Елім-ай - 75

"Əй, бір болса осы жолы Қайып хан болар-ақ. Қашанғы аузына апара
берген сыбағасын сыпыртып басқаларға ұсынта берер. Бермес енді.
Сырдаққа бұйыртпай, біресе ұрым-ұрқы белгісіз Бахадүрге бір
жамбастатып, одан өрі сырғытып Тəукеге жамбастатып келген алтын
такты, əділет бар болса, жасаған тəңір оң көзімен қарап, Қыдыр қонып,
бақ дарыса, дəл Қайып ханның астынан көрерміз-ақ" дейтін кейбір
жылпылдақ ерінге мына тұстан екінші біреудің кергіген даусы
ыңыранып қосылатын.
"Əу, қасқалар-ау! Қайда адасып барасыңдар? Сыбырлағанды Құдай
естімейді деймісіңдер. Əлде өз көңілдеріндегіні өзгеге сездіруге
тырысқан түрлерің бе? "Қайып, Қайып!" дегендеріңнен байыпты
ештеңе өнбейтінін əдейі байқағыларың келмей ме. Əу, əкесі Сырдаққа
тимеді деп сыналап енуге дайын тұрсыңдар ғой. Сондағы сыбаға
санайтындарың хан тағы екен-ау. Мұртыңды майлап, ерініңді
бұлтитып, езуіңнен майын ағызып, малжаңдай шайнап, қылғына
жұтып жіберетін қазың мен қартаң ғой деп пе едің қасиетті қара
шаңырақтың алтын тағын. Жо-оқ! Атадан қалған дəстүрді неге
қиратқызайық. Бабадан жеткен үрдісінен неге жаңылайық. Ендеше ат
айналып қазығын табады. Тақ үйіріліп иесін табады. Тақ иесі-Болат
хан. Əз Тəукенің бел баласы! Ендігі елдің айналып иірілер темір
қазығы да сол!"
Үшінші тұстан əлгі екі еріннің кергуін жақтырмай үшінші бір
түңліктей ерін түріліп бір беріп, суылдап ала жөнелсін: "Оу, шіркіндерай! Сөз етпесті сөз етіп, бөз жетпесті бөз етіп, тіл мен жаққа сүйеніп
безектей бергенді қашан қояр екенсіңдер. Осы сендердің дəл осындай
бас жоқ, көз жоқ төпелей беретіндеріңнің кесірінен жақтан басты
айырып, көсемім мен кемеңгерімнен тақты айырып қойған
келеңсіздікті неге көрмейсіңдер. Жəдіктің тұқымы аспаннан аяғы
салбырап түсе қалып па екен. Тақты да сол Жəдік тұқымынан асырма,
бақты да сол Жəдік əулетінен басқаға бұйыртпа деп қай құдайың
тапсырып кетіп еді. Көрсетші сол құдайыңның құранға жазып,
қалдырып кеткен өсиетін. Əйтпесе жарапазан айтқандай "Жəдік,
Жəдік!" деп құр босқа басымды ауыртпаңдар. Дүниеаумалытөкпелі.
Аунаған дүние төңкерілмей ме екен. Төңкерілген дүние төгілмей ме
екен. Төгілген дүниенің халқы ығысып, ханы ауысып, дəстүрі
түзеліп,үрдісі оңға баспай ма екен. Аумалы төкпелі заманның Жəдігі де,
Жəдіктен тараған үрім-бұтағы да мынау қасиетіңнен айналайын Əз
Тəукемен бірге келмеске кетті. Енді дүние жаңа дəстүр, жаңа үрдіс,
жақсы тілектермен толады. Сол жақсылардың басы-Əбілқайыр сұлтан.
Қол бастар сардарлығы бар. Қолтық суырып, бас ұшырар батырлығы
бар. Кел салсаң, кереметтей буралығы бар, кеңеске салсаң, кесіп түсер
туралығы бар. Алаштағы жақсыдан бата алған, жауының қанын
қанжар жүзінен тата алған жау тоқтатар ерлігі бар. Қабырғасын
қаусатса да, қасындағыны қарақтамайтын нарлығы бар. Оқ тартарға
қолы ұзын, орайы келген жерінде тартынбай сөйлер жолы ұзын, ту
түбінен ту алған нағыз дүрдің өзі емес пе. Ендеше ендігі ханың да,
ендігі тірегің де дəл осы Əбілқайыр ғана. Қошқар мүйізді, теке мүшелі,
қоян шекелі арқар ұрандылардың ішінен Əбілқайырға маңайлар да
ешкім жоқ. Бұл жолы ұлыс бектерің де, ру билерің де Əбілқайырдан
асып кете алмас. Кетпес".
Осындай күбір–сыбырдан басталған өсек–аянды тесік құлақ, қуыс
кеуде болса, осы бастан іліп алып, құя берсін деген есепшіл тілекпен əр
ауыздан көпіртіп, кең даласына таратып жіберген Қазақ Ордасы
қасиетті де қадірлі Əз Тəукені Əзіреті сұлтанның күмбезінің қасынан
қастерлеп жер қазып, жай дайындап, ақырғы құт мекеніне жылап–
сықтап қоштасып табыстап еді.
2
Əз Тəукені алты алаштың ардагер азаматтары, исі қазақтың іске
алар, игі жақсылары-ұлыс бектері, сұлтандары, батырлары, билері,
ақын–жыраулары ақ жуып арулап қойған соң, еңсесін тіктей алмай
езіліп жүріп жетісін өткізді. Енді дəл осы жабырқау күйді одан əрі
жалғастырып, жердің шалғайлығын, жолдың алыстығын ескеріп, тұс–
тұсқа ыдырамай, ұлыс-ұлысқа беттемей осы тұтас қалпымызда
қасиетті ханымыздың біржолата қырқын да өткізейік деген ниетке
тегіс ұйыған еді. Əрине қырқын өткізейік деу айту үшін, бірінің
алдында бірі арылу үшін сыныққа сылтау ғана екенін екшемеген жəне
біреуі де болған жоқ. Ендігі жерде мынау жан–жақтан құйылған
құзырлы жиынның ортасына түскен аса үлкен даудың шешуін таба
қоюы қиын екенін де түсінбейтін бөрікті шыға қоймас. Ол-Тəукенің
тағына билер кеңесінің шешімімен ұлы ханды қастерлеп отырғызу.
Сол себепті де қырқын өткізуге қалған мынау ақсақал тобы уақытты
босқа жібермей, екеу–үшеуден оңаша бас қосуларды жиілетіп жіберген
еді.
Он екі қанат үлкен ақ ордада түскі астан кейін сəл мызғып кетіп, дем
алып жатқан Қазыбек бидің есігін ашуға асыға басып бара жатқан
адамды Түйте батыр білегінен ұстап қана тоқтатты.
– Бөкембісің? Биаға осы əлгінде ғана көзін іліп еді,-деп саусақтарын
тез босата қойып, Бөгенбай батырға кəдімгідей құрмет танытып қолын
кеудесіне төсеп басын иді.
– Ə, Түйте, солай мед?! Апырай, өз ағаңмен оңаша кездесе алмаудан
өтер қиын не бар екен. Қайда барсаң, аңдыған көз. Бөгеген қол. Не боп
барамыз?–деп батыр ауыр денесімен түгел бұрыла Түйтеге
жақтырмағанын жасырмастан алара қарады.
– Маған не істе дейсің, Бөкем? Биағамен кездесем дейтіндер де,
оңаша бөлектейтіндер де бүгіндері тым көбейіп кетті ғой. Нансаң,
ағамыздың қай кезде тынығып, қай уақта көз шырымын алатынынан
да адасып қалдық,-деп Түйте кінəсін түсінген түрмен жуып–шая
бастады.
– Кездесетіндер, бөлектейтіндер көп деймісің?-деп енді əлгіндегі
қатыңқы қабағын тез жадырата қойып, Түйтені есік алдынан аулаққа
иығынан демеп бастай жөнелді. – Сонда солар не дейді? Неге
бөлектейді Биағаны?
Түйте кідірді. Батырға жүзін тіке қадады.
– Əу, Бөкем-ау, оңаша кеңестің не түйетінін, не байлайтынын мен
қайдан білейін.
– Білесің, Түйтем. Басқа білмеуі мүмкін, сен білесің. Сен анау Аралбай
батыр екеуің Қазекеме тонның ішкі бауындай жақынсыңдар.
Сендерден Биағаның жасырар сыры жоғын мен білмейді деп пе едің,деп Бөгенбай енді жүзіне күлкі табын жүгіртуге тырысты.
– Əрине Биағаның Ақкем екеумізден жасырар құпиясы болған емес.
Ал өзгенің құпиясына өзіміз де онша құмартпаймыз.
– Əй, қайдам. – Батырдың жүзі құбылып, түсі суып қоя берді. –
Жақындатқың келмейді ə. Ағайын арасына да алалық кірейін дегені
осы–ay. Əлден–ақ өз ағам, өзектесім деп жүргенім өңмеңнен итеріп,
сыртқа тебеді.
Түйте түтіге булығып кетті. Қоңыр өнде қызара бөртіп шапшыған
қан дуылдады. Батырға қырыстана қарап тұрып, қылғына жұтынып
алды да, төпелей жөнелді.
– Əу, Бөгенбай! Адамның түсіне қарап ішіне кіріпшыққандай
түңілгенің қалай? Түйтенің тірі пендеге иненің жасуындай қиянат
жасады дегенін естігенің бар ма еді бұрын. Əлде тортаң–тосыраңқы
мінез көрсетіп буып, буындырып алайын деп əлек боп тұрсың ба.
Əйтпесе жүрегіңді алқымыңа тығып, тынысыңды тарылтардай
алалықты ағайынға да, саған да қай жерде көрсетіппін?
Бөгенбай сасып қалды.
– Апырай, өзің өкпелегеннен саумысың? "Өкпем жоқ, тұла бойым
бəрі бауыр" дейтін Қаракесек сендер емес пе едіңдер,-деп бəсеңси
түсті.
Түйте қайта қоймады. Даусы əлі де қатқыл естілді.
– Өкпесіз Қаракесекті онда енді бауырынан да жұрдай еткелі
тұрғаның қалай?
– Е, не деппін соншама?
– Есеп түгендегелі ме, ұпай салыстырғалы ма, əйтеуір маған
беймəлім əлдебір себеппен өсек тасытпақшы болғаныңа, інім, күйініп
тұрмын.
– Оу, сен өзі, Түйте, тереңдеп барасың ғой. Өсек тасы дегенім емес,
өзімсінгенім еді ғой. Мына ортаға сын түсіп, бүкіл алаш баласы содан
қатты дəмеленіп... – Сəл кідірді де, ойын іркуді жөн көрмеді. Жіліктің
майлы басы кімге ауады. Билер əуені қалай қарай құбылады. Кім
ұтылады, кімдер ұтады. Алаш, алаш дей қойғанмен алаштың баласы
ағаштан да көп екенін мен де білемін. Сен де білесің. Көпке бірдей жете
берер сыбаға да жоқ. Біреуді жарылқайды. Біреуді жасытады. Соны, сол
ертеңгі байлауды бүгін жорамалдап отыр-ғанның да артықтығы жоқ.
Осыны сенен сезсем бе десем... Өзімсінгеніме де өкпе тағамысың,
жарқыным?
– Ұпай дейсің?.. Ұтылам ба, ұтам ба дейсің. Сонда анау бүкіл Қазақ
Ордасының билері шешетін мəселені, Бөкем, сен жалғыз шешуден
саусың ба? Оның үстіне сен ұтылып, не сен ұтар қандай қисын бар еді?деп Түйте енді батырға ажырая қарап, əрі таңданғанын да, əрі
жаратпағанын да анық сездірді.
Бөгенбай əлгі ашық қарастан тайсақтап, көзін жасыра жыпылық
қақты.
– Сен, Түйте, мені қай қиырға қаңғытып барасың. Ұтылам ба, ұтам ба
десем, өз қамым ғана ма екен. Өзім үшін қинала да қоймайтынымды
білесің. Ер азығы мен бөрі азығы жолда. Əрине билер шешетін түйінді
мен де, сен де шиелей алмаймыз. Бірақ соны шиелей тіндердің аузы
қалай қисаяды. Түтіндері қалай қарай ұшады. Естімегім сол еді. Одан
басқа бөтен ойым жоқ.
– Онда Биағамды бүгін мазаламайық, Бөкем. Шиеленсе де шешілер
бір түйін ғой түбінде. Асыққанда не,ентіккенде не,–деп Түйте де
ыңғайлана берді. Алайда Бөгенбайдың шапшаңдығы тағы ұстады.
– Асықпаң не?.. Əліптің артын бағам деп талайдың аузы ұрылғанын
ескергің келмей ме? Қашанғы қапы қап, сан соға берерміз. Жақсылық
пен жамандықтың жағаласып жүретінін ұққан туысым едің. Мынау
бөтен бөгденің сөзін сөйлегенің қалай?-деп қиялай тартты.
– Бөтен бөгденің сөзі деймісің? Сонда жақын жанашырдың сөзі
қандай болмақ. Жаңсақ баспайық. Өзгені де, өзімізді де адастырмайық
дейтін Биағамның жолынан бұра тартып, бұзып шық деуің бөтен
бөгделік емес пе сонда?-деп Түйте даусын екпіндете Бөгенбайға дүрсе
қоя берді. Манадан жасы, кіші болса да, жолының үлкендігін сыйлап,
сипай қамшылап тұр еді, көрнеу көзге қиянаттағанына қатты кетті.
Бөкең де андамай апырақтап кеткенін ұқты да, жүзін жылытып,
ұялған тек тұрмастың əдетімен ағасының арқасынан қағып–қағып
қалды.
– Ой, аға–ау! Бөтен бөгде десем сені, осылай айтар ма едім. Ашушаң
болармысың соншама, Түйте бауыр. Мүмкін мен сені сынамаққа əдейі
солай деген шығармын.
– Сынама өйтіп. Не мен сынармын, не сен сынарсың, буынсыз жерге
пышақ ұра берсең.
– Бəсе десе! Оу, Бөгенбай!
Екеуі жалт–жалт қарады. Алтын үзік ақ ордадан жеңіл жұқа
шапанды иығына салбырата жамылып, асықпай аттап келе жатқан Қаз
дауысты Қазыбек би ұйқысы шала жүздің үлкен жазық мандайын
жарқырата жақындады.
– Оу, Бөгенбай! Ұтымды сөзге дау жоқ еді ғой.
Бөгенбай сасқалақтаған күйде екі қолын ілгері соза,алып денесін
шапшаң қимылдатып қарсы ұмтылды.
– Ассалаумағаликум, Қазеке.
– Уагалайкумсалам. Дауылдатып келдің ғой. Көптен іш пысты боп,
майданға кірер жау сағынғаннан саумысың.
Қазыбек жай ғана кеңк–кеңк күліп, Бөгенбайдың алақанында
жатқан күректей алақанынан тарта түсті.
– Жүр. Мені іздесең, неге табылмайын. Күпті көңіл көмек қажет
етеді. Ақыл қосарсың.
Үшеуі ақ ордаға енді. Түйте қонағының астына көрпеше жайып, биге
де, батырға да шынтақтаса деп жастық тастады.
– Ал, айта бер. Айтарың мол тəрізді,-деп Қазыбек қыр мұрнының
ұшын сұқ саусағымен егеп жіберді. Қасындағы көңілі түскен жанға
пейіл бергенде жасайтын қашанғы əдеті еді ол.
Бөгенбай бір шайқалып қалып, көздерін Түйте жаққа қарай серпіп
өтті. Би онысын да аңғарды.
– Бөтен бөгде ешкім жоқ мұнда. Бастай бер, батыр.
– Қазеке, мынау жылау күндер, қаралы күндер қазақтың қабырғасын
қайыстырып кетті ғой. Əз Тəукедей асқарымыз құлаған соң,
аспанымыз тірексіз қалғандай əр кеуденің қорқынышты үрейі көбейді.
Сол тірек болар аспанымызды еңкейтпей, асқарымызды жоқ-сынтпай
анық табу, дəл болжау ендігі елдің өксігі ғой.
– Иə, өксігі екені рас. Өксігеніміз де рас, Бөгенбай.
– Өксік елде ғана ғой, Қазеке. Елдің өзегінде ғой. Өзгелерде есеп
қана. Есесін түгендеу дейтін амал ғана! – Бөгенбай сөзінің аңғары биге
қалай жетерін пайымдағандай сəл кідіріп, бетіне бетін бұра, көз
тоқтатты. Бірақ Қазыбек батырдың сөзінің төркінін анық ұқса да,
түйінін қалай тастар екен дегендей үнсіз тосып қалды. – Көптің ішінде
аласы мен құласы боларын, Қазеке, менен артық білесіз. Тірінің
тірлігін жасайық деп əлден-ақ қопаңдай бастаған кейбіреулердің
ыңғайынан шошыдым-ау.
– Е, не боп қапты... Не деп қопаңдайды? Қайтіп қопаңдайды?
– Қопаңдайтындарды жұрттың бəрі біліп отыр ғой,–деп Бөгенбай
күмілжіді. Онысы "Жұрт білгенді сіз қалай білмейсіз. Əлде
білмегенсисіз бе?" дегенін Түйте де түсіне қойды. Жалт етіп
жақтырмай қарады.–Жұлысқан майдан емес, майда кеңеске
кіріскендер уілдескен сөздерге, дақпырт–лақапқа жел үрлеп, жол ашып
берген жоқ па.
– Қазақтың желі де, жел сөзі де көп қой. Қайсыбірін тоқтатарсың,
қайсыбірін тиярсың. Жел соқпаушы ма еді. Жел сөз желмеуші ме еді.
– Əу, Биаға-ау!-"Биаға-ау" дегенде Бөгенбайдың даусы қаттырақ
шығып еді. Айналасын қымтап, ештеңені өткізбес қамалға айналған
ағаға деген қыжыл ма, немесе өзін өзі қамшылауы ма, бірақ биге онысы
онша əсер ете қойған жоқ.–Желдің артында дауылы бар ғой. Жел сөздің
артында бітпес дауы бар ғой.
– Рас, рас. Даудың сөзден туары, дауылдың желден тұрары рас. Сен
сонда, Бөгенбай, дауыл үйірер еліңнің қамын жейсің, ə. Дау шайқалтар
ордаңның орнықты болуын ойлайсың, ə. Жөн-жөн.
– Неге ойламайын. Əттең, қол қимылы үнемі ем болмайтыны жаман.
Əйтпесе...
– Əйтпесе, аттандап шауып, ақыра тиіп берер едің, ə, батырым.
Ойдағы бола берсе, бұл жалған дүние жұмақ аталар ма еді, қайтер еді,деп би сəл күрсінді де, есіктен шара толы қымыз көтеріп енген жігітке
"келе берін" білдіріп əнтек бас изеді.
Бір-бір тостаған қымыз тастап алған үшеу, əлгі жігіт шығып
кеткеннен кейін де біраз томсарып отырып қалды. Үнсіздікті Түйте
бұзды.
– Биаға, осы таққа... анау ақ сарайға Қайып, Болат, Əбілқайыр
үшеуінен басқа ыңғайлы ешкім жоқ па?
– Ау, Түйте, батыр аңғал дегендей Əз Тəукенің өсиетін аяқ асты
қылмақпысың. Сол үшеуді хан сайлатып, ұлы ханды сол үшеуінен
таңдауды ел таразысына тастап кеткенін есіңнен шығарғаның қалай?деп би елең етті.
– Сонысы бар екен-ау,-деп бас шұлғыған Түйте екі қолға ермек
болсын дегендей арқар мүйіз ожауды ұстай алып, баппен қымызды
сапыра бастады.
– Сол үшеудің бірін дұрыс таңдау ғой ендігі тірлік те, ендігі
қиянкескі тартыс та,–деп Бөгенбай сөз қыстырды.
– Қиянкескі тартыс дейсің, ə... Сол қиянкескі тартысың ағайынды
жамастырар ма, араздастырып алысқа адастырып əкетер ме. Бірақ
тартыстың бəрі төбелес емес қой. Тірліктің бəрі қатулық емес қой.
– Қазеке-ау, қай-қай тартыста да таралғы үзілерін, қар таларын, ар
тоналарын менен жақсы білесіз. Анау ауызы ауызына жабысып
жатқандардың сол қиянкескі дауды осы бастан тұтата жөнелгеніне
мынау Түркістан кентінің халқы тұрмақ, сонау шексіз далаңыздың
шекесі солқылдаған қазағы күйінішті,–деп батыр алдына келе берген
тостағанды алақанына қондырған бойда жұдырықтай жұтқыншағын
жоғары–төмен екі-ақ қыдыртты да, көмейіне қылқ–қылқ құя салып,
босаған ыдысты ішкі екпіннің лебімен шиырып жіберді.
Қазыбек мырс етті. Ажарлы беттің əжімі жиырылып барып,
жазылды.
– Сол даудың бір ұшығы, батыр, сенде жатыр–ау ыңғайыңды бақсам.
Мысық көмбелеп қайтеміз. Ішімдегіні тап деп кеудені құлыптасаң, əрі
қырбай, əрі шалғай кетерміз. Аш онда кеудеңді. Ақтар көмбеңді!-деп би
төтесіне көшті.
Бөгенбай дəл осылай оқыс шап беруді күтпеді ме, аз тіксініп, биге
қалта қарап, ойланып қалды.
– Ақтаратын нем болушы еді. Əлде мені жау қумай сөз қуған біреу
көресіз бе?-деп қашқақтатпақ болған батырға Қазыбек үлкен көздердің
қарашығын қозғалтпай тіктеді. Қалың қасты қабағы сəл түйіле
түскенмен, ажарлы жүзде ашу жоқ еді.
– Шалқаямысың! Қоймам жоқ дейсің, иісін бірақ қоңырсытасың.
Жақсы ниетің болса, жасырып əлек болар ма ең. Əй, сенікі машақатты
бір қолқа боп жүрмесін осы,–деп би енді Бөгенбайдан аударған көзін
Түйтеге қыдыртты. "Сездің бе, сезіктеніп секіре ме, сергелдеңмен
секіре ме, мына туысыңның бүгінгі мына сөз саптауы тегін еместі"
анық білдіріп, үлкен көздері ілез күңгірттеніп бара жатты. Түйте
Биағасын тұс-тұстан килігіп, бірі мазасын алып, бірі ызасын келтіріп,
қабағына қарап жатпайтын көп келгіштерден қорғай алмайтын
қауқарсыз күйіне қапаланатын. Қазір де жүрегі сыздаған ағаның
жайын түсініп, шытынып қалып, Бөгенбайға жалт қарады.
– Əу, Бөкем! Ақтарарың жоқ болса, ақылдасар кебің бар шығар.
Күпініп келіп, күмілжіп мына отыруың не? Əлде сені де аларым қанша,
ұтыларым қанша дейтін күдік қиналта ма? Сөйтуі де мүмкін-ау.
– Жə, Түйтем! Аптықпа босқа. Бөгенбай, сен мынау Түйтеден қанша
кішісің?
– Бір–ақ жас кішімін ғой.
– Е, онда Түйтенің сөзін ауырлайтын ретің жоқ екен. Қазақ бес жасқа
дейінгіні бел құрдас деп қалжыңдаса береді. Əйтседе, бұл ағаңның
сөзінің де жаны бар. Таразыға ел түсіп тұр. Елдің болашақ бағы, не
батпандаған соры түскелі тұр. Соны ұға алар игі жақсылар көбейсе,
қыңыратқуға жол бере қоймас. Əбілқайырды алқалай ма, Қайып ханды
аспандатар ма, Болат ханзадаға аунап түсер ме ел ауқымы, ертеңгі
билер кеңесінің шешімі тиянақтар.
– Тиянақтар ма, торықтырар ма-əлден əркімге жел беруді
шығарыпты сол игі жақсылар,-деп Бөгенбай еркінен тыс тұр ете
қалғанын өзі де аңдамады. Бірақ "Айтылған сөз-атылған оқ.
Айтқанымнан қайтпаңды" ұстанғандай биге қадалған көздің
кірпіктерін жыпылықтатқан жоқ.
– Кім не депті? Əу, айтсаңшы ашығын. Көрсетсеңші көмейіңді
түгелімен!–деп би қабағына кейіс іліндірді.
– Айтам. Айтпай...əдейі айтқалы келдім, Қазеке. Аға деп арқаланып
жеттім өзіңізге. Айтам да, базына ғылам.
Қазыбек қадала қарап отырып, бас изеді.
– Елге ылаң кіргелі отыр, Қазеке. Ылаңның алдын алмасақ, ел мүлде
бүлінгелі тұр.
– Не қылған ылаң ол? Тентектің кінəласқанын елдің ұрандасқанына
балаймысың əлде. Қоздана сөйлегеніңе қарағанда қоздана бастаған өрт
бар–ау білдірмей жанған. Айт оныңды. Жасырма!
– Жасырып қайтейін. Ара ағайынның мінезі ғана ұстанғаным.
Қарыма да тартқаным, қандасыма да тартқаным болған емес. Менікі
Əбілқайыр жайы. Соның үлестен үнемі ұтыла берер ақауыздығы.
Қазыбек шайқалып қалды. Қабағы қалыңдап дүңкие көтерілді. Кең
жазық маңдайға иректеліп əжім сызықтары терендей түсті.
– Не деп кеттің, Бөгенбай?! Əбілқайырдың жыртысын сен жыртсаң,
Қайып ханның сөзін мына Түйте сөйлесе, Болат ханзаданы мен
қолпаштасам, ара ағайындықтан алшақтайтынымызды ескермегенің
қалай? Əу, жарқыным, онсызда қазақтың туырлығы желпілдегіш қой.
Тұс–тұстан жел үрлейік деуіңді қалай ұғармын. Түлкі бұлтақты өзге
өзге емес, жауда кірісі бар, дауда жұмысы жоқ дейтін батыр сен
бастасаң, басқалар пəлені балалатып көбейтпей ме. Қолдан келсе сол
пəлені өрбітпейік деп жарғақ құлақты жастыққа тигізбей
жүргенімізбен ісің болмайтыны қинады ғой,-деп Қазыбек би кеудесін
кернеген əлде ашу, əлде күйініш толқынын лекілдете ытқытты.
– Оу, Қазеке, апырай, мен солай тереңдетейін демеп ем ғой.
Əбілқайырдың қол бастар сойын көргендіктен, ел бастар ойын
танығандықтан бейілімді бергенім ғана оған. Əйтпесе мен ешкімнің
жоқшысы да, сəлемшісі де емеспін,-деп Бөгенбай ылдилады.
– Болма, Бөгенбай. Бөлме жұртыңды! Қолқа салам, сөз ұстатам деген
əрекетің осымен тиылсын. Епсектеудің орны бұл ара емес. Қазақ
Ордасының қара шаңырағы қаңырап бос тұра да бермес. Қара шаңырақ
иесін баз біреуді құптатып, баз біреуді күпті етіп, баз біреуді ертіп ап,
баз біреуге жетектетіп жіберіп, оп–оңай қонжита қоям деу, жаңағы өзің
айтқан лаң өртін үрлеу ғана. Біз кіріссек, бүтіндеуші, жамаушы боп
кірісейік. Біз киліксек, емші, сынықшы боп килігейік. Əйтпесе
мақұлдың ауылы алыстап жүре береді.
Бөгенбай жым–жырт қалып, басын сəл шұлғыған болды. Бірақ іштей
бимен келіспейтіні түрінен байқалып қалды. Не ойласа да, не бақса да
бүкпесі жоқ, құпия түнемес адал жанның ашығынан кетер
туралығымен сыр жасырмас, жасыра білмес қатаюымен өңіне барлық
шынын қалқытып шығарды.
"Əй, Қазеке! Ағайын арасына араздық салқынын мен салмаспын–ау.
Салатындардың қулық тəсілін өзіңіз де сезетін шығарсыз. Азу тісіңіз
шықпаған бала емессіз. Мені иықтан басарсыз. Шөкелетерсіз. Анау
іркіліп, тартынуды білмейтін сыңарезулерге жасасаңызшы сол
тежеуіңізді. Тергеу–тексеруіңізді нықтап сол шырық бұзар, пайда
ептер пысықтарға өткізсеңіз, мен бүйтіп шала бүлінер ме едім. Бұйда
үздің деудің аз–ақ алдында қалдыңыз. Əділ мінезді болғанды кім жек
көрсін. Өрт үрлеу менен басталғандай шошынғаныңызды қайтейін.
Сол өртті дүрілдеткелі жатқандарды шынымен–ақ көрмеймісіз? Ал
Əбілқайырды алға шығардым. Терісін де оң, дұрысын да оң демей,
барын, бəсін ғана бағалайық дегеніме де шамданасыз ба? Оу, ағадан
ақыл, ініден кеңес емес пе. Кекірею жетпеп пе еді түбімізге. Ендеше
неге айт, үйт жоқ бас сала бересіз".
Осы ойы түрткі болды ма, батыр тамағын кенеді.
Қазыбек бас изеді.
– Иə! Тоқ ойындағыны. Бөгелме. Ініден кеңес тыңдау да парыз.
Бөгенбай қозғалақтап қалып, бидің бетіне сасқалақтап қарай алмай,
көзін бұрып əкетті. Іштей: "Апырай, адам ойын оқитын сиқыры бар ма?
Ойымдағыны айтқызбай біліп қалғанын қарашы!"
– Қазеке, бітеу жара тірліктің бұқпантайы онсызда көп. Мен еп
іздемей, сеп көздеймін бе десем, аяқ–қолымды тұсап, сіз ұзатпайсыз.
Айтарым тағы да Əбілқайыр жайы. Қалай десеңіз де, мен сол
сұлтанның "ел тыныштығы, жұрт татулығы" дейтін бір бүйрегін
бүлкілдетіп жататын жылуы барын сезгендіктен айтамын. Ал арадағы
шоқ тастап, кейбір өсек отын қыздыра түсетіндердің Əбілқайырды əр
саққа жүгіртерінен де хабардармын. Үй арасының пыш-пышын
түгендейтіндерден, Қазеке, ұзақ күнін ат үстіндегі қақтығыста
өткізетіндердің қылтың-сылтыңы аз болатынын да пайымдағам.
Талайдың тарығып, тарылып қалып, тар ойлайтын тұсында да
Əбілқайырдың ұшқарылық танытқанын өзіңіз де көрмеген боларсыз.
Ағайынды қанға батыстыратын шаппа-шаптан, кісімді əкетті,
намысыма ши жүгіртті дейтін лепірме қылықтан бойын аулақ ұстап,
ағайыннан да гөрі аймағын баса ойлап, тұтқында кеткен ерлерді,
күндікте зарлаған қаракөздерді құтқаруда қан төгіспей беріспейтінін
екшедіңіз бе?
Қазыбек даусын қырнады. Қатуланған жүзін жасырған жоқ. Үні де
қатқыл шықты.
– Сенің иінді əбден қандырған екен, Бөгенбай. Сенің айтуынша бұ
дүниеде Əбілқайырдан өтер жақсы жоқта, бұ дүниеде сол жақсыға
қолын созар, шылбыр тастар жанашыр да жоқ екен. Жақсыны
қарақтайтын, жампозды балақтайтын озбыр қазақ қара пейілін сол
сұлтанның үстіне ғана төгеді екен-ау! – Би ырғатылып, кеудесін
батырға ұмтылдыра созды. – Жақсы ниеттің бəрі жақсылық боп тиер
ме. Жаман тілектің бəрі жамандықты жүктер ме. Сахараңдағы зорлық
пен зомбылықтың ең алдымен сол қару ұстаған сұл-тандардан
өршитінін сен де ескер. Ал сен мақтаған Əбілқайырыңның мен білетін
зорлық-зомбылықтарын есіңе қайталап салып, басыңды қатырмайын.
Əркімнің көкірегін тесіп жеп бара жатқан алабас құрттың төркінін
танып отырмасам, ұлысбегі атанып нем бар. Билер кеңесінің үш төбе
биінің бірі боп төбе қалқайтқанымның қасиеті қанша. Шер жүректің
қанды жарасын найзасымен сұққылап ойнайтын сол сенің
сұлтаныңның қай жөнін сен асыра аларсың? Қай кінə-жаласын мен
жасыра алармын. Төменде жүріп төбеге көзін сатумен болды дерсің
оны. Ау, төменде жүріп–ақ алыс–жақын деп ажыратып жатпастан
аузына түсіп, тақымына тиер болса, көрші деп қарамастан, обал–сауал
деп қақалмастан қылғыта беретін обырлығын енді төбеге шығарып,
төбеме отырғызып одан сайын өршітейін бе! Сөйтіп тайтаңдатайын
ба! Осы ма, Бөгенбай, сенің адалдығың! Ініден қосылар ақылың? Қуатмедеу болар ма десем, өзіме өзеуреп бас салғаның қалай?
Қазыбек би дауысының қаттырақ, қаталырақ шығып кеткенін қарсы
алдындағы алып дененің екі иығына суғына кіріп, төмен тұқыра
түскен басынан аңғара қойды. Өзінің шұғылдау киліккенін де, сол
шапшаң мінезден туған ащы сөздердің ауырлығына да анау қауғадай
басын жұтып жібергендей өркештеніп қарауыл қараған қос иықтан
анық сезінді.
– Солай, Бөгенбай бауыр! Шындықтың шырылдатары болады.
Сөзімнің де, жанымның да шырылдағанын дұрыс ұғын. Бауырлықтың
тəтті тілінен, əділеттің ащы сөзі анағұрлым тиімді болады кей–кейде.
Бауырына тартпады деме. Бауырыма тартқаным осы. Жаны күйген
Жасағанын қартайдының кері менікі. Жатырқамай, жадына түйсін деп
лапылдағанымды айып көрме, батырым, бағланым!
Бөгенбай шығып кеткеннен кейін де екі туыс өлгіндегі шарпылыс
сөздерді оймен, санамен қайта кешкендей біраз үнсіз отырып қалған
еді. Түйте сол үнсіздікті алғаш бұзды.
– Биаға, Бөгенбайда дəл жаңағыдай жетек тебу болмаушы еді-ау.
Неге сөйтті екен?
Қазыбек сəл күрсінді. Шынтағына ауыр хан жастықты əрең қозғап
жастады да, қисая кетті.
– Бөгенбай дейсің-ау. Мен батырдың сөзін ғана тыңдадым. Бірақ əр
жағынан баспалап сығалап тұрған Əбілқайырдың өзін көрдім-ау. Сол
ғой, сұлтан ғой Бөгенбайды итермелеген. Əйтпесе батырды кінəлағым
жоқ.
– Сонда анау Əбілқайыр Бөкемді айдап салып отырған ба?..
Хандықты сұғанақтанып сұрап алмақпа?
Қазыбек мырс етіп, ерін бүлкілдетті. Түйтеге қызыға қарады. Риза
пішін жүзінде тұнды.
– Əй, Түйтем! Адалдықтан жаралған аңқылдақ інім! Елдің бəрін
өзіндей көресің–ау. Сұғанақтық қана жасап сұрап алам деу бер жағы
ғой. Сыпыра айдап беріп, сатып алам, оныма да илікпесе, биіне бүйідей
тиіп, бегіне білек көрсетіп, қол–аяғын байлап, қорқытып тартып алам
дейтін домбытпасын дауылдатып, іргеңді шайқалтуға да барады ғой
көбісі,-деп күйіне бас шайқады.
– Апырай, тазалыққа дақ түскені ме? Адалдықты кір шалғаны ма?–
деп танауы қусырылған Түйте кəдімгідей ренжіп тықыршып қалды.
– Тазалық таза мінез, адал ой, əділ жүректе ғана қонақтайды.
Жүректен əділдік жоғалса, ойға олжа дəметкіш ниет араласса, мінезге
мерездік қабаттасса, тазалық айдалада ұлыған иттей адасып қалады,
бауырым. Сол тазалықтың алғаш адасқан жері осы Ақ Сарай болатын.
"Балық басынан шіридіні" растатып Бахадүр ханнан басталған сол
сұмдық нышаны еді ғой. Қоралап айдап кеп қой бергенге, билікті
берген. Қос–қостап жылқы қуып жеткенге, бектікті қанжығасына
бөктертіп жіберген. Көмейінен алғашқы параны қиналмастан бір
өткізгеннен кейін, кейінгісін ханың қынжылмастан қылғыта берген
Көмей апандай кеңейген. Кеуде құрдымдай болған.
– Сұмдық қой. Елден, жұрттан қорықпай ма... қорықпаған ба?
– Қорықпаса қорықпаған да шығар. Бадырайып тұрған
масқаралыққа, арамдыққа көзіңді бақырайтып отырып барса, ел–
жұртыңды көзіне ілгісі де келмегені. Құбылған заманның қу тірлігі,
құлқынның құлдары Тəуке ханның тұсында тыйылып, тоқтап қалған
еді. Қайтадан бас көтерейін дегенін сезгенде төбе құйқам шымырлап,
арқа-басым құрысады. Жүрекке жара салып, бетке таңба
түсіретіндердің əлегі ғой əлгі Бөгенбай сияқты адалын арымен ғана
тауып жүректерді адастыратын. Мен батырды кінəламаймын. арым
басқа. Көп жылдан бері, көп заманнан бері сақтап жатқан у жыланның
ордасын оятып, бармақ басты, көз қыстыны қоздырып, Бахадүр
ханның тұсындағы бүткіл һарам пəлені қайта тірілтіп жатқандарды
кінəлаймын. Кінəлап қана қоймаспын.оларға дауыл боп килігермін.
Тажал боп тиермін!
Түйте Биағасына соңғы сөздерін естігенде қатты ырза боп, басын
қайта-қайта изей түсіп, жұмылған жұдырығын тізесіне соға берген еді.
Өз көңіліндегі шырағы бидің ақтарылып кеткен тұсында тіріле
бастады, ояна бастады дейтін озбырлықтың, аярлықтың, қулықсұмдықтың ызбарлы ызғарынан күлт тəлтіректей, өше жаздап барып,
Қазыбектіңқұлшынуымен қайта дүрілдей жөнелді. Мынау əділеттің
қайнар ашуын, сұсты сесін қабағымен кеудесіне түйіп, құйып алған
ағасы барда, елінің, Орта жүзінің қылшығы қисаймас жағасы барда,
Бұрамшақ көздің сүзілуі де, қоржыны толықтың екпінін тегеурінді
жыртқыш пенделердің қоқан-лоқысына есік көзінен сығалай алмай,
қаңғырып кетеріне кəміл сенді. Енді көңілі тынышталып, көмекейінде
тұрған бір сауалдың жауабын алғалы биге жаутаң көздің қиығын
бағыштады.
Қазыбек інінің бет-жүзіндегі құбылысқа əрі ырза (ін, əрі сүйініп
отырған, жаутаң көздің өтілін де қалт жібермеді.
Оу, Түйте, жұтпа көмейіңдегіні. Жасырма жырыңды.
– Биаға, Бөкемді адал дедіңіз. Рас оның адалдығына (бүкіл дала куə.
Есті, қайратты екенін өзім де білем.
Ақкем екеуміз Қаракесектің мыңымен Бөкеме талай ілестік. Талай
жорықтың құйынын шаңдаттық. Iшті анау Қоянды-Қайындыдағы
шайқаста мен оның туын да ұстағам. Арғынның туын айтам-дағы. Сол
сұрапыл айқаста Ақкемнің көзінен жебе тиіп, кеудесіне сүңгі қадалып,
қалың жаудың ортасында қалып бара жатқанда, қаптаған шерікке
"Ақжолдап!" ұмтылып, алдын есік, артын тесік қып барып осы Бөкем
Ақкемді аман-есен құтқарып алған. Содан бері Бөкеме деген құрметім
айрықша. Ақкемді-Аралбай ағамды сол жолы батыр болмағанда, тірі
көре алар ма едік, көре алмас па едік, абыройды таптатпап еді-ау!..
Ал бүгінгісəлгінде сіз айтқан сұрамшақ көздің қол жаюы... Өзге үшін,
онда да Əбілқайыр үшін арандауы –қанша сиғызайын десем де, басыма
сияр емес. Қайратты батырдың, есті азаматтың, көзді–құлақты
адамның Əбілқайырға соншама құлауы қалай? Неге тура жолынан бұра
безінді?
Би шынтақтаған басын көтеріп, еңсесін тіктеп алды.
– Түйте-ай, қарға тамырлы қазақтың ілік-шатыстығы кейде ақылды
тақыл, ойды ойран ететініне көзім талай жетті. Құдайдың сөзін айтар
жерде құданың жоғын жоқтай қалатын дерттілерге ем таппай ызамен
түйілгенімді сен білмей–ақ қой. Қауымым демей, тіпті ауылым да
демей, бауырым деп бауыры езіле қалатындардың ақты қаралап,
қараны саралап, хақ жолынан тайып, шайтанның сабауына
жармасқанын көргенде, қапас боп кеткен дүниеден тыныс алар қуыс
таппай қуарғанымды кімге шағармын. Құнға толмас қу таяқтай
ағасының бағасын асырып, иманынан айырылған бас уəзірді ұялтам
деп, ұят түнемес бедірейген бетінен де, бетіне шапшыған өтінен де
безіне жерігем. Күңдікке де алғысыз əпкесін ханышадай қасиеттеп,
əлгінің қасына түнемек түгіл теріге қаптаған саудыраған сүйегінен түн
айналып қашатын қадірлі жас жігіттің абыройын төгіп, "əп-кемнің
етегін ашты, кеудесіне басты" деп сабаз ерді сыбағасынан айырған
өктегіш өзімшіл жас уəзірдің құдайдың құлы, Мұхаммедтің үмбеті
екеніне де сенбегем. Сенбеймін əлі.
Ал Бөгенбайдікі де сол төңіректен өрбіген сасықтық. Иə, сасықтық.
Бірақ оны сасытқан беріден болса, қойныңдағы жары. Жүптісі. Əріден
салсақ, тағы да Əбілқайыр. Тағы да тақ құмартқан тойымсыз дəме.
Бақталастың басын жұтуға да дайын тұрған өңмендеген таққұмарлық.
Құмарту да аурудың... онда да асқынған аурудың бір алуаны. Құмарту
құштарлыққа ұласқан кезде іштарлық дейтін дауасы жоқ кесел əлгі
əлекке түскен шіркіннің бүкіл ішін түгел кеміріп, өкпе–бауырын
берішке айналдырып, жүрегін жұлынқұрт жайлаған жауыздық ордасы
қылады. Қайтсем де ұлы хан болам деушілердің екі иығын жұлып жеп