Елім-ай - 18

қызымнан кем бе еді ол! - деп Ану- хатун əлгіні сөзбен тұқыртып
тастады.
— Кешегі қаскөй Қалданның ұрпағы дегенім ғой, - деп анау күмілжи
берді.
— Қалданнан туғанмен
тілдегенің не, əлде маған..
бауырымда
өскен
тұлымшағымды
Осыдан кейін сөз тыйылып, отырғандар тарай бастады.
***
Сол жылғы яғни, 1698 жылғы қазақтармен соғысуынан кейін Сыбан
- Рабтан тура он бес жылдай ешкіммен жауласқан емес. Жанжағындағы көршілермен бейбіт бітімге келіп, ішкі тұрмыс
қаракеттерін күйттей берді. Жер жыртқызып, диқандықты күшейтті.
Шеберхана көбейтіп, қолөнерін дамытты. Жыл сайын үш ай жаз
бойы əр ұлыстан үш жүздей əйел алдырып сауыт тоқытып, кіреуке
тіккізді. Сыбан - Рабтан соғысқа əзірлікті осылай бастады. Бабасы
Қарағұл, атасы Батыр, əкесі Сеңгінің жолын қуып Еділдегі Аюкемен,
Көкнордағы хошоут тайшалармен байланысын күшейтіп алды. 1701
жылы Дармабала деген əйгілі сұлу қызын Аюкеге тоқалдыққа ұзатқан
болатын. Сол жылғы жазда жиырма мың үйлі өз ұлысын ертіп, əкесі
Аюке ханмен араздасқан Санжиб Жоңғарияға көшіп келгенде,
қалмақтарды əр ұлысқа Сыбан - Рабтан өзі таратып бөліп, Санжибті
қасына он шақты қызметшісін ғана қосып, еліне қайтарып жіберген-ді.
Орыс империясы мен цин өкіметіне деген келісімпаз саясатын
өзгерткен жоқ. Күш көбейтіп, ес жиып алғанша бейбіт қарымқатынасты бұзу - көпір басында ойнақтаған түйенің кебіндей
болатынын ұққан хан осы екі үлкен мемлекетпен араны
шиелендірмеуге барынша тырысып бағып еді.
Он сегізінші ғасырдың бас кезінде мол олжаға құныққан патшалық
Ресейдің отаршылдық толқыны Ертіс, Енесай, Тобылдың саласына
күрт жайылған еді. Ертіс бойындағы Чернолуцкая дейтін алғашқы
орыс слабодасы осы Ертіске Омь өзені құйылар жерден алпыс
шақырымдай төменде жатса, кейіннен олардың слабодалар мен
бекіністері байырғы қазақ даласымен жоғары өрлеп, ойрат жеріне
қарай сұғынып кіріп бара жатты. Бірақ 1710 жылға дейін Сыбан Рабтан өңмендеген орыстарға ешқандай қарсылық білдірген жоқ еді.
Ресеймен қарым-қатынасты ушықтырмау үшін өз ұлыстары мен қол
астындағы татар, қырғыз тарапынан туатын əрекеттерді өршітпей,
сөндіріп тастал отырды.
5
Қорабай үш қанат үйіне жүдеп енді. Балайымның ауырып
жатқанына ай толды. От басынан сұр исі аңқып, қазанда қара су
қайнамағалы да көп бопты. Сіңірдей боп таралып алған Қорабай үлкен
денесін иіп əйелінің қасына тізе бүкті.
— Қалайсың, Балайым?
— Шүкір... Тұрып кетермін. - Балайым теріс қарай аунап түсіп,
ақырын ыңырсыды. Төсек тартып жатқалы жас сорпа деп құмартқаны
көп. Дəрменсіз Қорабайдың сойып беруге малы жоқ, іштей қынжылып
жүр. Қазір де жұбайының ренжіп бұрылғанын сезіп, маңдайы терлеп
қоя берді. Орнынан созалаңдап қайта көтерілді. Екі - ақ аттап тысқа
шықты. Кермедегі атына мінді де, шоқытып кетті. Қимылы асығыс.
Қызыл қоңыр күн көкжиекке төніп қапты. Аздан соң сам
жамырайды. Одан кейін көп ұзамай маңайды қымтай бүркеп түн
оралады. Қорабайдың күткені де осы түн. Неде болса туғалы бармаған
қылмысқа дəл қазір бел буып бекініп келеді. Оқыс ширыққан ой
жетелей ме, кəрі тұғырының қабысқан бүйірін тебінуі де көбейді.
Тепеңдетіп желіп белден асты. Бағыты Еренек байдың ауылы.
Жомарт батырмен жекпе-жекте жеңіліп, еліне оралысымен байдың
қатулы қабағына іліккен. Онсыз да өз тірлігінен түңілген Қорабай
содан кейін іргесін Еренектен бөлек салған еді. Қотаны қомақты ақ боз
үйлі сол байдың ауылы алты қырдың асында ғана. Осы шоқырағынан
жазбаса, үркер туа іргесінен құлайды. Одан əрі тұғырын бір сайға
қаңтарып тастап, жолы болса бір марқаны қолды етеді.
Қорқынышы жоқ. Бұрын біреудің барына, малына қызыға қараудың
өзін күнə деп есептейтін шаруаның бұл сəттегі бар арманы - жалғыз
ғана көпей тоқты. Қотаннан қалай да бір ебін тауып алып шықса, ертең
əйелінің жас сорпа ішеріне күмəні жоқ. Құдай сəтін салса қырын қарап
тұрған сонау жүдеу тірлігі жанданып сала берер - ау. Шипасын салып
Балайым бас көтерер, от басы аман болса, отағасының ұпайы түгел.Бұл
да ел қатарлы тіршілігін күйттер.
Межелі жеріне жетіп, ат басын ірікті. Сүмбіленің суық түні бойын
тоңазытты. Жүні ұйысып, ірімтіктеніп кеткен күпісінің екі өкпе
тұсынан суық білінді.
Созалаңдап тұғырынан түсті. Тізгінінен жетелеп сайлауға қарай
беттеді. Көп ұзамай атын шідерлеп тастады да, ауылдың иығындағы
төбеге ұрлана шықты. Етпеттей жатып тың тыңдады. Бір кез... көзі
қарауытып кетті. Қыл шылбыр буған қыл мойынды тыныс алғызбай
əлдебір күш сығымдап бара жатты.
***
Қорабай есін жиғанда кіші сəске шамасы болған еді. Тұлабойы
құрсаулап тастағандай қозғалтпайды. Айналаға көз салып еді,
тастақты жерде жатыр екен, назарына жер бауырлай тырбиып өскен
аласа бұталардан басқа ештеңе ілінбеді. Серейіп - қарайып құз тастар
ызбарлана төніп тұр. Қимылдаса, бас салатын ертегінің алып
диюларындай мынау жым-жырт, меңіреу тыныштықта тіпті
қорқынышты көрінді. Бір кез дəл үстінен суыл қанат сұқсыр ұшып өтті.
Төмендеп биіктемей ұшады. "Əттең-ай! Қапысыз тірлік кештім дер
едім. Ең болмаса бір қанат қағардай, еркін самғардай болсам - ау!"
Қорабай жылжып көрмекші болды.Денесінің сырқырамаған жері
жоқ. Түгел ауырды. "Ойпырмау! Не болған!? Мынау тірі өлік хал,
тірідей көмілу ғой! Енді қайтем?" деген ауыр күрсініс жанын шымшып
өтті. Əлі де босқа күдер үзбейін дегендей, жан-жағына көз жіберді.
Қыбыр еткен төңіректе бір қара болсайшы. Жоғарыға өртене өрлеген
сайын қыздырып бара жатқан күн шыдатар емес. "Шоқ бұтаның
көлеңкесіне бір жетсем! Апырау, адам түгіл тəңірге жазығым бар ма
еді? Шолақ тілек еткенде, көңілде күпірлік жоқ еді ғой... Налыған
зарымды жасағанға жалынғандай ғана бір үзік үмітпен айтпаушы ма
едім. Орайын болдырмай, осылай оңдырмастай етердей кінəм қайсы?"
- деп қалып жəне толғанды. Соншалық өгейсіткен мынау даладан
қуаныш пен бақыт қана тоспап па еді.
Əлсіреп жатып тағы есінен танды. Əлгіндегі кеудесін тырнаған
өкініш пен өксікті ой еміс-еміс көмескіленді де, шым үзіліп кетті.
Қорабай қимылсыз қалды.
Көгілжім аспанның өрт жанары - жалқын күн ұзақ жылжыды. Сонау
тас төбеге шығып алып, біраз шақырайғанымен бедері аз бетпақ
даладан көз сүрінер ештеңе таба алмады ма, запыланғандай тез
сырғанады. Жылжи - жылжи келіп, бедірейген көкжиекті жамбастады.
Ымырт түсті. Кешкі самал есті. Артынша жылаңқы жұлдызы жамырап,
тұнжыр түн келді.
Дəл осы сəтте жалғыз атты əлдекім Қорабайдың үстінен шығып
қалып еді. Адам исін сезді ме, жануар құлағын қайшылап, осқырып
дыбыс берді. Жолаушы да қарайғанды көрсе керек, жаяулап жетіп,
еңкейіп тамырын ұстады.
— Пақыр-ай! Тірі екен, - деп өзімен-өзі күбірлеп сөйлей жүріп, шал
атының қанжығасындағы жан - торсықты шешіп əкелді. Жігіттің
қарысып қалған тістерінің арасынан аузына ақ тамызды.
— Дəм-тұзың таусылмаса, əлі - ақ оңалып кетерсің. Тақырда қалған
тұяқ боп тітіркеніп өтерсің. Мүмкін, алыс қырдан алысқа ұзаған еліңді
іздеп табарсың. Шерімді ғана қапқан мен бейбақ қу далада қаңыраған
моланы күзетіп қалармын!..
Қорабайдың тау үңгіріндегі шалдың мекенінде жатқанына да
бірталай болды. Шипалы шөптің түбі мен тамырынан дəрі жасап,
қайнатып ішкізіп, майлап жағып, шал аурудың бетін бері қаратты.
Жалғыз атын сойып тастап, жылы - жұмсағын аузына тосты. Жігіт əлі
де тұрып кете қойған жоқ. Ұзақ күн үнсіз сұлық жата берді.
Қасында болатын кездерінде шалдың күбір – күбірі бір үзілмейді.
Əн екені де, зар екені белгісіз, ұзақ, мұңлы, шерлі сарын кеберсіген
еріннен бе, еріннен əріден бе төгіледі де тұрады. Қорабай үзік-үзік
сарыннан тұтас сыр, түйдек күй құрастыра алмай, сонда да сол күйікті
əуенге құлақ түруден бір жалықпай, ынтыға тыңдайды.
Қырық бір қара қазанда,
Сүйегі жатыр қырғыздың.
Қырық бір қара қазанға,
Көз жасы тамды ұл-қыздың.
Бабамнан қалған асқарға,
Қырық бір қайың тұрғыздым.
Бұйырар деп пе ем басқаға,
Балтасы тимей қырғыздың.
Қырық бір қара балтамды!
Жүзінен майырып жырғыздым.
Қара бір түнде қан тамды,
Қаны ма қалың қырғыздың?!
Жарығы сөнді көндімнің,
Ағып бір түскен жұлдыз ба?
Жалыны семді көңілімнің,
Сөніп бір түскен қырғыз ба?
Шалдың үңгірде болуынан даланы кезуі көп. Күн ұзақ жалақ ерні
кеберсіп, шүңірек көзі іріңдеп қызарып, өзімен өзі күңіреніп жүреді де
қояды. Тек қана ауру жігітке шипа жасап, ас берерде үңгірге бас сұғады.
Ашылып бір сөйлескен емес. Іштей құсаланып, беріш көңілге көп
запыранды қотарып құя беретіңдей. Қамшының келте сабындай қысқа
ғұмырында құрық бойындай қасірет сіміріпті. Күн өткен сайын күлге
шөккен кəрі атандай ауыр зілімен тұралап барады. Аузын ашса, аһ
ұрған арманды өксік төгілері содан да шығар. Зары көп, зарығуы,
аңсауы көп. Жеткізбес тілек, жермешел тірлік дүниені бүрістіріп əкеліп
ірінді көздің сыңар тамшысына бұлдыратып сыйғызып қойса, амалы
қанша. Тағылық далаға сыйғанымен, адамға саймаған ғой. Долылық
буып, тағылыққа құрық берер кейбіреулерден о баста теткіп кетіп еді,
ел-жұрттан безіп, оңаша тентіреуі содан кейін басталды. Дала кезіп,
тауда түнеді. Мұңы көптің - шері көп. Түйдек - түйдек зарлы əуеннің
кеудесінен қашан, қай кезде ағытылғанын өзі де білмейді, өзі айтып,
өзі ғана тыңдайды. Өзіне шағынып, өзі елжіреп еңірейді. Соңғы күндері
тым күйрек боп алды. Сыртынан көріп, дəтке қуат етер елі қасында
жүр еді, Халқы бар еді. Ойраттың Зухар, Сандық Шыңбел деген үш
зайсаңы Жоңғардың Сыбан - Рабтан ханының бүйрығымен бір - ақ
күнде, бес жүз қолмен келіп, тік көтеріп көшіріп əкетті. Еріксіз күштеп
ата қонысынан - Енесайдан алысқа ұзатты. Үш мың үйлі қалың қырғыз
Тянь-Шаньға еріксіз шұбырды. Бұл 1703 жылдың қоңыр күзі еді.
Босқан елдің қаңыраған жұртын көрген сайын шалдың еңіреуі
көбейді. Жазықсыз елдің жабырқатар халі жүрегіне түскенде, жүзіндегі
əжімін тереңдетіп, жүректегі шерін молайтып жіберген еді.
Қорабай бұл жайдан хабарсыз. Əйткенмен, осынау жүдеу шалдың
мол зарынан əлдебір сұмдық сыңайын сезетіндей қазбалауды жөн
көрмеді. Іштей күтіп, іштей амалдап, жұмбақ сырдың шытырманын
тарқатып келе жатқандай да күйі бар. Шешері, түйсінері жақындаған
сайын əлденеден күдіктенуі, қауіп тосуы жəне өсетін. Əсіресе, батар
күнді ұясына қолымен қондырып, белі иіліп бүкшиіп оралатын
шалдың кешкі от басында өңкиіп отыруы тіпті оғаш. Қарашығын шел
басқан қысық көзде от сəулесі дауыл күнгі толқындағы жел - қайықтай
бірде көрініп, бірде жалт ететін-ді. Не бір қас қақпай, не бір ауыз лəм
демей мелшиіп қалған кəрі көкірек қарияның бір өшіп, бір тұтанған
үмітіндей болып па, іштегі көр көңілдің булығып келіп оқыс ытқыған
мұңлы жігеріндей, ширыққан ашулы өксік өтеуіндей болып па сол
сəуле, əйтеуір қос жанардан көпке дейін үзілмейтін.
Бірде шал түнеген жоқ. Ол түні Қорабайда да ұйқы болмады. Тастай
қараңғы үңгір іші суық лахатта жатқандай сезініп, əлдебір үрейлі
ойларды қоздатып жіберген. Шал да, үңгір де, жаралы тəн де бəрі-бəрі
көрген түстей елес дүниеге айналған-ды. Кеудеден қысқан бет
топырақты дүңк-дүңк басып əлдекім жақындаған екен дейді. Сол - ақ
екен бір жіңішке дауыс анық - анық естілген-ді: "Сорпа! Жас сорпа
ішем!" "Апырау! Балайымның даусы ғой?!".
Қорабай ессіз, түссіз күйде танды атырған.
Кешіне шал оралған. Үндеместен əлденені Қорабайдың алдына
тастай берген. Əйел бұрымы. Үш талдап өрген жуан қара бұрымды
Қорабай бас салды. Бұрымның ұшындағы өзі жасаған үзбелі
шашбаудан Балайымның бұрымын таныды.
Шал от көсеп отыр. Жалын шалқып көтерілгенде көзіндегі көмескі
сəуле айқын шалынады. Бұрынғы əдетін бұзбай шал зарлы əуенге
басты. От басына төніп тұрған қараңғылық əрі ұзатпай əлсіз ызыңды
құшағына қағып ап жатты.
...Қырық бір қара қазанға Көз жасы тамды ұл-қыздың...
"Өлім... Мың жасаған кім бар? Алысын ойлаған қандай да құдіретті
жанның алдынан торитын бір ғана қақпаны - өлім емес пе? Жағаласар
жауынды да, аяқтан шалар қасынды да тұқыртатын - дүлей қара күш.
Ал қара күштің қаруы - өлім. Кешегі Қалдан хан алтын тақ үшін
ағаларын аяды ма? Аяған жоқ. Шетінен қырып салды. Ал сол Қалданды
бұл да аямапты. Саяқ қып айдап шығыпты. Ендеше, бұның да қол
созғаны сол өлім екен".
Ордасында хорасан кілемнің үстіне жайып тастаған жолбарыс
терісін жамбастап жатқан Сыбан - Рабтан аяғын уқалап отырған Ахайханыкейге тесіле бір қарап қойып, артынша үнсіз мүлгиді. Бұл күнде
өзінің сақал - шашына қырау оралса, мынау ханымда кешегі сұлу оң
жоқ. Дүркін - дүрмек ауысқан жылдардың ауыр доңғалағы аяусыз
шиырлап кеткендей əжімі молайған. Жалт етіп қиыла Қарағанда,
сылқылдап жадылап күлгенде тұлабойды өрт шалғандай оқыс күйге
түсіретін сайтан қылығы, құдай - ау, қайда қалды екен? Түнімен от
құшақтағандай күйіп-жанып, алтын таңды шаршап, сансырап
атқызатын құмар шақ енді еске де көп түсе бермейтін бопты - ау. Жар
төсекте жалындаған аңсарлықтың қызығы аздай қос тұлпарға мініп
алып, соңдарынан ерген нөкерлерінен ұзап алыстап кетіп, айдалада
тапа - тал түсте табысушы еді - ау! Қатты шабыстан ентігін баса алмай,
екі беті нарттай қызарып алаулап тұрған ханыкейді аш белінен
қапсыра құшып тік көтеріп алатын. Ақ торғын тамағына тұмсығын
көміп жіберіп ұзақ-ұзақ аймалайтын-ды. Содан кейін көкмайсаға екеуі
ұмар-жұмар құлайтын-ды.
Сыбан - Рабтан Ахай ханымға тағы қарады. Қазіргі толық етженді
əйелдің бір кездегі уылжыған келіншек болғанына сенбейтіндей
күрсінді де, бұрылып кетті.
"Өлім... Көп ойлайтыны осы. Əлде тынысы тарылғанда ауа
қармағандай қол созатын дəруі сол ма екен? Өліммен де өмірді
ұзартуға болғаны ғой...
Дүрбен түмен ойраттың үшке бөлініп кеткені анау. Торғауыт Еділде,
хошоут Көкнорда. Бірін орыс, бірін қытай иектеп кетті. Манғұл
Халхасы хуандидың тізесіне басын иді. Қасиетті Шыңғыстың аруағы
азғаны осы. Тозғындаған елі қырық бөлек. Дін тірегі -Лхасадан да
көмек аз. Цин империясының айдауына көніп, айтқанынан шықпайды
ол бүгінде. Киелі Дзон - Кабаның аруағына сиынып, Тибетті
дінсіздерден тартып алса қайтер еді? Ілгешек жоқта істің иініне
жармасу қолайсыз. Ілгешек тапса, Лхасаны пайдаланып, сонау
қыңырайып кеткен хошоут Гуши-ханның тентектерін бір бұйдалар еді
- ау".
Сыбан - Рабтан аятын бауырына тартып алды. Көзін жұмып, айыр
сақалын қолының ұшымен қайырып əкеліп, аузына тістеді.
"Хошоут демекші, Тибеттің қазіргі дибасы, əкім - сымағы Гушиханның немересі Ладзан хан ғой. "Боқмұрын баласына қызымды
берген құдам". Қыз... Сүйікті сұлу қызы. Оны да көрмегелі оншақты
жылдан асыпты. Елді қимай, булығып өксіп жылап кетіп еді. Ешкімге
қарғыс - наласын айта алмай, қара көзін жаспен шылап, бұрын
көрмеген, білмеген мекенге күрсініс толы шерімен аттанып еді - ау
тұлымшағы!".
Сыбан - Рабтан күрсініп қалғанын байқады да, көзін кең ашты. Аяқ
жағында мөлиіп отырған Ахайды көріп, қатын алдында күрсінгенін
қабырғасын сөктіргендей сезініп, хан қабағын түйіп ала қойды.
— Əлі отырсың ба! Габан-Убашиды шақыртшы.
Ахай ханым аяғының ұшымен басып ордадан шығып кетті.
"Өлім!... Күні бойы сарсыла іздеген қапы соққызар қақпаны да осы
екен. Оқыс келер күйінішті қазаның кейінгі көп əрекетке батып бастар
баспалдақ болатынын қалай білмеген? Үрпінен тараған үрім-бұтақтың
көптігінің де осындайда пайдасы тиеді екен - ау. Əкесінің құдіретін
өсіретін құрбандыққа жараса, қызының бір тамшы қанын кейін көл боп
ағар қанмен қайтарар. Қайтарар - ақ!"
Есіктен бір - ақ уыс боп аттаған Габан-Убаши жалп етіп ханның
аяғын құшақтай қулады.
— Шақырттыңыз ба, жер тəңірісі?
— Отыр, Габан-Убаши!
Ала көзінің қып-қызыл тарам-тарам тамыры адырайып, жансызы
шоқиып отыра кетті.
— Лхасадағы қызым ауырып қалыпты.
— Сау еді ғой.
— Ауырыпты! Кешікпей Дзон-Кабаның қасиетті мекеніне сапар
шекпек.
— Апырай! Мен жақында көргенде сап-сау сияқты еді...
Əшейінде əміршісін емеуіріннен ұғатын жандай - шабының бүгінгі
шала есірік, көркөкірек халін жақтырмады. "Бұрай салса, мойыны
балапанның мойыныңдай - ақ екен -ау. Құны да одан артық емес. Бірақ
дəл осының қолынан ғана келетін бұл құпия істі басқа он адамға сеніп
тапсыру қияметтің қиыны". Хонтайшы қазық айнала беруді қойды,
төтесінен бір - ақ тартты.
— Сен Тибетке барасың! Қызымның ауруы керек.
— Түсіндім.
— Қазасы Ладзан ханнан ғана болсын!
— Түсіндім...
— Сезік тумасын!
Көп ұзамай Тибеттен қаралы хабар жетті. "Қызымды əдейі
өлтірттің. Қысасқа қысастық!" деген Сыбан - Рабтан 1716 жылдың
күзінде баласы Серен-Дондып бастаған қосынын Тибетке аттандырып
жіберді. Келесі жылдың тоғызыншы айында Лхасаға басып кірген
ойрат əскері Тибетті Жоңғарияның қарамағына қосып алған-ды.
Осылай Тибетке үкімін жүргізген Сыбан - Рабтан енді цин
өкіметінен төменшіктеп қаймыға беруді өзіне лайықсыз көрді. Қалдан
Бесоқты ханның кезіндегі Жоңғар хандығына қарасты бұрынғы
жерлерді қайтарып беруін талап етіп, Сюань Еге елшісін дүбірлетіп
жөнелтті. Бұл тұста мұзбалақ қырандай түлеген хонтайшы айналаға
ашқарақ көзін тіге бастаған еді. Қалдан Бесоқты ханның жорығы
басталмас бұрын жоңғар шебі Хобда өзенінен əрі шығысқа, Улан-көмі
мен Кема, Кемшік қыстауларына шейін сұғынып озып, Халха иелігінің
жайлауларымен араласып жататын. Қалданның жеңіліс табуы Халха
хандығының өрісін Алтайдың теріскей бетіне дейін жеткізіп, Ертіске
төндіріп əкеліп еді. Ал Халханы қол астына енгізген соң цин
империясы жоңғарларға өзінің ежелгі ата -қонысына аяқ бастырмай
қойған жоқ па. Солтүстігін қусырып, Ертісті жоғары өрлеп, еркіндеп
келе жатқан орыс мемлекетінен ығысқан Сыбан - Рабтан Сюань Е
хуандидан жер даулауға осылай еріксіз мəжбүр болған-ды.
Орыс пен ойрат арасының шиеленіскеніне бірталай уақыт өтіпті ау. Алғашқы келіспеушілік алым-салық жинаудан басталған еді. Өз
қыштымындағы елдерден жасақ жинауға шыққан хонтайшы қолы
алдын орап кеткен Ресей шенеуніктерінің ылғи ізін басқан да отырған
ғой. Содан соң арбалап таситын шіркін байлық орыстар өткен жерден
дорбалап бөктеруге жарамай қалмай ма.
Əрине жоңғар ханы өз қыштымындағы билігінен өлсе айрылар ма.
Сондықтан да Ертіс.пен Енесайды өрлей орыс селендері көбейіп, ал
əскери бекіністері ішке тіпті бойлай кіріп кеткен соң қару көтермей,
қарсы тұрмай, оңайлықпен ығыса қойсын ба.
1713 жылдың жазында Сібір губернаторы Михаил Гагарин СыбанРабтанға өз өкілі Чередовты жібереді. Өйткені осының алдында ғана
Жоңғар ханының адамдары Бараба уезіндегі Ресей патшалығына
қарасты елдерден жасақ жинап, Би мен Қатын өзендерінің
аралығындағы орыс қаласына шабуыл жасап, үш күндік қоршаудан
кейін острогты алып, тып-типыл талап кеткен-ді. Сыбан - Рабтан
жаушы Чередовка жылы қабақ танытпай, сазарып отырып, салқын
ғана жауабын қайтарған-ды.
— Бараба татарлары ежелден ойраттың қарауында болып келген.
Орыс адамдары хандығымның сол қарапайым халқына қаһарын тіге
келіп, зорлық пен өктемдігін қабат жүргізіп отыр. Сол үшін зорлығына
орай зорлық жасадым. Би мен Қатындағы қалаларды біздің меншікті
жерімізге салғансыңдар. Қасиетті Дзон-Кабаның қолдауымен ол
қаланы жермен жексен еттім. Қайта салуға жол бермеймін. Томбы,
Краснояр, Кузнец қалалары да менің хандығымның бір пұшпағында
жатыр. Өздерің біліп кетпесеңдер, ол қалаларды да көп ұзатпай
шапқызып алам!
Орыс - ойрат қатынасының шиеленісуі, əсіресе Гагариннің Шығыс
Түркістанның батыс бөлігі - Жаркент төңірегін иемденбекші болған
жоспарынан кейін тіпті күшейген-ді. Жаркент төңірегінде алтынның
мол қоры бар дегенге қатты қызыққан губернатор Бірінші Петрге
Ертістен Жаркентке шейін салынатын бекіністердің жобасын жібереді
ғой. Сібір губернаторының дəл осы арада ескермеген бір үлкен қатесі Жаркенттің бұрыннан Жоңғария хандығына қарасты екендігі, ал
ондай пайдалы жерді Сыбан - Рабтанның оңайлықпен бере қоймауы
еді.
Жасағында үш мыңнан астам адамы бар, тағы бірнеше орыс
көпестері қосылған үлкен топты бастап подполковник Бухгольц
Тобыл қаласынан 1715 жылы шілде айында шығып, қазақ жайлаған
бұрынғы сахараны бойлап, сол жылдың 1-қазанында Жəміш көліне
жетіп, осы арада бекініс орнатып, қыстап қалған-ды.
Орыстардың Ертісті өрлей келіп, Жəміш көліне бекініс орнатуы жоңғарларды қатты қобалжытып еді. Қазақтардан аударып алған
жерінің бүгін іргесіне келіп орын тепсе, бұл қарашекпен ертең
өңмендеп еніп, төрінен шығар. Одан кейін қысқаштың ортасына
түскендей екі бүйірі қабысып: "шықпа жаным, шықпамен" отырса,
көрген күні күн болар ма? Осыларды ойлаған Сыбан - Рабтан 1716
жылдың екінші айының 9-күні бір түмен қолын бастатып Серен Дондыпты Жəміш көліндегі бекініс - острогты шауып келуге шұғыл
жұмсаған еді. Серен-Дондып алғашқы қарқынмен тау суындай
ақтарылғанымен, бекіністі бірақ ала алмады. Содан кейін бекіністі
жағалай қоршап, ит тұмсығы өтпейтін темір құрсауға орап алып,
қозғалмай жатты да қойды.
"Орыстар мен ойраттар бұған дейін бейбіт тірліктің хұрын шертіп
келіп еді. Ал енді мына қасақы əрекеттеріңмен даламызға қала салып,
сол бейбіт əуенге сілекейі шұбыра ырылдаған иттің арсылын енгізген
сендер болдыңдар. Осы арада қыс қыстап, жаз жайлаймыз. Күз
тудырып, тағы бір қысты қарсы аламыз. Бұл жерден қайтпаймыз.
Ұшқан құс, жорғалаған жəндікті сендерге жəне өткізбейміз. Топырақ
шайнап, құм асамасаңдар -түбінде топырақ пен құмға өздеріңнің
айналатындарыңды да алдын ала ескертеміз. "Қайтамыз, енді
оралмаймыз!" десеңдер, қақпамыз ашық. Ақ құйып, аластатып
тастаймыз. Одан əрі біздің хұрымыздың сырлы сазына сендердің
гуслиларыңның құйқылжыған өні қосылады. Достықты, бейбіт өмірді
ғана жырлаған екі аспаптай сонда ғана екі ел ерегісін тамамдайды" деп Бухгольцқа Серен-Дондып хат тапсырған еді.
Артынан кешікпей келетін көмекке қатты сенген подполковник ол
хатқа пысқырмап та еді. Амал не, келе жатқан көмекті ойрат қолы
жеткізбей қырып жіберген болатын. Шарасы таусылған Бухгольц
еріксіз кері қайтуға мəжбүр болған-ды. Қайтар жолында ол 1717 жылы
Омбы өзенінің Ертіске құяр тұсына Омбы бекінісін салғызады. Осыдан
кейін жыл өткізіп Семей, 1719-1720 жылдары генерал-майор Лихарев
бастаған екінші отряд Ертісті өрлеп Зайсанға дейін ойраттарды
тықсырып барып Железинская, Жəміш, Долон, Уба, Өскемен
форпостарын орнатқан-ды. Енесайдағы 1707 жылы салынған
Минусинск мен Обь өзеніндегі 1709 жылы орнатылған Бийск
бекіністерімен біріккен бұл қалалар арқылы патшалық Ресей "қасірет
белдеуі" атанған Сібір тізбегін күшейтіп алған еді.
Кері қайтқан Бухгольц отряды ойраттардың шабуылына жиі
ұшырап отырды. Көптеген солдаттары қолға түсті. Əсіресе, осылардың
арасында келген швед Ренаттың ойраттарға пайдасы көп тиген еді.
Жоңғар иелігінің картасын сызып беріп, ойраттарға зеңбірек құюды
үйреткен-ді. Қолға түскен тұтқын орыстарды бір араға жинатқызып,
шеберхана ашқызып, кішігірім кеме жасауды да сол швед қолға алғанды.Осы Ренаттың көмегімен көршілес елдердің (арасында əрине қазақ
хандығы да бар) басты-басты қалалары мен батырларының
қыстауларының картасы түсіріліп, оларға астыртын жансыздар
жөнелтілген болатын.
Сыбан-Рабтанның Тибетті басып алуы - лама дін басыларының
ойрат билігіне көшуі екенін түсінген цин империясы бұл кезде қарап
отырған жоқ-ты. Күш жинап, əскерін қайта шоғырландырып, 1719
жылы Сюань Е Тибетке жорыққа өзі бастап аттанған еді. Көптің аты
көп, ойрат қолы ойсырай жеңіліп, 1720 жылы Тибетті тастап шығып,
жылыстап кеткен-ді.
Урга кентіндегі хонтайшы ордасындағы бүгінгі кеңес ұзаққа
созылды. Зарго басталғалы ет пісірім уақыт өткенде, кеңеске қатысқан
он зайсаңның тамақтары да қарлыға бастап еді. Ендігі даулары
ысылдаған жыланның зəрлі ысқырығына көп-көп ұқсап бара жатты.
Сыбан - Рабтан кеңеске үнсіз құлақ салғаны болмаса, əзірше заргоға
араласқан жоқ. "Цааджин бичіг" жарғысында "зайсандар сотына
ешкімнің де көлденең билігі жүрмейді" деп жазылған. Соған қарайлай
ма, əйтеуір, ұзақ күнге шешімге келе алмаған мына он зайсаңға кезеккезек шұқшияды. Жайшылықта осындай қитұрқы істің түйінін тез
табатын сұңғыла Шерендендік зайсаң да бүгін күмілжіп, шешімін
күлтілдетіп отыр.
Мəселенің қиын екені де рас. Əсіресе, қинап отырғаны, анау-мынау
қарапайым қара халық өкілі - арат емес, пілдей бір əкімнің - тайшаның
өмірі қыл үстінде тұрғаны ғой. Бір өзіндегі ұлысында отыз мың үй,
жеке басында он мың жылқысы бар Сəренжіп тайша істі болып отыр.
Өйткені соның кесірінен Шығыс Түркістандағы Жоңғарияға бағынған
Хами, Турфан қалалары бұл күнде бөлініп шығып кетіпті. Ал осы қалалардағы даруғалар, яғни қала əкімдері Сөренжіп тайшаның өзі
қойған адамдары болатын. Ал дəл осы адамдар ел ішіндегі бүліктің қан
тамырын дəл басып, бұған, тайшаға хабарлап отыруға міндетті - тін.
Бірақ тайшадан салғырттық болды ма, əлде бостандықты аңсаған
мұсылман даруғалар тайшаның керуен - керуен боп келіп жататын
тарту-таралғысына онша қызықпады ма, əйтеуір, осы өлкелердің ат
құйрығын кесіп, бөлініп кетуіне себепкер болған ғой. Шығыста, Тибет
жорығында жүрген ойрат əскері кері оралғанша, екі қала бұйда үзіп,
жырылып кете барған.
"Цааджин бичіг" жарғысында былай жазылған: "Кімде-кім қаптаған
қалың жаудың шапқалы келе жатқанын көрсе, білсе, ол жайында
ешкімге хабарламаса, сол адам өлуге тиіс".
Қақ жарылған зарго бірі тайшаға өлім жазасын кессе, бірі айыпсыз
деп танып, Сəренжіптің тағдырын осылай шеше алмай отырған еді.
Сыбан - Рабтан Сəренжіптің өлімін, əрине, қаламайды. Жаңғақша опоңай шаға қоятын бұл тайша осал жан емес. Құн даулап артынан өре
түрегелетіндердің қарасы сұмдық көп. Онсыз да басын біріктіре алмай
жүрген өз елін қатал кесігімен тағы дүрліктіргісі келмейді.
Жазықтыны жазаламасқа тағы да жол жоқ. Бір ғасырға жуық уақыт
бұрын қабылдаған ойрат - манғұл елдерінің қасиетті осы заңы бұған
дейін бірде-бір бұзылып көрмепті. Ендеше хонтайшының да бұзуға
əдісі жоқ. Тек бұзбай, сызат тауып, сыналап кіруі керек. Осыны ойлаған
Сыбан - Рабтан Шерендендікке бұрылды.
— Биліктерің ұзарып, бітімдерің бытырап барады - ау, Шерендендік.
Қасиетті "Цааджин бичігте": "Кімде кім біздің шекара ұлысымызды
талан-таражға ұшыратса, айыпкерден 100 сауыт, 100 түйе, мың жылқы
алынсын" деген баб бар ғой. Мына Сəренжіптің қылмысы, менің
ойымша, дəл осы бабқа сай келетін сияқты - ау, - деп "арғы жағын енді
өздерің шешерсіңдер" дегендей емеуірінін білдіріп, тысқа беттеді. Жаз
өтіп, күз оралған соң жер құйқасы тықырланып қалған. Ызғырық жел
бар. Тамырынан үзілген қаңбақтар ебелек қағып жарыса домалап
барады. "Күйі бірдің күні бір" дегендей Сыбан -Рабтан қаңбаққа үңіліп
қарап қапты. Тамырын үздірердей бір ғана шалыс басса, тағдырының
дауыл өтіне түсіп алып, анау қаңбақтардай домаламасын кім білген?
Хонтайшы өз отауына беттеді. Таяуда ғана желегін желкілдетіп
түсірген уыздай келіншегінің үйінде оны аса бір қадірлі қонағы күтіп
отырған еді. Еділ - Жайықтан келген Аюке ханның елшісі Цаған-Манжу
дархан ол.
Əңгіме - кеңес ұзаққа созылған жоқ. Ac үстінде үнсіз отырған екеу,
дастарқан жинала, сыр бүкпей, ашыла сөйлесті.
— Цаған-Манжу, менің Аюкеге ықыласымның түзу екенін білесің.
Батыр атамның құшағында өскен ол хан, менің де жатым болмас.
Өзімсініп тапсырар бір құпиям бар. Жүрегіңе құй да, ханыңның
кеудесіне апарып ақтар. Бар өтінерім осы! - деп Сыбан -Рабтан елшіге
айтарын ірікпейтінін ашық білдірді.
Анау болса, "құлағым сізде, қам жемеңіз!" дегендей құйрығымен
жылжып, тақала түсті.
— Канси Сюань Е өлді.
— Иə, оны естігем, - деп сөз қосты Цаған-Манжу.
— Естісең, оның жағасында сірескен қолым басады. Шығыстан,
қытайдан əзірше қауіпім жоқ. Ол жақта тұрған шеріктерімді бері
жылжыттым. Көктем шығар - шықпаста Жетісуды басып, Сыр бойына
жорыққа аттанам. Орыс пен хуандиға кеткен жайлауымды
қазақтардың үлесінен еселеп қайтармақ ойым бар. Орайы да келіп тұр.
— Түсінем. Тəуке хан өлді. Қазақтардың дəл қазір қырық бытырап
тұрған кезі. Əбілқайыр мен Қайып өзді - өздері қырқысып жүруші еді.
Қайып хан ақыры Əбілқайырдың амалымен о дүниеге аттанды ғой.
Болат ханнан тауфиық жоқ. Бос кеуде жан ол. Ыңғайы əбден келіп тұр
екен, - деп Цаған-Манжу жай-жағдайды жете білетінін танытып,
хонтайшының алдын орап өтті.
— Бəрін дұрыс айттың. Саған тапсырарым да осы жағдайға
байланысты. Келер көктемде қар суымен жорықты бастаймын. Сол
кезде Аюке хан батыстан Жем, Елек, Ырғызға қарай жеделдете
жөңкісін. Қазақтарды қос қыспаққа алайық. Сөзіме кепіл ретінде
Аюкемен тағы да туыстасқалы екі ініме екі немере қызын сұраймын.
Неке тойды жеңіс туын желбіретіп отырып, Жайық бойында
жасаймыз.
— Бəрін жеткізейін, хонтайшым!
Келесі, 1723 жылдың көктемінде, сегіз түмен қолын қазақ даласына
қаптатқан Сыбан -Рабтан қулықты əріден ойлаған-ды. Күн жылып, көк
шықпай жайлауларына көшпейтін қазақ батырларының əрқайсысын
өз қыстауларында бейқам отырған жерлерінде басып қалды.
Шығыстан жер қайыстырып төгілген қарақұрым жау Қаратау мен
Талас өңіріне сау етіп құйылды. Алғашқы соққыға ұшыраған батырлар Боралдай өзенінің маңындағы қыстауында отырған Жомарт пен
Шыршықтағы Бөрте, Сырдың бас жағындағы Қаракесек батырлары Аралбай, Түйте, Таңыбай болды. Қол бастап, жауға қарсы шытатын
жиырма шақты ел серкесін осылай оңай олжалаған ойрат қолы
зеңбірегін зіркілдетіп, қазақтардың Сайрам, Қарамұрт, Ташкент,
Түркістан қалаларын басып алды. Өз сұлтандарының арасындағы
іштен іріткен алауыздықты тия алмаған Болат ханның жасақ жинап,
елін құтқарып алуға шамасы келмеді. Босқан ел шұбырындыға
айналды. "Елім-айлап" қалың қазақ кек шақырды. Анадан қыз, атадан
ұл айрылған ақтабан шұбырынды күйдің зары мен мұңынан туған
күйігін кең даласына "Елім-айымен" таратты. Тоз-тоз боп бөлініп, дардар айрылған қаралы жұрт қаһар шақырып, қайратын "Елім-аймен"
шындады.
ДҮРБЕЛЕҢ
1
Қоғалы көлдер, қом сулар,
Қоныстар қонған өкінбес,
Арыстандай екі бұтын алшайтып
Арғымақ мінген өкінбес.
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі сары белдің бойында
Соғысып өлген өкінбес.
Доспамбет жырау
Үлкентұра мен Кішітұра жоталарының сонау қозы көш жерден
шатқаяқтана басталып, бақаса жарыса ұзарып, қысылтаяң жерде
текетірес сүзісе қалатыны бар. Бір-біріне көкірек көрсете аптығып
жетіп, кінəраттасып қалған қос батырдай ентелеп келіп тұра қалған екі
жартастың арасы қол созым - ақ. Бұл арадан ішін тарта аңырап жел
еседі. Бауырын сүйретіп бұлт асады. Осы жерден жыландай жылжыған
жалғыз аяқ сүрлеу сүйретіліп өтеді. Өтеді де, Үлкентұраның тіп - тік
найзадай шаншылған шығыс жағындағы іргесінен шымырлап қайнап
шығатын бастау - бұлақтың оң жағасын бойлай құлдилап, желіп кетеді.
Сол сүрлеу барып-барып, неге екені белгісіз, көз ұшындағы көгеріп
тұрған қалың құрағы аралас өскен ну қамысқа сүңгіп, зым-зия жоғалып
тынады. Меңіреу даланың əлдеқандай мезгілсіз жүргіншісі болмаса,
білтеленеген сыңар аяқ соқпақтың қиыршық тас аралас шаңының
көтерілуі некен-саяқ. Зəудеғалам қылт етіп қия асып келетін құлан
ғана маусымның май шыжғырғандай аптабынан қаталап жетіп
бастаудың бал суына бас қояр еді. Мұздай суды ұзақ сыздықтата
сіміріп жатып, төменнен талмаурап естілген əн мен зарға бергісіз
ышқына əуелете салған үннен, лүп етіп лықсып соққан беймарал