікті қауіпке бой алдырғаны.
Айша тура бір күн, бір түн толғатсын.
Бір күн, бір түн бүкіл ауыл, бүкіл аймақ аяғынан тік тұрсын.
Қуанышты бірге атқарып, қайғыны қауымдаса көтеретін қазақ бұл
жолы да түгел қопарылып, жаулықтысы жаны ышқынған тұмса
келіншектің қасына жамыраса жүгіріп, бөріктісі жүрегі сыздаған
Түйтенің маңайына топырлап, бір тəннің сыздау–сырқырауы бірдей
жалғыз жанына айналып кетіп еді. Айшаның толғағы ұзаған сайын
үрей билеген отағасының көзіндегі жылтының жұқарып бара
жатқанын көріп, далбаса дуылды тірілтіп жіберді.
– Тəуіп шақырайық!
– Əй, сенің тəуібіңнен не қайыр. Биағаның үлкен молдасын
алдыртып, ішірткі жазғызып, ұрттатсақ па екен!..
– Анау Əшкен қажының бəйбішесінің қолы епсек деуші еді. Сол
бəйбішенің уқалаған алақаны қарынға тиді дегенше, небір қатты
толғақ босап сала беретін көрінеді.
– Ойбай-ау, онда сол бəйбішеге ат шаптырмай, неғып отырмыз!?
– Жə! Босқа шуылдамаңдар!
Күн ұзын Түйтенің қасында төңкерілген төбедей боп отырған төл
құрдасы Таңыбай тұр ете қалды. Өзі осы ауылға кеше кеште келіп, анау
құлындағы даусы құраққа шығып жатқан Айшаны қиып тастап кете
алмай, құрдасының қасында бөгеліп қалған–ды.
– Қайыр бақсыға кісі жіберу керек!
Түйте Таңыбайға жалт қарады. Сол қарасы құптағаны да, өтілі де еді.
Таңыбай бас изеді.
– Иə! Мен барайын онда. Құдай айдағандай бақсы əулиенің өзі
Биағамның ауылында ғой. Көнсе, өзім айтып, көнбесе, Биағамды
салып, алып келейін.
Он екі жілік, бір басы түгел опырылып кеткендей қаусап отырған
Түйте Таңыбайды аттандыруға да жарамады. Қан майданға тебініп
кіретін батырдың тебен ине жұтқан төбеттей мөлиіп қалғанын іштей
жақтырмаса да, əдеттегі құрдассынып қағыта беретін əдетіне баспай,
Таңыбай атына қамшыны көміп-көміп қалған-ды.
Түйтенің өзі де өзінің мұншалықты можуын, мұншалықты
есеңгіреуін, мұншалықты қалжырауын бұрын білмек түгіл сезбеуші
еді. Қазіргі əлдебір уайымды, уайым арқалаған үрейді көмейлеп
жұтып, кеудесіне тоғытып алғанына да қатты қайран.
"Маған не болған бүгін? Əлде қуанған да, қорыққан да бір деген сөз
рас та шығар–ау. Кеудемде өксік бар ма?.. Өксікті қуар сүйініш те туып
келе ме?.. Айшам қиналды-ау əбден. Оу, дауысы неге шықпай қалды?
Кешеден бері ықылықтатқан ыңқылы мен бебеулеткен зары бір
тынбап еді ғой. Ендігі мынау тіл тістегендей үнсіздігі қалай? Əлде
байғұстың... Оу, анау үйге неге кіріп бармаймын, ə... Ең болмаса
Айшамның жүзіне бір қарап... бақұлдасардай болса... Не ойлап барам?!.
Күнəһар күдік қайда сүйрейсің.. Жооқ! Көне алмаспын ондай
сұмдығыңа! Бере алмаспын жарымды үңірейген суық жердің қапас
қуысына...
Ойпырай! Маған бірдеме көрінген шығар... Қайдағыны қайдан ойға
алып отырғаным... Əлде кісемді мойныма салып, құранды төбеме
қойсам ба екен, ə?.. Оу, құлағымның шуылдағаны несі?..Бұ не ызың?
Тырс еткен домбыраның қыл ішегінің шертісі тəрізді ме? Шар еткен
нəрестенің іңгəсінің нəзік шырылы ма? Əйтеуір жүрегімді сыздатуы
тегін емес. Көрем бе?.. Ат ұстар мұрагерімді Жаратқан ием жарылқап
ұстата салар ма қолыма?! Ұстатар. Соған иланайыншы. Сонау бір күнде
"қубас!" деп көкірегіме найза сұғып алған сұмның сол көкірегімде
темір тікен боп əлі күнге дейін қадалып тұрған істігін дəл бүгін
суырып тастап...еркін тыныстап, еміреніп дем алсам-ау! Маңдайымнан
сипар жылы алақандай ұлымның сəби іңгəсін естісем!... Айшам аман
қалып, өзім өліп кетсем де, армансызбындер ем-ау!... Əй, арман неге
болмасын. Болады ғой. Сол, сол бар болғыр шіркін өліп кетердей
болсам... Апырай, қайдағы сұрқия сөздер ойға түсетіні қалай?.. Сол бар
болғыр балам маңдайынан сипар əке алақанын аңсамас па?.. Жетімдік
қамытын туа сала кигізген тағдырына налымас па. Алдына мал,
қойнына қыз, қарауына құл берген менің өзіме көз алартып "қубас!"
деп қыжыртатын қызылкөз ағайын желбір жекендей жетімекке сұгын
қадамас па... Əй, неге божып барам?.. Қырықжыл қырғын болса да,
ажалды өлмей ме? Ендеше төбемнен төнген Тəңір бұйрығын көріп,
тəуелді басты тұзаққа ілгендей мына тұңілуіме жол болсын... Неге
өлейін. Бөркемігің мен емес.
Құдай жарылқап, тұңғышымның ақ маңдайы жарқ етсе... Айшам аяққолын бауырына алса, ой, сонда ақ түйенің қарнын жарып тастап,
дүниені түгел дүбірлетіп шілдехана тойын дүрілдетермін-ау. Оған
Кернейдің мың көкаласы төтеп берер-ау... Əй, Биағам! Биағам! Аузың
дуалы ғой. Дуалы!.. Сонда өзің болмағанда осал мінез, олқы
қылығымды кім түзейтін еді. "Ерге өкпелесең де, елге өкпелеме.
Көптен кетсең көмусіз қаларсың" дегенді айналайын қазақ текке
айтпайды ғой. Жекеге ерегіссең де, жалпақ жұртыңмен ерегісуге
болмайтынын енді-енді ұғындым-ау. "Ел іші –алтын бесік". Алтын
бесігімді өзім сындыра жаздаппын-ау... Шіркін Биағам! "Ұлды да,
құнды да боласың, Түйтем! Тілеуің қабыл болады. Тəңірім əлі-ақ
жарылқайды. Келіннің көңіліне кірбің түсірме. Жасаңғыраған
жаныңның емін жарыңнан табасың!" деп ең–ау!.. Əй, осы мынау əлден
шіреніп, анасын қинап, көкесін қажап қиғылық салып жатқан тентек
неменің атын Жарылғап қойса қайтер еді?.. Қайтер едім не?! Солай
атау керек! Ойбай-ау, сол атты өткенде-ақ Аллатағалам Биағамның
аузына салыпты-ау. "Тəңірім əлі-ақ жарылқайды!" дегені "Жарылғабың
туады. Жарылғабың болады!" деген сəуесі екен–ау!"
Сол-ақ екен Түйтенің кеудесін ыстық толқынды əлдебір қуаныш
толтырды да кетті. Еркінен тыс отырған орнында шалқалап шаңытқан
күлгін түсті көкке шаншылды. Батырдың манадан үнсіз қап, ұзақ ойға
шомған халін бұзбай қимыл-қыбырсыз томсарған қасындағы серіктері
енді жыбыр ете қалысып, Түйтеге назар тіктеді. Бірақ Түйте оны
көрген де, сезген де жоқ. Сонау зеңгір аспаннан əлдебір өзіне ғана
естілер əсем сазды бүкіл жан дүниесімен қабылдап бара жатқандай күй
кешті.
"Əй, анық естідім! Тегін емес. Мынау жақсылық хабары болса игі еді!
Тұлабойым түгел исініп сала берді–ау. Бұ не саз?! Саз ба, əлде
тылсымды ексім үні ме? Мерейленем ғой. Мейірімі қандай мол еді!..
Тоғытып, толтырып əкетті-ау!.. Əй, күрсініс естіле ме? Əлгі əсем сазға
мұң ба, шер ме, мынау күйік үні араласқаны қалай?!. Апырай, Айшама
Қатер болмаса игі еді... Бақсы шіркіні неге кешікті? Таңыбай құрдас ол
шіркінді ендігі аяқ-қолын байлап əкелсе де, жеткізетін еді ғой. Əлде
бақсы əулиеге батырдың екпіні жүрмей ме екен? Жүрмеуі де мүмкін–
ау. Кім көрінгеннің жетегіне мұрнын тескен тайлақтай бүлкілдеп ере
берсе, оның əулиелігінің бөсі қанша? Бақсылығының құны қандай?
Ой, əне Айшам ыңыранды-ау тағы!? Бар екен-ау! Тірі екен-ау
сыңарым!.. Қиналды-ау əбден. Міне, бақандай екі күн болды азапқа
түскеніне. Апырай, адам пенде дүниеге келерде анасын азапқа
салатыны неліктен екен, ə? Əлде жарық жалғанның жалғандығына
көнбей, сол жалған дүниеге енгісі келмей, ене құрсағындағы ақ, пəк
ұясын қимай ма екен? Жалған дүние болса да, жарық дүние ғой.
Қараңғы түнек қанша пəк, таза дегенмен алланың нұры түскен жарық
дүниедей қайдан болсын. Ақтықты, пəктікті осы жалған дүниеден-ақ
табуға болады ғой. Биағам-сол шынайылықтың өзі емес пе. Анау менің
тағы бір төл құрдасым Бұқар жырау да тазалықтың бір мекені ғой.
Ендеше адал болу да, арам болу да пенденің өзінен. Алған тəлімінен,
сіңірген тəрбиесінен. Шіркін, мынау Жарылғабымды...əй, əлден-ақ ат
қойып, иемденіп жатқанымды қарашы, құдай ауызға салған шығар-ау...
Сол мынау Жарылғап жанымды Биағамның тəрбиесін көрсетіп
өсірсем-ау. Жақсыдан шарапат... Көкірегіне беріш түйгізбей, көңіліне
алаңдық кіргізбей, адалымен алға ұмсындырып өтер еді-ау өйтер
болса. Өңезеліктен өнегеліктің артықтығын білдік қой. Адамзатты
перзентім дейтін Хақтағала сол адам-пендесіне əртүрлі мінез–құлық
сіңіретіні неліктен екен, ə? Олқыны толықтырса, əлсізді күшейтсе,
нашарды мықтаса дүние-жалған құлпырып кетер еді-ау. Соны неге
бақпайды? Əлде елдің де өгейлігі, жұрттың да жаттығы, пенденің де
бөтендігі болғаны ма сол жанды-жансыздың иесі мен жаратушысы
болған Жасаған хаққа? Олай болса өгей елдің егесі кім? Жат жұрттың
жанашыры кім? Бөтен пенденің бауырласы, баталысы кім? Болмағаны
ма? Онда өгейлік өршіп, жаттық жуандап, бөтендік балалап сала
бермес пе... Сонда осындай келеңсіздікті тияр құдірет болмай ма? Əлде
сол келеңсіздікті тудыратын Құдіретті Жаппар иемнің өзі ме?.. Қой..
күпірлік жасамайын. Мынау үлкен тілек үстінде отырғанда асылық
білдіріп нем бар... "Құмырсқа əліңді білді" ұмытқаным қалай.
Тəңірім түгіл пендеге шалқаюға шамам бар ма дəл қазір. "Кім не
десе, о десін!" деп кердеңсуден жалықпап па едік. Жақсымен
жағаласып, жаманмен ауыз жаласып жүріп тапқанымыз –үй арасында
үрген қарындай боп дүрдиіп мардымсу ма? Ал онда оды-раңдаған
басыңнан таяқ кетпегенін, кердеңдеген кеудеңнен жұдырық
арылмағанын да өзгеден көресің бе... Ендеше Тəңірге тіл тигізбе.
Тіліңді тəубаға келтір, Түйте. Əне, анау дүние есігін қызылшақа
табанымен тепкілеп жатқан тентегіңе кепиетің тиіп жүрмесін. Шектен
асып, ернеуден таспа. Бергеннен қашпа, бермегенге таласпа.
Оу, Айшаның дауысы тағы естілмей қалғаны қалай?.. Осы мына
бəріміздің үймелеп отырып алғанымызға жол болсын. Əй, мыналар
неге тым–тырыс. Үндемейді ғой. Неге үндемейді?.." Осы ойының
жетелеуімен Түйте енді қасындағыларға бір–бірлеп көз жүгіртті.
Сынық жүздің сұраулы қарасы отырғандарды еріксіз теңселтіп жіберді.
Сығырая қадалған көздерден жылт еткен ұшқын байқалды ма, əлде сол
жылттың реңкі бүгін өзгешелеу сезілді ме, батырдың серіктері
қопаңдаса түсіп, бірін–бірі тоспай жамырап қоя берді.
– Келіннің толғағы ұзап кетті-ау...
– Əбден қиналды-ау байгұс.
– Күні бойы даусы бір сембеп еді,... Əй, ана тыншуында бір гəп барау...
– Тəйт! Іріген ауыздан шіріген сөз шығармай жайыңа отыр.
– Бақсы да кешікті ғой.
– Е-е, ол өзі əулие бақсы болса, оп–оңай көне қояр деп пең.
– Апырау, мұнда адам қиналып жатқанда, соншама кертитін ол
неғылған əулиелік.
– Таңыбай батырдың шамасы жетпесе, онда ешкімнің оған қызыры
да өтпейді.
– Биағам ше?
– Биаға ауылында болса, құлағына келіннің қиналып жатқан хабары
тисе, əрине онда басқаша болуы əбден мүмкін. Əулие болмақ түгіл,
тəңірдің өзі боп кетсе де, біздің Биағаның көңілін жерде қалдырмас.
Түйте енді мына тұс-тұстан жамыраған ағайынының сөз ыңғайын
мүлде жақтырмай қалды. Өз кеудесіндегі күдікті одан сайын
қоюлатқан шіркіндер құлақ шекені шымырлата түскеннен басқаны
білері жоқтай сезілді.
Насыбай шақшасын қонышынан суыра берді де, дəл қазір былшбылш түкіріп отыруды ыңғайсыз көрді ме, теке мүйіз үшкіл шақшасын
қайтадан өз орнына сүңгітіп жіберді. Түйтенің əр қимылын тышқан
аулаған мысықтай аңдып отырған еркектердің жапырлай ұмтылған
қолдары орта жолдан сылқ-сылқ түсіп, шақша емес, топырақ қауып
қалысты.
Осы кезде түстіктегі қыраттан көлкіген көк мұнарды желпіп
жіберіп, əлдене қылаңытып қана шалынды. Қырат үстіне шыға
келгенде əлгі енді қарауытып көрініп, тік шаныша салған жіңішке
құрықтай боп ұзара қалды. Енді бір сəтте əлгі көгілдір мұнарды
дірілдетіп, билетіп жалғыз қарауытқанның ізін аламала қырқаның
үстіне үш–төрт қарайған қыбырлап шыға берді. Түздің қыбыр еткені
мен жыбыр еткенін қапысыз қағып түсіретін қырағы көздер əлгі
шоғырды елең етісіп, қопаңдай қалысып, назарларына байлап ала
қойды. Еріндерді самал сипағандай күбір-сыбыр желпінтіп əкетті.
– Е, бəсе! Əне, əулиең!
– Келеді! Е, келмей...Таңыбай батырдың дүмпуіне шыдайтын тірі
жан, əй, жоқ қой!
– Келінжан... Айша қарақ, құдай сəтін салғыр, енді аман-есен аяққолын бауырына алар.
– Əй, осы анау "жарысқазан" қашанғы қайнай береді. Түсіретін
уақыт болды ғой,-деп əлдебір салмақ сауы үңіреңдеген көзін ошақ
жаққа қадап қапты.
Түйте қырқадан асып түскен үш–төрт аттының қазіргі көгілжім
мұнарда серейіп төбесімен көп тірейтіндей боп келе жатқан
сұлбаларынан назар аудармайды. Екі күнгі ұйқысыз мəуріт бет–аузын
ісіңкі тартқызып, көзінің алдын көгістендіріп тастапты. Бірақ тay
жүргіншілерді аясына сүңгітіп жіберген жанардың қазіргі көгілдір
ұшқынында сүйінткен үміттің анық белгісі танылып тұр.
– Жақсылығын бергей тəңір...
Түйте екі қолымен жер тіреп, орнынан тұрды. Қалмажан
қолтығынан көтермекке ұмтылған екі іні серікті иығын қиқаң еткізіп,
жолатқан жоқ.
Сол екі ортада жолаушылар да ауылға жақындап қалған еді. Ақбоз
аттағы кесек денелі адамды Түйте танып қап, елпектей жөнелді.
– Оу, Аралбай аға ғой! Əу, жігіттер! Тез! Аттарын ұстаңдар. Ағаны
өзім түсіріп алам.
Аралбайды қолтықтап
көлденеңдеп көз салып өтті.
аттан
түсірген
Түйтеге
туысқаны
– Оу, түсің қашып кетіпті ғой, Түйтем! Осал ма едің соншама. Түсірме
ұнжырғаңды!
Түйтеге осы сөз жетті. Əлгіндегі шытырман ой, шырғалаң
уайымның тұманы сейіліп сала берді. Кеудесі кеңіп, тынысы түзеліп,
бойы сергіп қоя берді.
– Кішкентай шіркін əлден шіреніп... шешесін қинап есімізді алып
жатыр ғой, аға.
– Оу, онда ол кішкентай шіркін тегін болмағаны. Күйініштің сүйініші
бар ғой, Түйтем. Сүйінтер ол əлі. Сүйінтер-ақ сол күшік!
Бəкелтек қана бақсы бұл кезде ешкімге көз тоқтатып қарамастан
үстіндегі ақ шапанды шешіп, бір жігітке ұстата салып, қомақты
қоржынынан қара қобызын суырып алды.
Содан соң толғатып жатқан əйелдің бебеу зарына құлақ түре қалды.
Əлгі ыңырану мен ыңырсуы аралас бебеу зар бір баяулап, бір
күшейген кезде, бақсының тұла бойы тегіс сол бебеу зардың
ырғағымен сан құбыла дірілдеп, қалшылдап қоя берді. Дірілдеген,
қалшылдаған дененің қимыл-қозғалысы тұрғандардың көзін арбап, бір
өзіне ғана байлап тастағандай. Ал əлгі буынсыз сан бұралған дене адам
бейнесінен гөрі əлдебір сан бас, сан қолды, сан бұтты, басы аяғының
арасынан, аяғы төбесінің үстінен, қолы арқасынан, бұты жотасынан
шыққандай көз ілестірмес құбылыспен ел естіп, жұрт көрмеген
ғаламат құбыжыққа айналып–ақ кеткені. Əлде тұрғандардың көзін
байлады ма, əлде шынымен–ақ дəл солай жасады ма, бір кезде жерде
жатқан қобыз тік көкке атылды. Зың еткен үні ішін тартқан жұртты
селк еткізді. Қобыз тік шаншылған күйі арқан бойы көтеріліп,
қалшиып бір орында қатты да қалды. Қара жердің қара топырағын
бұрқ-бұрқ атып, жер тарпыған бұқадай өкіре, ышқына, қышқыра, апыртопыр төбесімен табанын қасып, жауырын-жотасымен башпайын
жалап, оң көзді ақшитып түстікке қыдыртып, сол көзін алақтатып
теріскейге жөнелтіп, сала құлаш тілінің істіктей ұшымен біресе
маңдайын қасып, біресе өндіршегін түйреп жатқан бақсы кенет:
– Иə-һах!-деп ақырып кеп жіберді. Əлгі "иə һахтың" əрі ащы, əрі оқыс
естілуі сондай болды, жағалай тұрғандар жапырыла құлап, жалпиып
отырғандар қыбыр етуге мұршалары жетпей сіресті де қалды.
– Иə-һах!-Екінші рет қайталанды. Сол "иə-һах" енді жұрт біткеннің
еріндерінде тіріліп, көмейлерден күңіреніп ақтарылды. Даланы
жаңғырық дірілдетіп, дүрілдетіп ала жөнелді.
– Иə-һах! бақсының аузынан лап еткен жалынмен бірге үшінші рет
атылған кезде бəкелтек дене қауырсындай қалықтап көтеріле берді.
Ауыздан ытқыған жалын үш бөлек боп лық-лық төгілді де, қаумалап
тұрған жұрттың есін тандыра, зəрелерін ұшыра бірін-бірі қуалай
жөнелді. Қуалай жөнелді де, арқан бойы ұзай беріп, біріне–бірі сүзіскен
қошқарлардай тап–тап берісіп, үйме-жүйме болды да кетті. Ендігі
жұмарласқан жалын-от аумағын кеңейтіп, біресе оң жағына бұлт етіп,
біресе сол жағына суылдай лықсып, біресе жоғары шапшып қап, іле
төмен құлдилап жүрді де, манадан қыбырсыз қалықтап тұрған
қобыздың тақтайына зымырап келген бойда сарт соғылды да, шанаққа
сіңіп кеткендей зым–зия жоғалып кетті. Қауырсындай қалықтаған
бақсы қобызды шап берді. Қыл қиғақты қайдан алғанын да, қыл ішекке
қалай басқанын да ешкімнің көз қиығы шала алмап еді. Сол–ақ екен
көктен найзағай жарқ етті ме, əлде қара қобыздан əлгі бір жалын-от
көкке шапшыды ма, төңірек көз қарықтырардай жарқырап барып
қайта түнерді. Жер дірілдеп, отырғандардың жамбасы сусып,
тұрғандардың буын–буыны босап қоя берді.
Қара қобыз ал кеп күңіренді.
Қара қобыз ал кеп сарнады.
Суылдап жел тұрды. Суылдап тұрған суық жел тек кеуделерді ғана
селкілдетті. Ысқырып, ышқынып дауыл соғып, боран құтырынды.
Ышқынған дауыл жүректерді шайқалтты. Құтырынған боран ыстық
қанды суытты. Ысқырып айдаһар, ырылдап жолбарыс, арылдап
арыстан қаптады. Айдаһардың ысқырығы денелерді тітірентті.
Жолбарыстың ырылы тұла бойды құрсаулады. Арыстанның арылы
жонарқаға мұз қарып, жонарқадан таспа тілді.
Қара қобыз сарнаған күйі қауырсындай қалықтаған бақсыны
сүйрете-мүйрете қара жерге қара табанымен дүрс еткізді.
Бақсы бүк түсті. Қара қобызға енді жағын сүйеп ала қойып, қыл
қиғақты ерсілі-қарсылы сермеді. Қыл ішектен ыңыранып, аңырап құла
түзге күңіренген сары жосыды. Күңіренген сарын бірде ішін тарта шер
атқан кейуанадай еңіреді. Қара қобыз бір кезде ботасын іздеген
аруанадай боздады. Сол боздау үнмен далада он сан əуен тіріліп, қара
жерден көк аспанға ыңыранған, күңіренген зар атылды. Ыңыранған,
күңіренген зар көк аспаннан қара жерге шұрқыраған, шырқыраған
жіңішке сұңқылдай боп шеке біткенге шегедей қадалып шымырлата
сорғалады. Қара қобыз оқыс саңқ етті. Енді қиғақ астынан зілді ырғақ
бас көтерді. Ауыр сұсы қорғасындай салмағымен еңсе көтертпей езіп
тұрды да, кенет сақ-сақ күлгендей, жайдарылана тіл қатқандай
жаймашуақ уілмен дүниені қымтап, баурап тербелтіп, теңселтіп ала
қойды. Көздерге жылу жүгірді. Кеуделерді іңкəрлік құшты. Бақсы бір
орында құйрығымен жер төмпештеп құтырына селкілдеп ала жөнелді.
"Аһ! "деп аузынан тағы да бір жалын атып қап, ұзақ айғайды əлгі
жалынға қоса қалықтатты.
Жұрт сілтідей тынды. Киіз үйдегі толғатып тұрған əйелдің
бебеулеген сарнауы əлгі ұзақ айғайдың құшағына көміліп кетті.
– А-а-ай! Айдан аппақ Айгерім!
Күннен күшті Күнгерім!
Көк аспанды шарықта
Албастыны анықта.
Əруағымды қоздыр тез.
Қаһарымды оздыр тез.
Əй, дəуренім! Дəуренім!
Қарсы келсе көктеңіз
Жерді тесіп, көктен ұш!
Тауды бұзып, өктем ұш!
Тарт! Соқ! Қирала!
Тоқта! Қашпа! Қирама!
Əй, қан басты-ау! Қан басты.
Тоқта, бəлем! Албасты!
Қолда бабам аруағы!
Ой, қармады-ау. Қармады!
Бақсы қиралаң етіп, аузынан жалын–оттың орнына ақ көбік
бұрқыратып алақ-жұлақ етті де қалды. Содан соң қобызын қоя салып,
екі қолын батысқа қарата ербеңдете селк-селк зілденді.
– Аулақ! Аулақ! Ақтаудан асып кет. Қаратаудан көшіп кет!
Көкжартасқа кіріп кет! Көк жүзінен құрып кет!
Ə-ə! Кетпеймін деймісің?! Өктеймін деймісің! Қырдағы перімді
алдырсам, ойдағы көріңді қазармын! Айдағы перімді шақырсам,
сайдағы көрінді табарсың! Иə-һах!
Ендігі "иə-һахынан" манағы зіл, манағы екпін байқалмады. Айнала
қоршаған жұрттың бірде біреуінің ерні қыбыр етпеді. "Иə-һах!"
қайталанбады. "Иə-һах" көп көмейде тірілмеді. Дүрілдемеді.
Бақсы қоржынына жармасты. Қолын сұғып жіберіп суыртпақталтан
ақ матаны беліне орай бастады. Бір айналып түсіп: "Мынау Айгерімнің