Елім-ай - 59

өзбек уəзірі Рабжабқа мықтап тапсырып, Əмудің жоғары жағындағы
Кафриган мен Сухандария арасынан ойып тұрып, орын бергізген еді.
Жақсылық ұмытылар ма. Ашаршылықта жеген құйқаның дəмі кетпес.
Қиыншылықта созған қолдың мəні кетпес. Есеңгіреген ел ес жиған,
есебін түгендеуге кіріскен. Ақкөңіл аңқылдақ қазақтың "өзбек өз ағам,
сарт садағам" дейтін жан сыры сол кезде айтылған. Айтқызған тірлігі.
Сол жылдың қыркүйегіне қарай Əз Тəукеден хабаршы жеткен-ді.
Енді Қазыбектің көз алдына көп дүние елестеп келе берді.
Əдеттегідей қырға шығып аң аулап, ауылына шаршап жетіп, ақ ішіп,
демалуға қисая кеткені де сол ми, сырттан əлдекімнің дүрілдеген
даусы естілді.
– Қазыбек! Əу! Үйдемісің?
– Иə. Жайшылық па?
– Тез шық. Көкең шақырып жатыр.
Үлкен үйде біраз адам жиналып қалған екен. Ішке кірген Қазыбек
үйдегілерге ашық дауыспен сəлем берді. Көбісін жақсы таниды. Əкесі
Келдібек ағаш төсекке арқасын сүйей шалқайыңқырап, оң жағына
қатарласа қалған үлкендерге ықылас білдіре өзі де шешіле сөйлеп,
өзгелерді де бейіп бере тыңдап отырған еді, баласына "тізе бүк!"
дегендей ыңғай білдірді.
Қазыбек алдына келген қымыз толы тостағаннан, ауыз тиді де,
алдына қойып, үлкендердің сөзіне құлақ түрді.
Əлгінде əңгімесі үзіліп кеткен бе, əдеттегі сөзуар қалпына қайта
оралған сақал-шашы ақ шулан, кесек мұрынды, өткір көзді, батыр
тұлғалы Айдабол би ағындай жөнелді.
– Əрі итеріп, бері тартып ырғап-жырғайтын ештеңесі жоқ, Келдібек.
Əз Тəуке ерекше жарлық шығарса, оның да бір білгені бар шығар.
Алысып астыға түсе бергеннен, жарысып алға озғанның да бір
шүкірлігі бар. Соны сəл ескерсек жəне дұрыс болар. Ат-сойылды
қамданбап па едік. Қан болып қансырамап па едік. Қан сиіп
қашқанымыз қашып, қаша алмағанымыз тұтылмап па едік.
Елдестірмек елшіден, қауластырмақ жаушыдан. Ит көрген ешкідей екі
көзді ежірейте бергенде не тындырмақпыз. Көнбейміз, намысты
тергейміз деп қарысып, қасарысып жүріп, ақыры не болдық? Арқа түгіл
ортадағы Сайрам төңірегінен де айырылып, жел қуған қанбақтай
Əмуден бір-ақ шықтық. Өз төрінде емес, өзгенің босағасында отырып
кергу-арыстанның құйрығында отырып басына қарғу болмас па.
Сондықтан хонтайшыға да қолжаулық болмай, көз таластыра бару
керек, əйтпесе барудың қажеті жоқ.
Келдібек бас изей түсті де, даусын қырнады. Айдабол би оң қабақты
серпіп қап, сөз тоғанын бітейқойды.
– Айеке, оның бəрі белгілі жайт қой. Сіз хан жарлығының салмағын
сездіңіз бе, құнын анықтап, бəсін бағаладыңыз ба. Елшілікке баруқайындап бару емесін менен артық білесіз. Хонтайшыға есің кетіп,
есеңгіреген күймен есігінен сығалап қана баратынды ескердіңіз бе.
Сығалатып қаратып қана, сыйыстырып кіргізбей қойса қайтеміз.
Сыналап кірер ебіміз, сыпалап соғар кебіміз бар ма еді? Пірің мен
ұлыңды тірсегін тіліп, асығынан іліп қойып, аспанға қарап астамсып
тұрған ақшиған көзді аяғының басында кенедей қыбырлаған кіріптар
кеудеңе иілтіп, еңкейтіп əкеп, қадалта алар қандай құдіретіміз қалып
еді. Иініміз түскен бүгінімізде иық теңестірер халіміз бар ма еді.
Ендеше апандай көмейге əлденені асатып қана қомағай өңештің қыбын
табатынды ұмытпайық. Ашқарақ көзді алтынмен арбап, күміспен
жаулап күлмең қақтыратын епсектікті ескерейік. Алдына мал түссе,
қойнына қыз түссе, кіргізбес есік, ашылмас қабақ, шешілмес түйін
қалмайтынын жаңғыртайық.
Ал соған... сол аптайтын алтынды, күптейтін күмісті, шыбжындаған
байталды, сылаңдаған аяшты табатын амалды қарастырайық.
Қаңыраған дорбаның түбін қаққыштаймыз ба, маңыраған, жамыраған
төлді төлем қыламыз ба, аңыраған ананың ыстық құшағын суытып
тұлымдысынан айырамыз ба-ханыңның мынау жарлығы осындай
ауыртпалық та, үлкен салмақ та боп түсіп отыр.
Енді үйдегілер жым-жырт күйге көшті.
Қазыбек іштей ғана қарсылық жасап отыр.
"Шабылып бір құрдым құлқынға түсіп, сабылып барып тағы да сол
құрдымға барлы-жоғымызды тықпалай берсек, қылқ-қылқ жұтып, ырқырқ кекіретін жоңғар жалмауыздығынан өлсе тиылар ма? Үйіріп бір
асадым, қайырып екі асадым, қаңғыртып əкеп, тағы мол қарпыдым деп
құтырынып шыға келерін сезбегені ме? Игі жақсы дегендеріміздің
аумалы-төкпелі
заманның
əуенімен
аударылып-төңкеріліп
жататындары қалай? Кешегі өрліктен із қалдырмай, бұларды үнемі
ылдилата беретін қандай құдірет? Бет-жүзге қарамай, босағаңның
беріктігін қайта нығайт! Шайқалған шаңырағыңды қайтадан
шарықтат,
керегенді қайтадан керіп жай дейтін берекелі ауыз осы қиыннан
шынымен табылмай ма? Табылмас болса, сонау алыстан айбат атқан
жоңғар жақтан жел тұрса қабықтан сығалап, дауыл тұрса тасаға
тығыла қалатын жермешелдік күймен қашанғы қол жалаған күшіктей
сүмеңдеп жүре береміз?"
Өз ойынан өзі ашынған Қазыбек сілкінін қап, ес жиғандай еңсесін
тіктеді. Бұл кезде ақсұр өнді, ат қақты, қап-қара шоқша сақалды
Бабаназар сөйлеп отырған.
Қайда барсаң-Қорқыттың көрі. Өзен біткеніңді өзіне басып алып,
орысың судан қақса, шығысында жалақтаған жоңғар оттан айырды.
Теріскейінде
құба
қалмақ
пен
естек-башқұрт
нуыңды
жайласа,күнегейінде Хиуа мен Бұхарың құмға айдап, тынысыңды
жайғады. Дүниенің төрт бұрышының дəл бүйтіп жарылғанын кім
көрген. Ана тұстан шаң бұрқ етсе, мына тұстан дауыл бұрқырайды.
Ойдан қашсаң, қырдан тосатын үнемі бір таусылмайтын қияметтің
қылкөпірі. Қойдың өрісі, жылқының тебінінен де бұрын тірінің зары
мен өлінің кебіні қинап тұр ғой. Жалынғаныңды тыңдар жоңғар,
жығылғаныңды түсінер хонтайшы бар ма. Қалданның көкірегіне дəл
Қазір нан пісіп тұр-ау. Бір жасаған жорығында арбалап алтын, қоралап
қой, қос-қостап жылқы, мыңдаған тұтқын əкетсе, оның айдарынан жел
еспей ме екен, мұрнынан дауыл соқпай ма екен...
Əй, шашбаудан қырқып, білектен босатып, омыраудан ағытып əлгі
айтқан алтын-күмісті ілдəл далап табуын табармыз-ау. Соныңды сол
кекірік атқан Қалданның кірпігіне ілер ме екен?
Келдібек ауыр ыңыранды. Екі бетінің ұшына қантабы білінді. Ашуға
басарда, не көкейдегісін ашарда болатын бұл нышанды сыр мінез ұлы
Қазыбек мұрыннан білетін. Ентелей құлақ түрді.
– Ағайын, қазақ десек бəріміз күйеміз. Шапса да көндік, атса да
көндік. Алса да бердік, алмаса да бердік. Жер жауда қалды. Жан тəнде
қалды деп татусыз тəубаға ұйыйық па сонда. Бірің жоңғарға неге
барамыз дейсің. Екіншің хонтайшыға неге береміз дейсің. Ау, сен
бармады екен деп құлдықтағы ерінді босатып жібере салайын деп
отырған жоңғарды көрсетші маған. Сен бермеді екен деп, күңдікте
жүрген қызыңды қайтарып салайын деп жүрген ойратты көрсетші
маған. Хан Тəуке елші жіберсе, елдігімізді танысын, еркіндігімізді
ерегісте ешкімге бермес жан-кештілігімізді білсін деп жібергелі отыр.
Мен берейік десем, аяздай көгерген дұшпаныңның жүзі жылыр ма, беті
бұрылар ма деген далбасам ғана. Əрі ырғалып, бері ырғалып,
құйрықты босқа жауыр қыла бермейік. Сөзді осымен доғарып,
дайындыққа кіріселік.
Алдымен мықтап тапсырарым: əр ауыл баратын адамын сайласын.
Адамына лайықтап таңдаулы аттарын жабдықтап, қару-жарағын сай
қылсын. Азамат атымен көрікті, қару-жарағымен айбынды. Жоңғарға
қонақ боп бармайды, елші боп барады. Елді еріне қарап таниды. Сыйсияпатты тез жинауға кірісіңдер,-деп осы отырған көп рудың игі
жақсыларына əр ауылдан жиналатын мал-мүліктің мөлшерін белгілеп,
ас ішкеннен кейін атқа қондырды.
Əкесінің кеңесті тыңдауға шақырғанын əлде басқа да тапсыратын
жұмысы барын білмей отырған Қазыбекті Келдібек оңаша алып
қалды.
– Мəн-жайды сездің ғой.
– Иə, көке!
– Не түйгенің бар?
Келдібек өзге балаларынан гөрі осы Қазыбегін төрт-бес жылдан
бері көбірек сынап, көбірек қасына алып, үлкендерге үйірсектетіп
жүрген. Қазір де ақсұр дөңгелек жүздің дөңқабақтың астынан түйіле
қарайтын үлкен көздерін кірпік қақпай шаншылтып отыр.
– Не түйейін. Хонтайшы құдай емес шығар. Құлдық ұрып маңдаймен
жер сүзе беретініміз қалай? Құдірет ханда емес, халықта ғой, көке.
Кеудемізді бастыра бергенше, иық пен иығымызды неге
теңестірмейміз?
– Қалай? Қайтіп? Иығыңнан басып, кеудеңді езіп кетпеп пе еді?
Еңкеймесең, басыңды шабам деп шабаланып кетпеп пе еді?
– Еңсе көтермесек, еңкейте берері хақ. Кеудені езсе, жара жазылмас
па? Құлдық қамыты мойынға түсіп пе еді? Есем деп егессе, мұң мен шер
арылмас па? Басымыздан бақ-дəулет əлде мүлде ұшып па еді? Жоқ,
көке! Оның табынғаны қуыршақ құдай болса, біздің тəңіріміз
жаратушы бір Алла! Талпышғанымызды өңір көрмес деймісіз.
Туырлықты қазақтан түндікті ойраттың қай жері артық. Түтіні
түтінімдей боп ұшады. Түр-түсі, түр-түсімнен аумайды. Түтін саны да
алашыңыздан артық емес. Сонда ол несімен алмақ. Несімен қазаққа
қара жауып, басына қиямет күн салмақ? Көптігімен бе? Жоқ!
Мықтылығымен бе? Жоқ! Өнерімен, от қаруымен бе? О да озған емес.
Мендегі бар онда бар. Ондағы бар менде де бар. Қапыда қан қаптырған
Қарақшылығы болмаса, қайраты басым емес. Бізді оңдырмай жүрген
осалдығымыз, көке, басымыздың бірде бірігіп, бірде бөлектенуі ғана.
Бөлінгенді бөрі жейтінін аңғардық білем. Тəуке хан тұтас қазағын
доптай ғып үйіріп, бас жібін бір тізгінге байласа-ойратқа ойранды біз
салар едік. Жоңғарды жəукемдейтін біз болар едік. Осы түйгенім.
Келдібек біраз үнсіз сазарған күйі, не бас шайқап құптамағанын, не
иек қағып келіскенін білдірместен, ұлына еңсеріле бұрылып, ұзақ
қарап отырды да, ырғалып қалды.
– Дайындала бер, Қазыбек. Сен де аттанасың.
– Жарайды, көке.
– Көкірек кере берсе-керік болады, үнсіз ішке түйе берсе-көрік
болады. Осымды ескер, балам. Ат-көлігіңді қамдай бер. Орның күтуші,
қызметшілердің төңірегінде болар.
– Мақұл, көке.
Содан кейін бұл ауылда да, хандықтың қоластындағы бүкіл қазақ
ауылдарында да елшілікке дайындық қауырт басталып кеткен еді.
Елшілікке адам іріктеудің бар қиындығын Тəуке хан Келдібекке
тапсырған. Оған да үлкен себеп бар. Сайрамдағы ойранда қолға түсіп
тұтқында кеткен қазақтың дені-Арғын, оның ішінде бес Мейрам
болғандықтан, "киіз кімдікі болса, білек соныкі" дегенге сайды ма,
өзгені онша араластыртпады.
Осыдан кейін-ақ ақсақал-қарасақалдың ауыл үстін ақ тақыр қып,
көпір кеп мошап-ақ алғаны.
– Əу, Келдеке! Туған бауырым кетті ғой шырылдап!
Құрақтағы даусы өлі күнге құлағымда тұр ғой,-деп бірі дау айтады.
– Елірмелерді еркінсіте бермеңіз, Келдеке. Ерімбеттен өткен ер бар
ма еді. Бүкіл от басы, бала-шағасымен шұбыртып айдап əкетті ғой сол
қайран сабазды! Артынан өзім іздеп бармасам, өзгенің оған қайдан
қимасы қыши қояр,-деп өңмендеген тағы бірі əлден-ақ бітпес даудың
шетін қылтитады.
Əке қасыңда көбірек болатын Қазыбек іштей əрі күледі, əрі күйінеді.
"Əй, қазағым-ай! Береке десе бұлданып, əреке десе тұлданып,
қашанғы бұйда үзе берерсің. Жыбыр-жыбыр қимылдар, дабыр-дүбір
айқайлар, абыр-сабыр жүгірістер тек бізде бар-ау. Қанға сіңген əдет пе,
қол байлап алқымнан алар əбігерлік пе-тиылар күні бар ма екен?
"Арқар" ұранды төреміздің де, "Алаш" ұранды қарамыздың да
көксегені көп тілегі емес, ет тілегі. Жай кезде шетінен керемет.
Айтқаны келіп, атқаны тиіп тұрғандай құлаштап-құлаштап
көкіректерін соққанда, тұп-тура күн күркіретеді-ау. Дер кезде сол
кеуде соғып, тос қаққыштардың көрпенің астына көміліп, қатынының
тасасында тығылып қалатындарын қайтерсің. Желауыздардың құдайы
берген заман боп барады-ау. Қарашы, бірінен соң бірі суырылғанда,
тоспасын бұзып жарған тоған суындай лекілдейді-ау. Бауыры үзіліп,
жүрегі елжіреп, күйіктен күйіп бара жатқаны қайсысы. Анау елтірі
тымақтың сол сор арқалап кеткен бауырына құдайдың құтты күні
бақан ала ұмтылып, басынан құс ұшырмаушы еді, аяқ астынан іздей
қалғанына таңым бар. Інісін тағы да күн құрғатпай құрықтап отыру
үшін құтқарып алуға бармақшы ма? Ол қайда. Мынау өлермендік"Өзгелерден менің нем кем? Бөркін дағарадай етіп хонтайшы алдында
далиып отыратын пəленбайдан неге қалуым керек. Ол немеңнен менің
абыройым кем бе, соңыма ерткенім аз ба? Жоқ, одан менің шаңым қою.
Ал анау түгенбайды дүрілдететіндей-ақ ол шіркінің бəйбішеден туып
пен. Жоқ, руы-ұрқы белгісіз нағыз шата сол. Бəйбішеден туған-мына
мен! Ағайын-жұрт алдында менен өтер беделдіні осы өңірді бес
айналып тауып көрші, тауып берсең, тілімді тістеп, құлдығында ғана
өтейін. Қайдан табарсың. Ендеше керілдесіп керіс-теріске баспай,
жығылар жөніңе бағып, жолымды бер де, жолыма тездетіп сал"-деу
ғана. Өлермендіктен не пайда. Желпініп баруын барсын. Ау,
хонтайшының алдында жеріне жеткізе айтып, желкелеп түсіндіре
алса, құба–құп. Əшейіндегі əлдекімнен естіген бостекі əңгімесін
əсірелеп өсіріп, құбылта хикаялайтын лепірмесінің хонтайшыға қажеті
қанша. Жоңғарда кеткен есені еселеп қайтарар қара нардай кесектік
пен ірге алдырмас іріліктің қасиетін сезбейтіндері қалай. Жалыну емес
жарғасу, ылдилау емес ырғасу керектігін ескермесе, елші боп қатарға
ілініп, қара көбейтудің қадірі қашарын түсінбей ме".
Сарша тамызда елшіліктің Ұрғаға аттанатын кезі де жетті. Əр
ауылдан, əр рудан ілеспек қырық адамды бастау-Қаракесек Бертіске
жүктелді. Бертіс Келдібектің ағасы. Бес Мейрамның өзгелерден кеудесі
жоғары, иығы биіктігін дабырайта беретін əдетімен қалың Қаракесек
Бертісті Ташкенді билегенде өздерінше ақ киізге көтеріп, хан сайлап,
əз-əулие тұтып алған. Бертістің ауыздығымен құс тістеген жүйріктігі
болмаса да, елді аузына қарататын шешендігі болмаса да,
қарауындағыларға сырттан ешкімді тигізбейтін, іштен ештеңені
шетінетпейтін қарауылдығы жетіп артылатын. Оның үстіне
тыңдаушысын үйіріп əкететін домбырашылығы, күйшілігі ғажап
болатын.
"Жұрттан шыққан жұрымдай қылмай, жұтынып тұрған елшілік
дайында" деген Тəуке ханның тапсырмасын жанын салып
жайғастырған Келдібек қызыл парларға қалы кілем жабылған ұзын
тізбек керуенге көңілі тола қарап ұзатып салды.
2
Сол жүргеннен жүріп отырып бірнеше күн дегенде алдарынан жарқ
ете қалған Ілені көргенде, жол соқты болған жігіттердің кеуделеріне
жан бітіп, көздеріне шоқ жүгіріп еді.
Əсіресе Қазыбек анау айнадай жарқырап жатқан өзеннің иінінде
отырған хан ауылының төбесі көрінгенде əлденені ырым еткендей
жүрегінің қабына түсіп, жиі ұрғыштап кеткенін сезінді.
"Əй, тегін емес! Не жауды алармын, не дауда алармын" дейтін батыр
да, би де емеспін. Менің алағызғаным не соншама. Əлде анау Бертіс
əкемнің соншама күннен бері сол қабағына ілініп, тезек теріп, от
жағып, су тасыған күйімнен запыланам ба? Оған несіне ренжимін.
Қолғанат болсын деп қолбала ғып жұмсаған өз əкем ғой. Хан
жақтырмаса, балалығымды байқаған шығар. Хан қыжыртса,
шалалығымды ескерткені болар. Ақыры міне келіп жеттік қой.
Етікшінің шегесіндей айтарымызды іш қадап айтып, дұрыстап қайта
алсақ, туған-туыстарды қайтара алсақ, абыроймен елге оралар едік-ау.
Əй, бұлар бізді неге қарсы алмайды? Хонтайшысы шықпаса да тайшы,
нояндары құрып қалып па? Елдің елге, ханның ханға сəлемін əкелген
бөркі дағарадай, аты дырдай елшілікпіз ғой. Қазақтың қаһарына мінсе
тасты ерітерін, тауды бұзарын білудей-ақ білетін, жоны мен жотасына
сол қазақтың көк айыл қайыс қамшысы мен көкала сауыр сүңгісі тиген
қыршаңқы жоңғар емес пе? Табысқалы келсек, шабысқалы келді дей
ме, бұғып қалғаны қалай? Əлде менменсіген қу көкіректің текірек
қағуы ма? Онысынан не түседі. Ауылға келген бейсауат қонақты да
күтіп алу ежелгі тұз əдеті. Əдетінен жаңылса, хонтайшының қадірі
қашады да. Қашсын, мысыммен басармын онда.
О-о! Əне, шаң бұрқ етті. Сілекейлене итшұбырды! Бері салды.
Көбейді. Қоюланды. Е, бəсе! Осылай болуы керек қой. Атадан туған
ұлдың бəрін күл көре бермес. Көрсетпеспіз-ақ!" Қазыбек анау төменнен
бері құйындата жақындап қалған аттылар тобына үлкен көздерін кең
аша қадалып қапты.
"Қарасы біраз. Əрине, Қалдан Башықтың да cay сиырдың жапасы
емес. Шамадан аспайды да, кемімейді де ол. Монтанысынғандай кеше
ғана өзі шауып кеткен қазақ ханының елшісінің алдына мыңды
шығармайды ол. Менсінбегендей Тəукенің оң қолы, орақ ауыздысы боп
келе жатқан елшінің алдынан селдіретіп он шақты-ақ адамды қарсы
алуға жөне жібермес. Əй, Бертіс көкемнің кейде орынсыз кекірейе
қалатыны да, кейде келеңсіз ылдилай қалатыны да бар–ау. Халықтың
атынан сөйлейтін болған соң, ханның өзі боп келген соң арқаңды
артыңдағы алашыңа тіреп, алдыңды аласартпай асқақтата алақшыңа
беріп, еңсеңді түсірмей, қайыстырса қайыспай, исе сынбай, илесе
көнбей қайсар та-бандылыққа басу керек–ау. Соған көкемнің
табанының бүдірі шыдаса..."
Түйдектеле құйғытқан қарсы алушы топ бұларға оқ бойы қалғанда
ат басын тежеп, екіленіп ауыздық тістеген күліктерін бүлкіл желіске
салып алды. Ең алдында оқшауланып омыраулаған ақбозын
қырындата билете басқызып келе жатқан адамның сəн-салтанаты
өзгеше.
Елшілер керуенінің алды иіріле тоқтап қап еді, көз ұшында
шұбатылған соңы біртіндеп сүліктің жиырылған денесіндей
жинақтала бастады. Бертіс ханның ту сыртына топтасқан игі
жақсылардың алдына сүзіле, күн сала қарауы көбейіп кеткен еді, іле
еріндеріне күбір жүгірді.
– Əй, анау адам келіскен салтанатына қарағанда Қалданның
ханзадасы болар.
– Оу, соның ұлының аты кім еді?
– Оны қайтесіз? Қызыңызды бергіңіз бар ма?
– Тəйт! Тəйтіктенбе.
– Енді өзіңіз ғой хонтайшының қайдағы бір қара шеке ұлын
түгендей бастаған.
– Ей, анау Сыбан-Рабтан!
– Иə-иə! Дəл сол!
– Сенге хонтайшының қан уыстап туып, қазақтың қанын кеселеп
ұрттайтын Сыбаны ма?
– Сол! Мен оны танимын ғой.
Бертіс артына еңсеріле бұрылып шұғыл бұйырды:
– Жə! Жамырамаңдар!
Арқан бойы жер қалғанда жоңғарлар аттарының басын тежей
аяндатып келіп, есік пен төрдей жерде көліктерінен түсті. Арт жақтан
жеткен нөкерлері ең алдындағы Сыбан-Рабтанның, одан кейінгі он
шақты адамның аттарын жетектеп алып кетті.
Бертіс хан мауыты шалбардың қиығынан сауыр етікті жарқ еткізіп
ілгері аттады. "Қап!-деді іштей
Қазыбек.-Сел тосқанда ғой. Жə! Құлдыраңдай беруіміздің басы осы
ма екен?"
Бертіс хан жақындаған кезде ғана басын шалқақ ұстаған СыбанРабтан бір аттап қана ілтипат танытып, ұсынған қолға алақанын əрең
тосты.
"Кердеңін! Кердең болмай қайтсін. Шапқан ол, шабылған біз!"
Бертістің əдеттегі сампылдап шығатын даусы да, неге екенін кім
білсін, ə деп бастағанда, құмығып естілді.
– Бүкіл мұнғұл һəм жоңғар даласының ұлық ханы, зор мəртебелі
хонтайшысы қасиетті Қалдан Башықтыға, сондай-ақ қасиетті
Қалданның құзырындағы күллі ойрат жұрты, мұқым мұнғұл танабы,
тұтас ойғыр əулеті, көк аспанды көк сүңгісімен тіреп алған шеріктері
мен ханзада Сыбан–Рабтандай атақты тайшылары, қадірменді ноян,
жайсаңдарына зор сау-саламаттық тілеп, бүкіл күнгей даланың сансыз
қазағы мен қырғыз, өзбегінің ұлық əміршісі құдіретті Тəуке ханның
жоңғардың ұлы хонтайшысы Қалдан Башықтыға, мұқым ойрат
ұлысына деген ғиззату сəлемін қабыл алыңыздар!
Бертістің Сыбан-Рабтанға бағышталған жүзі сөз соңында ханзада
тайшының ту сыртында тұрған тектілер мен мықтыларға қарай
бұрылып, шүңірек көздер əлгілерді бір–бір жанамалай сипап өтті.
– Шүкіршілік! Қоғадай көп шүршіттің көк тəңірісін қалтырат Қан,
ормандай мол орыстың ордасын үреймен аштырған қаһарлы һəм
қасиетті ханымыз Қалдан Башықты да, қаһарлы хонтайшымыздың
қабағынан күн, айдарынан ай көрген сары телпекті күллі ойратмұнғұл ұлыстары да қос дүниеміздің əулиесі Дзон-Кабаның арқасында
саушылықта аман-есен жүріп жатыр. Баһадүр Жəңгір ханның ұланы
қазақтың жас ханы Тəукенің, кешегі ат тұяғының дүбірімен жарты
дүниенің құлағын тұндырып жіберетін қазақ халқының, бүгінгі сол
дүбірді ұмыта бастаған аянкеш алаштың құрметті елшісі, Шаншар ұлы
Бертіс мырза, төрт түмен ойраттың еліне келген қадамыңыз құтты
болсын!-деп Сыбан-Рабтан қазақшаның майын тамыза сөйлеп қарсы
алудың, құрмет танытудың кəдімгідей рəсімін танытты.
– Айтқаныңыз келсін,-иіле берген басын, əлдене ойына түсіп кетті
ме, Бертіс хан көтеріп ала қойды. Соны қазақтар да, ойраттар де сезе
қапты. Бір-біріне қабақ астынан оқталған жүйрік қарастар шаншыла
шарпысып қап, айқасқан кірпіктердің, бұрылған жүздердің тасасына
көмілді.
– Күн ыстық, жол алыс, көңіл күпті. Жолсоқты болған шығарсыздар?
– Иə! Əрине ғой, ханзада! Алыс жол ілгері асықтырып сергіте ме,
күдігімен шошытып шаршата ма, бəрінің төрешісі-уақыт көрсетеді ғой.
Бертістің оң жағында сөл кейіндеу тұрған томпақ көз, кең маңдай,
бүркіт қабақ қазақтың ілес жауабын естігенде, ханзада қадала қарады.
Кіржің ете қалған қабағы бірақ тез ашылды.
– Əлбетте уақыттың ұтатыны да, ұтқызатыны да болады...-əлгі
Тайкелтір биді танымаса керек, қалай, кім деп атарын білмеді ме, сəл
кідірді.-Солай, құрметтім. Мен қасиетті ханымыздың сіздерге арнап
тіккізген ауылына өзім бастап апарам. Керуендегі қызметші,
нөкерлеріңіз асықпай келе жатар. Анау біздің жігіттерге мықтап
тапсырғам. Солар сіздер қашан кеткендеріңізше басы-қастарыңызда
жүріп, өрі күтушілеріңіз, əрі ел ішінің телі-тентектерінен
қорғаушыларыңыз да болады,-деп көлденең төбеге шығып қатарласа
қалған нөкерлерін қол бұлғап көрсетті.
Əлгі
сауыт-саймандары
күн
көзінде
жарқырап,
сəуле
шағылыстырған сұсты нөкер тура бір жүздік. Соны лез шолып өткен
Қазыбек: "Япырай, мыналар күтушілерің деп жендеттерімізді қосып
бергеннен сау ма? Осыдан былай аяқ басқанымызды аңдиды да
отырады-ау. Біздің бір адамға екі нөкерден бөлгеніне қарағанда,
хонтайшы не құрметімізді асырмақ, не күзетімізді күшейтпек. Қалай
десең де бұлардікі мысымызды баса берудің жарғысы ғой. "Күштінің
көті диірмен тартадыны" əлден-ақ ұғындырып, əлден-ақ ықтырып ала
қояйын деп ойласа, хонтайшының да шолақ қайырып, шолтаң ете
қалатын өресінің қысқалығы болғаны ма. Қой, ондай өрескелдікке бара
бермес. Атам заманнан бергі əдетпен елшіге ежірейе қараса да, ентігін
баса алмайтын хандар мен патшалар үрдісінен бұлар да жаңыла
қоймас".
Сыбан ханзада бастаған алғашқы ұлық топқа атына мініп ап, ілесе
берген Қазыбекті Бертіс қамшымен жасқап, қалт тоқтатты. Əлгіндегі
Сыбан–Рабтанға сөйлегендегі құмыққан үн емес əдеттегі сампылдақ
даусы да қатқыл шықты.
– Орныңды біл, бала! Əкіреңдей берме!-Сəл бөгеліп барып,-Малмүлікке байқас бол!-деді. Онысы "ұрыссам да өзімсініп ұрысам. Бірақ
өзгеден өзіңді ерекшелеп тұрмын. Саған ғана сенетінімді түсін!"
дегенін жəне білдіргені тəрізденді. Қазыбек ат үстінен басын изеп,
келіскен түр байқатты да үн-түнсіз қала берді.
Мол сулы Іленің сонадайдан орағытып барып кең қолтық жасаған
үлкен иініне бір ауыл ғып бірнеше ақ шаңқан үйді тігіп тастапты. Бір
ғажабы-əлгі аршылған жұмыртқадай ақ үзікті, алтын туырлықты ақ
үйлер шетінен дөңгелек қыпшақ иінді, шаңырағы шомбал қазақы
үйлер еді. үй-үйдің арасында, көлеңке, саяларда қыбырлаған адам.
Анау əрқайсысы бір-бір байбатшадай сылана киінген, ертұрмандарына шейін алтынмен аптап, күміспен күптеп, ат əбзелін
тегіс қарала кавказдатқан қазақ елшілеріне əрі таңырқай, əрі қызыға
қадала қарап қалыпты. Ортадағы сегіз қанат ақ ордаға Бертіс ханды
екі-үш адамымен Сыбанның өзі бастап кіргізіп, төрге оздырды. Аяқ
астында да ұйысқан көгалдай қызылды, жасылды кілем. Қалың бөстек,
құс жастық. Сол қазақы үй. Қазақы бұйым. Əне, босағадан сəл солға
таман иіндеген қара саба. Қара сабаны көргенде қазақтардың тамағы
қаңсып, ындындары кеуіп сала берді. Соны көрді ме, сезді ме, сергек
тайшы нөкерінің біріне иек қағып еді. Анау лыпыл қағып шыға жөнелді
де, қаншырдай қатқан қара жігітті ертіп кірді. Қара жігіт қара сабаны
піспектеді-ай кеп! Үйдің ішін таңдай қақтырып тамсандырып, қайран
қымыздың мұрын жарар қышқыл иісі жайлады-ай кеп!
Тағы да қазақы торы ала тостағандар Бертістің, Бертістің оң
жағындағы Сүйіндік Құл болды биі –манағы томпақ көз бүркіт қабақ
Тайкелтірдің, ханның ол жағындағы Керней биі Даудың қолдарына тие
(кірді. Дəмін татып үлгергенше, тобылғымен ыстағандай қымыздың
көмейлерінен қалай сырғанап кеткенін де білмей қалды.
– Тағы ішіңіздер! Тағы алыңыздар!
– Рахмет!
– Алла риза болсын!
– Онда ас піскенше демала тұрыңыздар. Күтіміңізді мынау Жырғал
ноян бастаған жігіттер атқарады. Бəрі қазақшаға ағып тұр. Қысылмайқымтырылмай жайғаса беріңіздер-деп Сыбан-Рабтан шығып кетті.
***
Қазыбек хонтайшыға тарту-таралғыға деп арнап айдап əкелген
жылқыларды əлгінде тағы бір түгендеп шығып, жылқышы жігіттеріне
мықтап тапсырып қатқанда қастарына қосылған жоңғар шеріктерінің
бірі Қарқылдап күлген. Содан соң екі жаққа кезек жүгіріп, бір орында
байыз тауып тұрмайтын көздерін өрең тоқтатып, бұған қадалған.
– Қазақтың үйі сұлу, аты сұлу, қызы сұлу. Оған таласпаймыз. Жақсы
үй керек болса, қазаққа барамыз да аламыз. Əрі ұшқыр əрі жүйрік ат
қажет болса, тағы барамыз да тақымға басамыз. Ал хатун... ə, қатынның
жөні бөлек қой шіркін!.. Қара көз, имек қас... сонсоң Қалай еді, не деуші
ендер... Ə-ə, ақ бұтағы бүлкілдеген ақ тамақ, солқылдақ бел, қолаң шаш
қазақта туады, ойратқа бұйырады,-деп тағы да қарқ-қарқ күлді.-Əу,
жігітім, тыңдашы! Басымда қазақы үй, тақымда қазақы ер, астымда
қазақ келіншегім, тіпті балаларымның тілі де ө дегенде қазақша
шығады. Оу, сонда мен де қазаққа айналып кетпедім бе. Сен біз
тұрғанда мынау қылқұйрығыңның бір қылы жоғалар деп қам жеме.
Тек, тұлпарларыңды мұнан да гөрі көбірек айдап келгендерінде тіпті
қатып кетер еді!
Үндемей кете беруге намысы келді ме, əлде көмейіне тығылған
əлдебір сөздер көмейін бүлкілдете бастады ма, атының басын шірене
тежеген Қазыбек шаралы көздерін шоқ түскендей жандырып, əлгі
езуін жимай тұрған ойратқа өңмендете қадалды.
– Əу, жездеке! Алысқа онша бармайсыңдар-ау, кепке онша
ұзамайсыңдар-ау деп көңілімнің аздап бұзылып тұрғанын көрмеймісің.
Ер жігітке бір емес қатарынан үш қауіп бірден төнсе, сытыла алмай қан
құсар, құтыла алмай көр құшар. Қазақы шаңырақ құламас па, құласа
жаныңды жарға тықпас па. Астыңдағы кер атың бір күні орға жықпас
па, қойныңдағы қатының кеудеңе қанжар сұқпас па.
Езудегі есалаң күлкісін жиып ала қойып, тілін тістерін де,
қылышына жармасарын да білмеген шерік қыпылықтап қалғанда, ерін
астынан кекесін күлкісін ақырын ғана бүлк еткізді де, Қазыбек атын
тебініп қап жүріп кетті.
"Əй, айттым білем. Қайран шешендік! Керексің-ау сен маған. Шіркін,
шешен болсам ғой! "Тіл тас жарар, тас жармаса, бас жарар" деген
бабалар қандай ақылды. Кепіріп сөйлеп, көкірегімді басам деп еді,
көмейіне құм құйғандай болдым-ау. Əй, құя алдым ба шынымен?
Үндей алмай қалды ғой. Қолы қынға жүгіре беріп тоқтамады ма...
Шіркін анау Тайкелтір ағадай топқа түсіп, топ жарып өтердей болсам
ғой. Түйдек-түйдек төгетін, жүйткіп-жүйткіп алатын, жез көмей, мен,
қызыл тіл, сендерден өткір, сендерден мықты, сендерден асыл не бар?!
Анау хонтайшының алдында арқанды елге, табанды мынау қолды
болған алаштың ежелгі атажұрты-қасиетті қара жерге тіреп қойып,
қазақтың құдіретін танытып, қадірін асырып, хонтайшының құтын
қашырып лекілдетіп бір кетсем... Əй, сонда не дер едім? Не айтар едім?
Қалай шүйіліп түсіп, қайтіп үйіріп, иіріп əкетер едім?.."
Осындай оймен келе жатып сойыс қойын бағып жүрген жігіттерінен
өтіп кете бергенін байқамай қалыпты. Оқыс дауыс ойын да, бойын да
дір еткізді.
– Қазыбек? Əй, тоқта!
Қазыбек тізгінін тартты. Əлгіні енді таныды. Қуандықтың Алсай
Барқы батыры.
– Ay, Бəке! Сіз екенсіз ғой! Жайшылық па?
– Қайдағы!.. Мынау сабауларын шошаңдатқан шерікмеріктердің
ызасын көрдің бе. "Қойды олай жайма, былай қайыр. Өзенге беттетпе,
өзекке жап!" деп əбден зығырымды қайнатқаны!-деп батыр күйіп-пісіп
тұр.
– Бөке, қойшылардың арасында сіз неғып жүрсіз? Үлкендермен неге
кетпедіңіз?-деп Қазыбек таңданып қалды.
– Шырағым-ау, төрт аяқты малға сенім бар ма. Оның үстіне анау
Сыбан неме мынау найзалары шошаңдаған жандайшаптарын қосып
жіберген соң... шошынбай қайтерсің. Мына қойлардың біздің Алсайдан
жиналғанын білесің ғой. Білсең, қоқаңдаған немелер көзіміз таса
болысымен қасқырша талап жүрмесін деген белгілі сақтық қой менікі.
– Ой, Бəке-ай! Найзасын шошаңдатқандар малдыма, жанды ала ма,
бір құдайға аян. Енді бізге бұ жақта айқай-шудан гөрі арбасу ғана
көбірек қажет. Əріден ырғап, беріден қозғап, түптен қопармасақ,
қойыңызбен қоса өзіміз бірге қосақталып кетерміз.
"Əй не дейсіңді" аңырған жүзбен, кең ашылған көзбен айтқан Барқы
батыр атын ілгері лықсытқан Қазыбекке үнсіз ілесті.
"Осы жас жігіттің өзгелерден гөрі ойы сергек. Сөзі өтімді. Əкесінің
тəлім-тəрбиесі сіңбес пе. Өнегесі жұқпас па. Оның үстіне шетінен сөз
қуған, мысқылды ерттеп мінген Шаншардың өнерпаз тұқымы болса
қайдан осал болсын. Құдауəнде, біздің ханның осы інісіне сонша неге
шүйіле беретініне түсінбей-ақ қойдым. Қолбала емес, тура құл баладай
жұмсайды. Осы сапарға шыққаннан бері Қазыбек ұланның қай кезде
ұйықтап, қай кезде тынығатынын бір көрмеппін. Соған қарамастан
қабағына кейіс-кірбің жуытпайды-ау сабазың. Əй, болайын деп тұр–ау.
Бол! Болғаның керек, өренім! Біз сияқты ауыл арасынан аспайтын
можантомпайлық саған жетпесін. Көзіңде от бар. Кеудеңде жалын бар.
Жасаған, жас тілеуін жат көрме. Жатырқамай, жауап қыл!"
– Əу, Қазыбек! Сен əлгінде қоймен бірге қосақталып кетуіміз мүмкін
дегенді қалай айттың?-деп Барқы батыр ұланмен тізе қағыса жанасты.
– Ə,ə, Бəке! Ол бір толқыған ойдың көлеңкесі ғой. Қорықпаңыз.
Елшінің маңдайына жел, қоңына қол тимейтінін білмеуші ме едіңіз,деп жымиған Қазыбектің жүзіне барлай қараған Барқы бас шайқады.
– Əй, бала! Тереңсің-ау! Тіфə-тіфə, тілім тасқа. Дегенмен де көт
қопаңдамайтындай бекемдікті айта алсаң, сендіре алсаң ағаңды,
ашсаңшы онда ішіңді!
– Табысқан досың емес, шабысқан ежелгі қасың ғой бұлар. Елші боп
келдік деген емескіміз болмаса, көмескіміз көп қой əлі. Хонтайшының
да, көп ойратыңның да мұрты майланып, кекірігі азып, мейманасы
тасып отырған кезеңде келгеніміз ғана қинайды-ау. Жер мен көктің
арасын шаңға бөлеп, күннің көзін апталап жауып алдына сап айдап
əкеткен қазақтың малы қаншама-көзінің етін өсірмес деймісіз. Құл ғып
қорлатып, күң ғып зарлатып байлап əкеткен қазақтың жаны қаншамакеудесіне нан пісіртпейді деймісіз. Опырып алып, жерімізді
жамбастаса, қаламызды қопарып алып, байлығымызды тасысакөкірегіне желік, кеудесіне бүлік кірмеді деймісіз. Кешегі терезесі тең,
керегесі кең елдің адуын елшісі деп қарар ма, əлде шабылған елдің
шаңына көміліп тентіреп жеткен əупірім өлмешісі деп қарар ма-көңілді
күпті қылар жайт осы, Барақ аға,-деп Қазыбек демін ықылықтата
шығарып, кеуденің күрсінісін жұтқызып жіберді.
Барқы мына елшілік сапарының бел сындырар таудай салмағы
барын енді-енді сезе бастағанда, көңілдегі күдігі одан сайын
қоюланды.
– Не амал бар?
– Амал деймісіз?.. Сол амал көп те, жоқ та ғой. Бертіс көкеме
ойыссам, амал таппаспыз деп қиналуым күшейеді. Тайкелтір жəкем
қиялап бағар-ақ, қисынын келтіре қоярына күмəндімін-ау! –деп
кішкене төбешікке шыға берді де, қазақ елшілеріне арнап тігілген
ақшаңқан үйлердің үстінен түскенін байқады. Бұрылып серігіне