Елім-ай - 20

бірде жоғалын қалып бір орнында жылжымай тұрғандай көрінген көз
ұшында қарайғанның қатты жүрісін артынан шұбыра шыққан будақ будақ шаңнан ғана танып отыр.
Тынышбай əке сөзінен кейін ширады ма, əлде күй сарынының сары
адыр жолының бедерін тап басты ма, қос ішекті іліп тартып, термелей
жөнелді. Шым - шымдап басталып, ширатыла созылған салқын саумал
əуен үсті-үстіне үдей көтеріліп, үстемелете шығандап кетті.
Отырғандар жүзіне сұс кіргізіп, қаққан қазықтай қалшитып, кірпік
қаққызбай тыңдатты.
Тынышбайдың қиыстағаны əкесі ғана. Түйдек - түйдек төгілген
алғашқы толқын дүрмек үндерден кейін сыбызғыдай сыңсыған
жіңішке сазды əуен бармақ басына дірілдеп үйірілгенде, қарт көзіне да
болар-болмас дымқыл жасаңғыратып оралды. Оралды да, батырдың
күні бойғы қатулы жүзін кілт жұмсартып, көз шарасын елжіретіп
жіберді. Кім білсін, аттың жалы, атанның қомында өткен ата қазақтың
мынау аманат күйінен азаттық үшін алысып күн кешкен күресінің
сүлдерін көре ме, алыстап кеткен өз өмірінің алғашқы айлы түнін,
алғашқы тымық түнін, тұнжыраған мақал көгін тани ма, ақ маңдайы
жарқ етіп алыстан арбап, жақыннан жарылқаған күлімкөз кермиықтың
жүрек лүпілімен тіл табысқан емен - жарқын көңіл сүйінішін қайта
кездестірді ме, өз көңілінде жаңғырып оянған, бар бояуы құлпырып
тұрегелген қызықты жастықтың қимас сезімімен қызуы жалындаған
жалаң төс жігіттіктің желікті құмары қайта табысты ма, əйтеуір,
батырдың сазарған жүзі күреңітіп сала берді. Тынышбайдың алдында
əлгіндегі бойын уайымға алдырған, екі иығы салбыраған шал емес, өрт
- жалын лапылдап, тас-түйін бекінген, томағасын сыпырып тастаған
ақиық қыран отырған еді.
Күй күшейіп, дауылдатып кетті. Бұрқ-сарқ атылған асау толқын
сартылдатып көк жартасты ызалана соғып жатқандай ма - ау, теңбілтеңбіл көк аспан бұлт құрсанып алып, ағыл-тегіл топан суын
ағызғандай ма - ау, асау мен асау алысып, асауды асау ала алмағандай
қағылық сарт-сұрт, тағы да қиянкескі сарт-сұрт аласапыран
араласқандай ма -ау, көн қайыстай қатайған жүйке мен құйқа тамырды
шымырлатып алып, жігеріңді еріксіз қоздатып, қанынды еріксіз
қыздыратын ұранды атой мен мың сан аттан дүбірлеп тірілді ме - ау,
он саусақ астынан дүние үні сөйлеп жатты.
Жомарт қозғалақтап кетті.
Шығандап барып долы күй шарт үзілді. Бастарын тұқыртып үнсіз
қалған кісілердің төбесінде ызындап ұшқан қара шыбынның бейкүнə
мазасыз тіршілігі ғана байыздамайды.
Осы сəт манағы көз ұшында қылаңытқан жалғыз қара ауыл үстіне
жақындап қалып еді. Сонадайдан тынбай айқайлап келе жатса керек,
қарлыққан дауысы еміс-еміс талып жетті. Сол - ақ екен, елең етіскен
үйдегілер үркердей шоқтанып, тез аттап тысқа ұмтылды. Алқамсалқам отырған батырдың қолына қара сауыр тоғыз буын қара
найзасы қайдан іліне қалғанын ешкім көрмеп еді. Тұрғандардың
үстінен қара найзаның қыл құйрықты шашағы желпілдеп, сес
білдіретіндей.
"Аттан, батыр - екесі, аттан!" деген үн енді анық естілді. Жасынан
жау тілеп, ер жастанып өскен жалпақ елдің жоталы ұлдарына сүтпен
кіріп, сүйекке сіңсе де, тұтқиылдан тап болар осы бір атой - ұранның
қазіргі елегізітуі ала бөтен еді. Дүрліге өре тұрған жұрт аяқ астынан
əбігерге түсті. Шырылдап бала жылап, шабаланып ит үрді. Үй - үйден
үрпиісіп шыққан қатын - қалаш дегбірінен айырылып, аздан соң
шоқталып, топталып, батырдың ақ ордасына қарай құйылды.
Аттандатып жеткен Тəсібек екен. Ала көздері қанталап алыпты. Ат
үстінен домалап опыр-топыр құлай берді. Қолымен жер тіренген бір
қарыс дененің бір тұтам өңешінен қорқыныш толы үні ағытылды.
— Батыр! Ойбай, қапыда қалдық қой, қапыда! Жігіттерді жер
жастандырды! Келіп қалды!
Алақтаған көздерін артына тастап - тастап қойып, алаөкпе болып
барып-қайтып тұр. Самбырлаған үні өл.і басылар емес. Сауын биелерді
Өртең жалдың күнгейіне қаптатып, таң қараңғысында ат үстінде
мызғып тұрғандарында оқыс бас салған қара құрым жаудан айлакер
жырындылықпен бір өзі ғана құтылғанын баса-баса айтады. Дəл мына
жерде ұйқышыл байғұстың атымен бірге жеке жайылып шығандап
кетіп, кездейсоқ аман қалғанын жасырып тұрғанын кім тексергендей
еді.
Қырымнан қиқулатып тиген көп қолдан үріккен қос тырымтырақай дүр еткенде, бет-бетімен лағып кеткен көп тұяқтың дүсірінен
шошып оянып, ес жиған Тəсібектің хабар алып жеткені де осы
болатын.
Əлгіндегі бейбіт ауылдың лезде астаң - кестеңі шықты. Қолына
іліккен құрал -саймандарын алып, батырдың қасына топтанып қалған
қара құрым да біршама. Екіленіп шықса, анау-мынау барымташыларға
дес берместей. Жалғыз - ақ қорғалақтайтыны мына қара жаяу қалың
топтың бұт артар қыл құйрықсыз қалуы. Ен жайлауға көшпей,
қыстаудан аттап қонған бұл ауыл белдеуге ат байламай қаннен қаперсіз бейқам отырған болатын. Қазіргідей қысылтаяң күнде жер
дегдімей, қар суы тартылмай жау күтпеп еді. Атадан балаға ауысып,
əңгімеден аңызға айналған жаугершілік тірлікте ерте көктем
ешқашанда ерегіспен, жедеқабыл ұрыспен басталып көрген емес - тін.
Сол бейқамдықтың өзек өртеген қарымтасы бармақ тістетіп тұр міне.
Жомарт үнсіз шамалап еді, Өртең жалдың күнгейінде киліккен
қолдың ауылға келіп те қалар уақыты бопты. Үдере көшіп, үрке
жөнелуге жер тар, уақыт тығыз. Соны байыптаған соң не де болса,
тосып алмақ болды.
— Тəсібек, атынды маған бер де, өзің осы ауылдағы түйе біткенге
дереу бала-шағаны мінгіз. Өте алсаңдар, арғы жаққа асып кетіңдер!
Осыдан артық сөзге келген жоқ. Екі бүйірі солықтап тұрған
күреңбестіге белін қайқаң еткізіп дік етіп отырып алды. Иығындағы
шапанын лақтырып тастады. Ақ көйлектің ашық омырауынан кеуде
жүні қарауытып көрінді. Жауынбай үйге жүгіріп кіріп, əкесінің
қорамсағы мен садағын əкеліп берді.
Осы екі арада қою шаң көк тіреп жотадан бері асып құлап түсті де,
қара дауылдай қоралана қаптап, таянып қалды. Тұтаса қоюланып
күнгей бетті түгел бүркеп алған будақ-будақ шаңнан ештеңені түстеп
айырып болмастай. Тек дүбірлеген мың сан тұяқтың тасыры күшейіп
өсіп, таптап өтердей жақындап келеді. Мынау айбаттанып еліріп келіп,
қиқулап жылқы айырар барымта қылық емес, жасанып жетіп жер
жастандырар қаскөй жау əрекеті екенін танып қалған еркектер
жадағай төбеге қарай жөңкіле берді. Ондағы ойы -жайдақ жерден кəрі
ой-шұңқыры көп тасалау бекіністе қалың қолды бөгей ұрыс салып,
бала-шағаны Түйеөркештен өткізіп жіберу еді.
Түйдек-түйдек құйғытқан алғашқы шотыр атой беріп шандатып
келіп қалды. Жаяу-жалпы шұбырып, бұлақ бойлай өрлеп, жоғары асып
бара жатқан кілең ақ жаулық, ақ сəукелелердің ішінен жау бөрік
көрмеген соң екіленген жасақ ақ тамақ сұлуларды қапысыз танып қап,
қотанға түсер аш бөрідей жалақтап алған.
Бұл кезде бір-бір тасты қалқалаған Жомарт тобы қара мылтық пен
өгіз терісімен қаптаған садақтарын ыңғайлап, адырнаны құлаш кере
созып: "қанды басың бері тарт!" деп іштей қатайысып қалып еді. Кенет
оқ жылан ысқырғандай зу еткен суыл естілді. Маңайындарға белгі
беріп, нысанасын дəл баққан Жомарт батыр еді. Құлантөбелін
құландай ойнатып, құмырсқадай құжынаған қалың қолдың алдында оқ
бойы озып келе жатқан абажадай алып тұлғалы дəу қара оқыс
шалқалай берді де, іле ілгері лықсып барып, атының оң жақ бүйірінен
опырылып құлап түсті. Сол - ақ екен зу-зу, ыс-ыс етіскен қозы
жауырын сұр жебелер жауып кетті. Лықсып келіп, жарға соғып кейін
шапшыған нар толқындай қатарын сиретіп алған жау тобы кері
айналып, кейін қарай жалт берді. Тағы бір дүркін суылдап ұшқан сұр
жебе, суық қорғасын жеткендерін жұлып алып қалып жатты.
Күн тас төбеде тұр еді. Тымық ауада тұмантып көтерілген қалың
шаң тұтасып, көк аспанды бүркеп алып, алтын табақты жұғып жіберді.
Қапыда тиіп, Жомарттың шаңырағын ортасына түсіреміз деп
кеудемсоқ мінезбен малданып жеткен Лаузан-Шона өз батырының
оққа ұшқанын естігенде қарая түтігіп кетті. Ондайда селдір сақалдың
əр түгінің түбіне қан ұйып, əр қылы сояудай боп шаншыла қалатын.
Сол тікірейген қылдарды егей сипап, шырт еткізіп сыздықтата түкірді
де, тайша тез-тез сөйлеп кетті. Жарықшақ даусы жаңғырытып ат
шаптырымдай жерді алған қолға түгел естілді. Қосын үшке бөлінді.
Сегіз жүзге таяу жасақтың екі жүзге жуығын бөлек екшеп ап, сонау көз
ұшында шұбырып бара жатқан қатын-қалаштың көшінің соңына салды
да, қалғандарын жадағай төбенің қос бүйірін қаусыра қаптатып
жіберді.
Шонаның дəл осы ойын Жомарт батыр да алдын ала болжаған еді.
Маңайындағы жүз қаралы шатын топты бұл да қақ бөліп, олқысын
толтырып жатыр. Көп сөзі жоқ, шүңірек көздің жалт еткен қиығымен,
жебеден босаған қолдың серпінді қимылымен берілген бұйрығы тез
орындалады.
Өз тілінде шуылдасып, құмырсқадай шұбырып тағы да екі жақ
бүйірден лап қойған ойрат - қалмақтар төбенің етегіндегі қойтас пен
ой - шұқанақтарға жетіп сəл бөгеліңкіреп қалғанда, жоғарыдан тағы да
ысқырып ұшқан жебе мен оқ астында қалып, бес - ондап ат үстінен
ұшып түсіп жатты. Бірақ сонда да азаяр да емес, іркілер де емес.
Жомарт бармақ тістей өкініп тұр. Тақымда capы даланың желіндей
желігіп жұлқынар тұлпарлары болса, аянбай айқасып, шайқас салар
еді. Жаяу қалып, жермешел күйде бақырайып отырғандары мынау.
Бір кез Үлкентұра мен Кішітұра жаққа бұрылғанда күреңітіп қан
қатқан түсі боп-боз қуарып кетті. Көш соңынан құйындатып қуып бара
жатқан жау тобын көрген батыр саңқ етті.
— Жауынбай, Садырбай! Қастарыңа екі-үш жігіт алып анау бос
жүрген аттарды ұстаңдар. Бар! Болыңдар тез! - деді де, өз өліктерін ат
тұяғымен жер тезек қылып өршеленіп өрмелеп келе жатқан жауына
тағы бір жебені бағыштады. Тағы бір селдір мұрт, сирек сақал жер
қапты. Тағы бір жауы кеміді. Тағы бір жанды қара жер бауырына алып,
қомағайлана құшты. Тояр емес сонда да.
Күн батысқа қарай ауып түсті. Мұнартқан шаңнан шар табағының
нобайы ғана көрініп, төменге тіксіне қадалып қалыпты.
***
Бұл кезде шеткі отауда Жауынбайдың жас келіншегі Аршагүл
Тасболатты бесігінен шешіп алып, үй ішінде есінен танғандай күйде
ерсілі-қарсылы жүгіріп жүр еді. Қарақат көзі мөлдіреп, қатерсіз
күлімсіреп, ана құшағында еміреніп жатқан нəрестенің аққызыл бетіне
тырс-тырс тамған жасымен бірге қолқасы үзіліп кетердей үздігіп
сөйлейді.
— Құлыным, тас құрсағымды жібіткен тұла бойы тұңғышым! Не
істейін? Аңырап қалар ма екем? - деп еңіреп жіберді.
Манадан қаннен-қаперсіз жатқан балбөбек анасының үні булығып
шыққанда, оқыс шар етті. От басқандай шырылдап, мұңлы іңгəсімен
шер атып, аласапыран тірліктің баспалап жеткен қасіретті күнін
сезгендей уанбай қойды.
Аршагүлден дегбір қашты. Əлгінде Тəсібек қатын - қалашты
Түйеөркешке бастай жөнелгенде түнімен бесік таянған шала ұйқы
тұмса келіншек көз шырымын алып, қалғып кетіп еді. Азан-қазанда
шошып оянып, ауылда өзінің жапа-жалғыз қалғанын білген соң Тас
болатын шешіп алған-ды. Содан бергі сенделіп жүрісі осы. Бір ауық
есіктен сығалап, қаптап жеткен қалың қолды көріп жүрегі тас төбесіне
шықты. Сонау шаң қуып, топырақ атып толқындатып келе жатқан мол
нөпір құрдымына қағып əкетер ажал құшағындай сезілген. Одан сайын
мұңдық жанның көл-көсір жасы сорғалай төгілді. Бір сəт ұлын биік
ағаш төсекке жатқызды да, қырқынан өлі шықпаған нəрестенің ұстара
тимеген қарын шашын қырқып алып, əбдірені олай-бұлай ақтарып,
тауып алған батсайының қиындысына тұмаршалап орады. Орады да,
жіп тағып мойнына моншақ салғандай қарғыбаулап байлап қойды.
Енді көкірек тұсындағы тұмаршаны қатты қысып тұрып қалғанын
байқар емес. Тасболатынан айрылып қалып, ұлының ендігі жалғыз
белгісі – осы бір жалбыраған шаш қана сияқты əлдебір сезімге шым
батып бара жатқан-ды.
Сырттағы аттан - сүрен үдеп кетті. Біріне бұғалық тастап, енді бірін
қайырып ұстап, бұл кезде Жауынбайлар жиырма, отыздай атты
жетектеп оралып еді. Батыр сайдың тасындай қарулы жігіттерді
іріктеп алып атқа қондырды да, тасамен батысқа қарай тура - тура
шапты. Бағыты – Түйеөркеш - тін.
***
Жоламан Ақтұмсықтың қылтасына күндегі аңшылық өсермен
лепіріп аттанбап еді. Содан ба Сүлікқараны аяңнан ауыстырмай ұзақ
жүрді. Сай қуалай қарауытып алыстаған көлеңкесі де мазақтағандай
қимылын онша сездірмейді. Алдында оқ бойы ұзап кеткен Алқұйынды
анда-санда бір көріл қап, əрі - сəрі жұмбақ күйінен босай алмай əлек.
Кенет ақ тазы қаңқ етіп дыбыс берді де, замат зулай жөнелді. Сілкініп
қалып, көз тіккен Жоламан тазының алдындағы жазықтан төбеге
қарай қиялай салған арлан қасқырды көріп, Сүлікқараға қамшы басты.
Тымық ауаны дауылдатып қаракер құстай ұшты. Көзінен парлап жас
ақты. Қасқыр да, Алқұйын да бұлдырап-буалдыранып, бір жоғалып, бір
айқындалып тіпті жақындатар емес.
Əлгінде тып-тыныш жатқан далада жел тұрғандай құлағының
түбінен суылдап ауа есіп, лып-лып бетіне соқты. Жел кеулеген кең
бешпетінің қос етегі тақымынан босап, ат бүйірін жалп-жалп
сабалайды. Алыстан қараған жанға осы етектер ауыздықты қарш қарш шайнап құйғытқан сəйгүліктің жазылып - жиналған қос
қанатындай көрінер еді.
Алқұйын арланға емін-еркін жеткенімен азуын баса алмай жүр. Көк
қасқа жалын қарыс бойы тікірейтіп, күржік жотасын күдірейтіп шырқ
айнала бұрылған арланнан тайқып кетіп, қайта қосылып, көп бөгеп,
ұзатар емес.
Жоламан тазысының жасқанғанын сезіп: "Айт, Алқұйын! Айт!" - деп
ес бере, қатты-қатты дауыстайды. Аралары да жақындап қалып еді,
атының жымиған қос құлағы оқыс төмендеп кетіп, бозбала ұшып түсті.
Дүние аударылып-төңкеріліп бара жатты.
Жоламан көп жатты. Əбүйір болғанда құмдаққа құлапты, еш жері
сырқыратып ауырған жоқ, тек оң жақ шекесін əлдене жыртып кетіпті,
сыздықтап қан атып тұр екен. Бешпетінің ететін қайырып əкеліп, ішкі
астарымен сүртіп тастап, орнынан тұрды. Тұра бере атасынан
үйренген кəлимаға тілін келтіріп, құлаған жеріне үш қайтара түкірді.
Үсті-басының шаңын қақты. Баяу қиралаңдап, аты сүрінген жерге
келді. Құмдауытқа тік бойлаған əлдебір іннің ернеуін жапыра құлатқан
тұяқ ізін көрді... Иығына жұп-жұмсақ ернін төсеп Сүлікқара оралды. Екі
көзі қанталап қос бүйірін соғып Алқұйын жетті де, бүк түсіп қасына
жата кетті.
"Айдаладағы інге əдейілеп аяғыңды тыққандай, атым, сатан не
болды? Тақымымды босатардай мына маған не болды? Алдындағы
аңыңнан айрылып, итім, саған не көрінді?" деп іштей қынжылды ма,
балаң жігіттің тік қабақ, отты көзі жасып қалыпты. Ақшыл жүзі, дөңес
мұрны, қалыңдау біткен еріндері өкпелі сыңай тауыпты. Бұрынғы
еркелік, еркіндік мінездің жалындап тұрар лебінен жұрдай боп,
əлденеге жүні жығылыпты. Осы кезде тұяқ тықыры естілді. Жоламан
атқа қонды. Енді байқаса, қашты - қудымен Ақтұмсықтан алыстап,
Өртен жалдың оң бүйірінен бір - ақ шығыпты. Жотадан шаңдатып
асып түскен өз аулының жылқысын танып, ат басын соларға туралады.
Топталып, шашау шықпай келе жатқан қостың беталысы қиыс.
Жылқышылардың саны да əдеттегіден көп сияқты, үш жақтан құрық
көтеріп, қиқулап сойылдап келеді. Жоламан тізгінін тартты. Оң
алақанын көзіне көлеңкелетіп күн салып қарады. Үйірлесін таныған
Сүлікқара да құлағын қайшылап тұрып арқырата кісінеді. Осы дыбысқа
елең етіскен көп жылқы құлақтарын түрісіп, бастарын көтеріп-көтеріп
алып, оқыранысып турды да, енді алдарындағы кес-кестеген құрықты
кісілерді қабырғаларымен соғып, бытырап қашып, Жоламан тұрған
еңіске қарай лап қойды.
Қалың жылқының алдын тосқан топтан жырылып, екі-үш атты бері
салды. Əсіресе, тұрқы ұзын тобылғы күрең бесті айғырдың жосылтуы
керім. Үстіндегі жапалақтай жарбиған неменің салмағы білінбей ме,
жүген-құрық тимеген қырдың құланындай көсіліп келеді.
Тіксінген Жоламан мына "жылқышылардың" жау екенін анық
байқады. Сүлікқарасын жалт бұрып, тебініп қалып, бұ да жосылтты.
Ойда жоқта кезіккен жау қарадан зəресі ұшқаны да рас. Атына сеніп
алдырмасына марқайғаны да рас. Бірақ көңілінде кінəмшіл түйткіл
бар. Артына қарап қойып оқшау бөлінген тобылғы күреңдегі жарбиған
жалғыздың өлермендігінен запыланғаны да рас. Оңаша кезіктіріп,
əлгімен сайысқа түсейін десе де, бұған дейін қанды додаға түсіп
көрмепті. Күдікшіл секемі қолын тұсап келеді.
Ұзақ көсілген екі ат та бауырын жазып алыпты, жер апшысын
қуырып барады. Қарагерге жете алмасын білді ме, Жоламанға
қосылған үшеудің екеуі кері бұрылып, жылқыны қайырмаласып кетсе
де, тобылғы күреңдегі тоқтаған жоқ. Соны көрген Жоламан нар
тəуекелге мінді. Сүлікқарасын қиғаштай бұрып соңындағы жалғызға
қарсы дүрсе қоя берді. Соңғы жылдары атасы бұны Жауынбайдың
қасына қосып, ат үсті шайқастың неше түрін үйреткізе бастап еді.
Қарсы далбақтаған əлгі қара шоқпарын көтеріп алыпты, айқайлап
жақындап қалды. Тебініп қалып, кішкене қарамен қапталдаса берді де,
Жоламан бұлт етіп ат бауырына аунап кетті. Жауының қос қолдап
сермеген қара шоқпары ауаны қапты да, екпінімен ұшып түсті. Қару
сілтеген жапалақ қара да ат жалына ауып барып, қайта түзелді.
Ағындаған басы қатты күреңді бұрам дегенше Жоламан тез жетіп,
жапалақ қараны желкеден бір - ақ бүрді де, Сүлікқараның шоқтығына
сұлата салды. Жеп-жеңіл екен. Қауқарласар қалжасы болмаса да
шақарлана тісін қашырлатып сөзге келді.
— Қалынды бір табармын əлі де, бала! Тоқты - торымдай алдыңа
өңгеріп алған мына мен, бөріңнің түбіңе жеттім! Мен!
Жоламан енді ғана таныды. Алдында жатқан - атасының тəуібі
болатын. Шоқпыты шыққан шапанын тастап, шолақ жең сауыт киіп,
сақалын қырғызып, кəнігі ойрат шерігі бола қалыпты.
— Əй,осы сен кімсің?
— Мен Шонаның жансызы - Габан-Убашимын!
— Габан-Убаши болсаң болған шығарсың, сен енді бүгін батыр
атамның құрмалдығы ғанасың!
— Батыр атаң о дүниеден қайта оралмаса, бет - жүзімді көруі мұң
болар, - деп жансыз қарқ-қарқ күлді. Табалап күлгенін жасырмай
масайрап жатқан тұтқынын Жоламан желкеден бір нұқып қалып, үнін
өшірді де, екі қолын қайырып əкеп, қылшылбырымен тас қып байлап
тастады.
Төбеге желдіртіп шыға келгенде ауыл үстіндегі шаңды көріп бір
сойқанның болғанын сезді. Сүлікқараға құлаштап қамшы басты.
Қара жерді оқыс солқ еткізіп, кенет күн күркіреді. Күн күркірі
басылмастан жадағай төбенің үстінен бұрқ еткен қою шаң көтерілді.
Жоламан аң-таң: "Аспанда оймақтай бұлт жоқ. Күннің күркіреуі
қалай?" Жүдемелдете екі-үш дүркін əлгі күркір тағы естілді де,
жадағай төбенің əр жер, əр жерінен будақ-будақ шаң шығарып түтелеп
жіберді.
Сүлікқара құйындай ұшып келеді. Жадағай төбенің тұсынан да, ауып
үстінен де аман өтті. Жапатармағай өкпе тұстан қосылған аттыларды
шаңына көміп, замғап барады. Сонау ақ бұлақтың басталар жеріндегі
тұйықта айқасып жүргендерді шалып қалған, соларға тез жетпек еді.
Тықсырып бара жатқан қалың ойраттың ортасында қара найзасын
шыр айналдырып, арыстандай ақырып, арпалысып жүрген Жомарт
батыр бір сəт Жоламанды танып қалды. Сол - ақ екен, буын-буыны
босап, қалыңнан жырылып шеттей берді. Бөксесіне жармасқан бір топ
бөрібасарды арс-арс қапқан көкжалдай жайғап - жасқап маңайына
жолатпай қиыстаған еді. Көкірегі сөгілгендей опырыла егілді.
— Тым болмаса, сен аман қала ма деп едім, Жоламан! Неге ғана
оралдың! - деп тұрды да,қарсы шығып, дауыстап жіберді. Жоламаным, құлыным! Құтыл! Тез жөнел! Қуатты!.. Қуат батырды
табасың... Қарайлама бізге... Жеткіз...жеткіз еліме!... Мына қаралы күнді
жадыңа тұтып, жүрегіңе түйіп жеткіз!
Одан арғыға мұршасы келмеді. Қоршап алған төртеумен жанталаса
ұрыс салып, жылыстап барады.
Жоламан атасының сөзін естімеді ме, əлде болысқысы келді ме,
тебініп ұмтыла берді. Сол сəт ысқырып жетіп, қылмойынға сарт етіп
оралған бұғалық ат үстінен жұлып түсті. Қас қағым сəтте қара жер
шыркөбелек айналып зымырай жөнелді де, көк аспан көк тегенедей
болып үстіне төңкеріліп құлады.
"Өлім деген осы ма? Меңіреу түнектен ұрланып жететін тыныштық
па екен? Ешкімді, еш жанды алалап көрмеген Ажал шіркін дəл осылай
уақытынан жаңылмай оралатынын біліп пе ем? Əттең сен ерте келдің!
Дүбіріңді естімей, тықырыңды андамай қапы қалдым ба? Кел онда,
келе бер! Үнсіздік құшағын айқара жабатын тыныштық болсаң, сенен,
Өлім, қорықпаспын! Бірақ түк тындыра алмай аттанғаныма ғана
қапамын!"
Жоламан кірпігін əлсіз қимылдатты. Қайта айқасты. Одан əрі аспан
да, тау да, дала да пəниден өткен елестей жарқ-жұрқ алмасып, бір-бір
көрінді де, ызым-қайым жоқ болды. Төңіректі түнек басты. Жоламан
талып қалды. Ұшып түскен Габан-Убаши екі бүктетіліп қасында жатыр
еді.
Тəсібек өз шамасы жеткенше жан аямай айқасып жүрген еді. Ат
үстіндегі Жоламанға бұғалық тастаған жігітті байқап қалып, əлгіге
қарай тұра жүгірді. Сүрініп кетіп, қолынан қылышы ұшып түсті.
Еңкейген жоқ. Келген бойда жауының алқымына қос шеңгелді
қарыстыра салып жіберді.
— Атаңа нəлет! Буындырғыш немесің ғой. Буындырған олай емес,
былай! Міне солай, атаңа нəлет! Жаныңды жаһаннамға жөнелтейін!
Əй-əй, əбден асқынған екенсің!..
Шарасынан шығып, бадырайып бара жатқан ойраттың көзі қадалып
қапты. Осы көздер Тəсібекке зұлымдық, жыртқыштық жанарындай
сезілді.
— Атаңа нəлет! Көрсетермін əлі. Міне, солай!..
Сіңір саусақтар, құрық пен қауға ұстаған шаруа саусақтар темір
шеңгелдей қадалып қалған-ды. Бұл сəтте оларды ажыратар құдірет
жоқ еді.
Алдаспан жалғыз рет жарқ етті.
Екі дене опырылып, бірге айқасып, құлап түсті.
Қасқағым сəтте Жоламанның құлағанын Жомарт та, тоғыз ұлдан
тірі қалған батырдың үш баласы да көріп еді. Көздерінен қанды жас
ағып, құтқармақ боп ұланға өлермендене ұмтылысты, жете алмады
бірақ. Алдымен Тынышбай ат үстінде ырғала теңселіп қалып,
кеудесіне қадалған сұр жебені суырып алды да, құлап түсті. Күн ұзын
талмай сермеген қос қол сылқ етіп, салбырап кетті. Көне домбыраның
күмбірімен бір махаббаттың тылсымын тарқатар бір күй мəңгі
шертілмей, осынау сұлқ қалған қолдарда бірге өліп кетті.
Осы кезде батырдың астындағы аты да қақ маңдайдан соққандай
қалт тоқтап, шоңқая құлады. Жаяу қалған батырды қорғаштаған екі
ұлы екі жағынан шығып, Үлкентұраға қарай қиыстай шегініп барады.
Сонау домалап жатқан Жоламанға қол ұшын берер дəрмендері жоқ. Азу
тістері ырсиып кеп қоршап алған көп төбеттей едіреңдеген
жауларының да мінездері өзгерген. Жымық көздері күлмеңдеп,
шықшытты беттері кең жайылып, жайраң қағады. Атағы жер жарған
Жомарт батырдың мына пұшайман түрі қай -қайсының болса да
айызын қандырмай қойсын ба.
Батыр сүрініп кетті. Аяғының астында əлдене былқ еткені. Қиыстап,
қызыл кеңірдекті шеңгелдеп, қарысып қалған қолды көрді. Қолды
өрлеп көзі кеудеден жоғарылай бергенде, жүрегі шым етті. Қара қошқыл боп жылып ағып, енді ғана ұйи бастаған қанға батып жатқан
өңешті көрді. Бас жоқ. Алдаспанмен бір шапқанда оршып түскен бас...
есік пен төрдей жерге кетіпті. Бой сала қарап, бастың Тəсібектікі екенін
таныды батыр.
Күн төмендеп кетіпті. Мұнар шалған сол қан күрең жалғыз жанар
Үлкентұраның иығына құрық бойы ғана қалыпты. Мына жалпақ
даладағы жанталас қырғыннан бой тасалағандай жалқын табақ тез
жылжиды.
Айқай-сүрен бағанағыдай емес, сап тыйылған. Енді тек үнсіз
шегінген үшеуді есіріктене тықсырған топтың аяқ тықырынан басқа
дыбыс та жоқ. Қос қанаты суылдап бəйек таппай кішкене қарлығаш
қана ұшады. Дəрменсіз қарындастың медет берер сəлеміндей əлгі
суылдан болмашы тілек естігендей батыр бір сəт соған назар аударды.
Тағдырдың азалы гүрсілі құлақ тындырардай азаптаған шақта туған
жердің тамылжыған əнін тыңдағандай кəрі тарланның сұрланған жүзі
кенет жылып сала берді. Қаһарлы көздерге мейірлі жылу тарап,
маңдайдың əжімдерінің қатпар - қатпары жоғала жазылып кетті. Емінеркін кең тыныстаған даласы көзден бір-бір ұшар кезде сонау ерлікке
толы күңдердің кейде ерегіспен қыжыртып, еріктен тыс қол бала
қылғаны бір сəт өкінткендей болды. Жомарт батыр сол - ақ екен қайта
ширығып, жігері мен қайратын шақырып, қолындағы алмас қылышын
оңды-солды сілтеп барады. "Бас иіп, тізе бүгер жанды тапқан екен.
Кіндік кесіп, кір жуған қара жер терін сіңіріпті, құласа қанын да сімірер.
Өз жері - өлең төсегі. Сілкініп жау қуып, лепіріп əн салған аяулы өлкесі
екен. Артына қарап алаңдары біраз болса да, алдына ұмтылып, шауып
алары да көп еді. Тірлікте басы бірікпеген ат төбеліндей қазағын ең
болмаса өлімімен ерлікке бастардай қайрат көрсете алмағаны жанын
қинайды - ау. "Жағам - жайлау, етегім - қыстау" дейтін есерсоқ күйдің
күйігі - ақ жаман. Қарына сеніп, қаруын сайламайтын қайран қазақ - ай!
Қатынына өкпелесе, қабырғалы елімен қырғи қабақ болатын кейбір
əдірең мінезің жұқпалы дерт екен - ау. Көп жігітің көлеңкесімен ғана
кеңесіпті - ау. Келеңсіз өмір кешіпті - ау. Қырды кезіп, ойды еңістеп
көшкен алаңсыз жұрттың жұртында күлі ғана қалған. Көмбесі жоқ.
Əйтпесе шоқ - шоқ боп бөлініп, топ-топ боп қырылар ма еді? Атадан
балаға, атадан ұрпаққа кетер томырық ашу, тоң мінез бен керенау,
кердең қылықтың тамырын қырқар құдірет қандай?" Батыр бір ғана
сəтке осыны ойлап қап еді, жақ еті толқын атып жыбырлап кетті. Азу
тістері сіресе айқасып қапты. Кенет Үлкентұраның тіп - тік іргесіне
тіреліп, қалт тоқтады. Теңбілкөгін көлденеңдете есік пен төрдей жерге
əлдекім келіп, тұра қалды. Сыбан - Рабтанның ұлы - қолбасы Шона
екен. Үзеңгісін үзіп жіберердей шіреніп, маңғаздана сөйледі.
Қазақшасы кəдімгідей - ақ.
— Уа, Жомарт батыр! "Ұсынған басты қылыш кеспес" дейсіңдер.
Мен жеңдім демейін, сен жеңілдім деме. Қайратыңа қандым. Ерлігім
асып, өрлігіңді басқам жоқ. Ептілігімді ғана асырып, көптігімді
жасадым. Жасырмаймын. Алғызған албырт - анасының қойнын ашар.
Сенің қалың - қауымыңның бейқамдығы. Қысқа күнде енді қырық
кісінесең де, маңайына қысырақтың үйіріндей де шоғырланар ер - қара
қалдырғам жоқ. Азбан айғырдың тозған тұяғынан мардымды шаң
ұшпайды. Сен де сол болдың. Қарақан қара басыңа қару жұмсап,
қараулық етпейін. Міне, мен - Шона, босаттым сені! - деді де,
қасындағы қара киімді екеуге бұрылып, иек қақты.
Бұл кезде батырдың екі ұлы, тұңғышы мен кенжесі - Садырбай мен
Жауынбай Жомарттың қос қанатында тұр еді, өздеріне қадалған сұр
жебені көріп, міз баққан жоқ. Əнтек дірілдеп тұрған жебеден көзін
тайдырып əкеткен Жауынбай жадағай торыны танып қап еді, үстіндегі
адамды қайдан кездестіргенін есіне түсіріп, жолбарысша бір - ақ
атылды. Сол сəт кеудесіне қадалған жебені бір сипап, теңселіп барып
үнсіз құлады. Аяқ - қолын бірер созды да, сұлық қалды. Екінші жебе
сауыт-саймансыз Садырбайды да жұлып түсті.
Батырдың көзі қарауытып, басы айналып кетті. Шайқалып барып,
қылышына сүйеніп құламай қалды. Қою қасына шаң тұныпты.
— Шона, сен кендік деген сатқындықты мен кемдік дейтін
қазақпын. Сауға сұрап жан олжалап, азабымнан артық мазағымды
арқалағанша, қара жерге қарқ болсамшы! Өрлік пен ерлік бірде ме еді?
Қалың елде емес пе еді! Ендеше, сенің мынау тасыған көкірегіңді басар
күн де туар. Күңіренген күйден күйректік емес, қайрат өсетін. Сол
күннің, сол ақ тілек, ақ жолдың ақсарбасы мен - ақ болайын, шық
жекпе-жекке! - деді.
— Батыр төре мен қара жекпе-жекке шықты дегенді қайдан естідің?
Қаласаң, шерігімнің таңдағанымен сайысқа түс, - деп Шона кекірейе
қалды. Шынымен намыстанып тұр.
Үстінде жеңсіз береннен басқа түгі жоқ бір ойрат ыңғай танытты.
Жомарт қылышын көтерді.
— Кел!
Сарт-сұрт қылыш айқасты. Cap - cap айқай-шу үдеді.
Батырда үн жоқ. Көзіне қан толып қылыштан басқа ештеңені көрер
емес.
Шаршаған кəрі дененің қимылы баяу. Қол жітілігі ғана
бұрынғысындай. "Ең болмаса осы жауымның қара қанын ұрттасам
екен!"
Жомарт ақырып қап қылышты құлаштай ұрды. Ананың қаруы ұшып
түсті. Сол кезде батырдың бар ыза, бар кек, бар зауалы жауының
басында ақырғы рет найзағайша жалт-жұлт ойнады.
Шона иек қақты.
Тұс - тұстан кірш-кірш шаншылған қылқұйрықты көп найза
Жомартты тік көтеріп əкетті. Сауытсыз, беренсіз жалаңаш денеге көк
сүңгілер бойлап еніп кетіп еді.
— Қалай екен, батыр? Көзіңе қазір не көрінеді? - деді Шона.
— Даламды, тауымды, елімді көремін. Əлі де болса, сасық кəпір,
сенен биіктеу тұрмын ғой-й!..
Найзалар сылқ түсті.
Бүктетіліп құлаған батыр, ақырғы қайратын жинап, бас көтерді де,
бір аттап, айқасып жатқан қос ұлын, қос арысын құшақтай құлады.
3
Күн ұясына құлағалы сүт пісірім уақыт өтті. Күн - ұзын ат тұяғы
жаныштаған ауыл үсті тып-тыныш. Даланы бүркеген қою шаң да
сейілген. Қыбыр еткен жан жоқ. Тылсым бұған тыныштықта ертеңгі ақ
боз үйлі еңселі ауылдың дауыл соққандай қираған жұрты ғана
қарауытып көзге шалынады. Өлік үстіне шоғырланған қарға,
құзғынның ауық - ауық тоқпейіл қарқылы естіледі. Басқа үн жоқ. Тау
асып кеткен ойраттардың ат тұяғының дүбірі үзілгелі де сүт пісірім
уақыт болды.
Қара көк аспанды шұрқ-шұрқ тесіп жұлдыздар көз ашты. Алғашқы
жұлдыз туа ауыл үстінде аңыраған жалғыз үн естілді. Ішін тартып
боздаған аруананың мұңды əуеніндей əуелеп аспандап алады да, бірер
сəтке қайта үзіледі. Айналадағы меңіреулікті үркіте шыққан оқшау үн
тым зарлы. Көне Қаратаудың күнгейі мен теріскейі талай зобалаңнан
дүрліге қашып, дүркірей жөңкілген кісікиік елдің өнін де, зарын да
естіп еді. Талай төбе құйқаны шымырлатар жоқтауды да тыңдап еді.
Соның бірде-бірі дəл мына оңаша сұңқылға жетпейтін тəрізді.
Жалғыз жылаған Аршагүл болатын. Əр жерде бір шашылып жатқан
дүние-мүліктің ортасында, жерошақ басында бөбегін бауырына
қысып, зарлап отыр. Өрт шалған киіз үйдің сом шаңырағы дəл алдында
жатыр. Екі көзін соған қадап алыпты.
Келіншек көп жылады, көп зарлады. Қаралы жұртта ақ шаршысына
күйе жұтып қарауытып көп отырды.
Мана қотан үстінен дүсірлетіп Жоламан шауып өткенде, Аршагүл
есіктен сығалап ауылдың бір шетінен өрт салып келе жатқан оншақты
аттыны көріп еді. Сол, сол - ақ екен келіншектің шыбын жаны
шырқырап, буын - буыны босап, есі шығып кетті. Жүгіріп төсектегі
Тасболатқа барды да, "бермеймін, бермеймін!" деп тас қып құшақтап,
сылқ отыра кетті. Қанша отырғанын да білмейді, бір кезде шұбатылып
əрең тұрды. Тұрды да, танауы пысылдап ұйықтап жатқан ұлының
омырауына тұмсығын көміп жіберіп, ұзақ-ұзақ иіскеді. Кіп-кішкентай
домалақ пісте мұрнын құшырлана сүйді. Сонан соң қаусырмасын
ағытып, жеңсізінің өңірін ашты та, көйлегінің омырауын дар еткізіп
айырып, төсін шығарды. Топ - толық анар тырсиып тұр екен, сұқ
саусақтың басындай қара күрең ұшынан сүт мөлт-мөлт тамып кетті.
Тасболат емшекке жабыса қалды.
Қара көзден жас ақса, аппақ төстен сүт ақты.Екеуі де көпке дейін
тыйылмады. Екеуі де қабат иіп, қабат жылады.
Аршагүл сəлден кейін атқып далаға шықты. Шеткі үйлердің қыпқызыл жалынын бүркеп қап-қара түтін тұтасып алыпты, бері қарай
жалаңдап, жалақтап таянып келеді. Енді сəл кешіксе, осы тілсіз опат
үстінен аунап өтіп, таптап кететін екен. Аршагүл тіпті жан ұшырды.
Кең етегіне сүріне-қабына ентелей жүгірді. Сонда да бет алды лақпай,
үй-үйді тасаланып келеді. Бір кезде əлденеге сүрініп жығылды. Батыр
атасының үйінің тайқазаны екен. Тұрған жоқ. Қазанның тасасында
ұзақ жатты. Жүрегі дүрс-дүрс соғады. Қасқыр қуған қояндай дір-дір
етіп, ентіге дем алады.
Құшағындағы Тасболат шар ете қалды. Зəрезап болған Аршагүл
селк етіп, басын көтерді. Оқ бойы жерде құйғытып келе жатқан екі-үш
аттыны көрді. Дəл мұны андып үстінен түскендей. Аршагүл сол сəт
жеңсізін тез шешіп алып, Тасболатты орады. Содан кейін ақ