Елім-ай - 51

мерген табармыз. Тек, шын сынас болсын, кек-қыжыл болмасын, - деп
қамшысын сілтеп қалды да, жазықты ашық қалдырып, көшеленіп
тұрған жұрттың сауығын бастады.
Алдымен атсайыс ойыны болды.
Əділ серіктерінің қасында тұрған. Ортаға ауылдың жылқышы жігіті
шыққанда, Балталы Оразымбет тықыршып қалған еді. Əділ күліп
жіберді.
– Шыдамай тұрмысың, Оразымбет! Ал, көрсет онда өнеріңді.
Оразымбеттің аты аспанға тік қос аяқтап шаншылып алды да,
алаңқайға сыңар езулене мойнын бұрып, қырындай шауып барды.
– Ойпырмо-о-ой! Аты да, өзі де келісті екен! Ешкімді қарсысына шақ
келтірмес!
– Тəйт! Анау Бекен осал деп пе ең? Жылқышы аты бар ғой.
Оразымбет те, Бекен де қамшыларының сабын ауыздарына кесе
көлденең тістеп алып, тізгінді шолақ түйіп сол қарға іліп, ысылдай
жақындасын біріне бірі тап-тап берді. Қарулы саусақтар бірінің
білегіне бірі айқасып, сарт-сұрт жабысты.
– Тарт! Жіберме!
– Айда атты! Жұлқы! Жұлып ал!
Екіленген дауыс көбейді. Оразымбет үзеңгіге шірене ат сауырына
қарай шалқая түсіп, қарсыласын енді-енді ойыстыра бастап еді, Бекен
тақым ыңғайымен бедеуін тез лықсытып алып кетті де, түзеліп алды.
– Аянба, Бекен! Қимылда! - деді соны көрген ауыл адамдары.
– Оразымбет, сиын Балталы, Бағаналының аруағына! Қамдан,
жолбарысым! - деп тез тұтанғыш Жидебай айқай салды.
Қолдар сарт-сарт қайта ажырады. Сарт-сұрт қайта жармасты.
Оразымбеттің сол қолы Бекеннің жауырын ортасына төне берді. Солақ екен, анау қопаң етіп атынан сыпырылып түсті.
– Ай, заңғарым-ай! Ерім-ай! - деп Жидебай ер үстінде желпініп
қалды. - Тағы кімің бар?
Бекеннен кейін де екеу шығып, атын жаяу қуып кетті. Бидің ұзын
бел қара айғырын мініп алған Түлекбай Разақтан рұқсат сұрады. Көзі
өрттей жанып алыпты. Разақ күлімсіреді де, басын изеді.
Жоламан Түлекбайды көргенде біртүрлі қобалжып кетті. Іштей
Оразымбеттің жеңісін тілейді. Екінші бір бүйрегі қайынатасына да
бұратын тəрізді. Əділге күңк етті.
– Бекер шықты-ау!
– Саспа! Күш атасын танымайды.
Оразымбет атын қарайғырдың қапталымен айқастырып əкеліп,
ентіге дем алып сəл шалқайып тұрды да, бір сəт көз ілестірмей
Түлекбайдың аш белінен шап берді. Артқа сақтаған ең бір ұтырлы əдісі
еді, ес жиғызбай ер үстінен жұлып алып, бұрап тастайтын. Бірақ бұл
жолы олай ете алмады. Түлекбай да жалмажан шарт ұстап, айғырды
тебініп қалды. Қайсысы осалдық көрсетті, белгісіз, айқасқан күйі екеуі
де ұмар-жұмар ұшып түсті.
– Жарайсың, Түлекбай!
– Оразымбет, азамат екенсің!
– Қап! Түлекбай қапы қалмағанда... Бір жағы қонақ деп сыйлады ғой,
əйтпесе...
– Оразымбеттікі жеңіс! Төртінші сайыс, шаршамай ма.
Разақ жүлдесін Оразымбетке ұсынғанда, Əділ орамалға түйген бір
тоғызын Түлекбайға ұстатты.
– Білектерің бірлік үшін ғана айқассын, батырларым! Мерейлерің
əрдайым үстем болсын!
Содан кейін жерден теңге алудың кезегі жетті.
Жоламан Жандырды қайрап тұр.
– Жандыр-ау! Өзің аса байсалды боп алған екенсің. Ұшқырлығыңды
қашан көрсетесің. Əлде əке болдым, қартайдым деймісің. Əлі бір
желіккеніңді көрмей барам. Достың көңілі бір атым насыбайдан
қалады деген.
– Əй, өкпең орынды. Болмас енді, болмас, - деп Жандыр тебініп
қалып атын ойқастатып оқшау ұзап барды да, бұрылып алып құйғыта
шапты. Теңгеге бес-алты қадамдай қалғанда атының оң жақ қапталына
аунап кетті де, алақанымен бір уыс топырақпен бірге теңгені көсіп іліп
əкетті.
Жарлығап та, Наурызбай да, Олжабай да, Жидебай да, Түлекбай да
олжалы болды.
Разақ енді жұртты жасыл көгалды шұратқа жинады.
– Күрес! Күрес басталады!
– Бұл жолы бəйге біздікі! - дескен ақсақалдар қаумаласып ортаға
жуан, қапсағай бойлы палуанын шығарды. Əділ Жидебайға бұрылды.
– Есіңде ме, мен сені белдестірем деп едім ғой. Сол сертімнен
шықтым. Ал, намысқа тырыс!
Жидебай шапанын шешіп тастап, беліне екі құлаш белбеу орады да,
жеделдете басты. Өз күшіне сенімді. Талай күреске түсіп, əбден
сыналған болатын. Əдісі де мол. Омыраулап қуып барып, тірсегінен
бір-ақ басып жығатын. Тобықтан төңкерілте қағып, қандай жырынды
балуанды да топ еткізе түсіретін. Кейде іштен кіріп алып, ес жиғызбай
шалт қимылдап, арқалап алып айналдырып тастайтын.
Ауыл балуаны үлкен, бұлшық еті білем-білем жүгіріп бұлтыңдап
ойнап тұр. Жидебай қасына жақындағанда бір тізерлеп отырған
жерінен атып тұрып, аяғын алшаңдата, екі қолды ілгері созды. Қос
сырық ұзарып келіп белбеуге сарт етті. Сығымдап тартып, сілкіпсілкіп қалды.
"Тегін емес! Қолы қарулы екен бəтшағардың! Айласы да сондай сай
болса, оңай беріспес" деп Жидебай секем алды. Ол да сом білекті
қарыстыра бүгіп, зілмауыр денені солқ-солқ селкілдетті. Құйып қойған
шойындай. Былқыл-сылқылы білінбеді.
Аяқ астынан шаң көтерілді. Алқынған кеуделер ыс-ыс шаң қапты.
Жұрт алғашқыда дүрілдеп, дүрлігіп кетіп еді, біріне-бірі сай екі
балуанның кездескенін көрген соң, ақырын үнсіз тосып, сілтідей
тұнып қалыпты.
Жидебай жастықтың ұшқырлығына басып, омыраулап көріп еді,
анау қыңбады. Табаны жерден төрт елі көтерілер көтерілместен,
қайтадан тіреле қалады. Тобықтан қағып көрді, алғызған жоқ.
Қос шықшытта дүрс-дүрс қан ұрады. Өкпе қаңсыды. Анау шаршар
емес. Бір байқағаны əдіске онша мардымды емес екен, қандай жан
болса да, əлсіретіп, шаршатып барып қара күшпен асып түсетін нағыз
түйебалуан.
"Қара басып... А, құдай, абыройыңды бере көр!.."
Жидебай қауырт қимылға көшті. Енді сəл кешіксе тымақтай
ұшатынын сезді. Содан соң дес бермей алқын-жұлқын шапшаңдыққа
басты да, дөңгеленте төстеп барып, көк шалғынға төңкеріп тастай
салды.
– Аруақ! Ақсарбас! Садағаң кетейін құрдасым! Ояқ-бұяқтағы піріме
түгел сиынып тұр едім, төбемді көкке жеткіздің-ау, жүдə тегі! - деп
Жарлығап жүгіріп барып Жидебайды құшақтап, көтеріп əкетті.
Тілеуқұл құдаларын үйіне шақырып, сый қонақ етті.
– Шырақтарым, əрқайсың туған баламдай болып қалдыңдар.
Жоламан, тұлғаңды көріп сүйіндім, алдыңнан жарылқасын. Тұз-
дəмдерің жарасып кетсін, - деп біраз батасын берді.
Əділ биді таныған, түсінген ықыласпен қатты ден қойып отыр. Кең
мінез, турашыл даңғыл екен. Күрсінсе де, бөгде адамның қабағына
кейіс түспесін дейтіндей ұрланып күрсінетін, тағылымын таразылап
отыратын ғазиз қария сөйлеген сайын ашылып, тереңдеп барады.
– Шырақтарым, өздеріңмен шүйіркелесіп біраз көңіл көншіттім.
Дерт көп пе десем, ол өзімнің оңаша ғана кеудемнен өксік жинаған
дəрменсіздігім екен. Сендерге қарап отырып, өкінішке бой ұрған көп
түңілуден жерідім бе, міне, сергіп қалдым. Қазақтың азаттығын
аларына көзім жеткендей-ау. Азаматына арқа сүйеген атаның аруағы
өспей ме. Өстім де серпілдім, - деп біраз отырды да, күңгірт жанарды
Əділге тіктеді. - Қарағым, менің бір ойымнан кетпес шерім бар.
Жасырып
қайтейін.
Ел
естігенді
жер
сыбырламай
ма.
Інімді...Нақыпбекті білетін шығарсың? Ақ бетімді қаралап, қоң етімді
жаралап жүрекке беріш түсірді. Қамадым ба, қоңсы-көршімді қинадым
ба, тірі жіберіп, бөріні өрісіме салған ем. Енді міне, ойдан бір өліп,
ұяттан екі өліп отырмын. Сонау көп зардың сарыны лықсып маған
жетіп жатады. Таланған, тоналған елдің қарғысы мен наласы мені
тауып жатады. Тілегім - зауалға сауал, қаскөйді шеңгелінен қан
сорғалатып, жер бастырып жүр-гізбеңдер! Қарманған қолым
дəрменсіз. Кəрі шеңгелдің сіңірі тартылды. Кесігін айтып, жазасын бір
кесіп едім. Тағы да қайталаймын. Нақыпбекке өлім! Осы аманатымды
орындай алармысыңдар?
Əділ үндеген жоқ. Ақсақалдың қолын қысты да, көзін тайдырып
əкетті.
Гүлбəнудың отауы түйеге теңделді. Кішігірім көш Қарамұрынның
қайқаңына төтелей тартты.
Батырларға жеңіс тілеп, Гүлбəну мен Жоламанға бақыт тілеп артта
қол бұлғап, қимай қоштасып Тілеуқұл ауылы қалды.
6
Жалдаманың суы былтырғыдай емес, мол. Маңадырдың астырты
еншісіне басыбүтін тиген соң жатақ ауылы тоған байлап, арықты
көбейтіп, егіннің ауқымын өсірген. Бұрынғы жабырқау, жүдеу көңіл
жоқ. Ел шырайы көңіл үмітімен ашылып кеткен. Алдарына аздаған
тұяқ түскен момын кедей ауылы, диқан қауымы саумал-шалабын
еселеп, томсарған жүзді түріп тастаған.
Жолдыбай кекілі жалбырап күн ұзын ойыннан бір қазбайды.
Жаздай өзенді жағалап, балалармен бірге балық аулап, суға шомылып,
күреңітіп тотығып алған. Бұрын самал желпіп кетсе, күрк-күрк жөтеліп
тез ауыратын ұлының жаз бойы бір де бір рет тымауратпай, əбден
қарақұлақтанып кеткеніне Сақыпжамал шешей мен Құлнияз ақсақал
күлімдей отырып тəубе қылады.
- Əжесі-ау, балаң адам боп қалмады ма? Қарашы, күн иісі əбден сіңіп
қоңырқай тартып кетіпті ғой. Жолдыбайжан көз қуанышымыз емес пе,
қарны аш болмасын. Ойын баласы ұмытшақ, өзің қадағалап беріп
отырмасаң, біршек боп қалар.
– Түу, түу! Жазған-ай! Ойбай-ау, өкпемді өшіріп Жолдыбайжанның
соңында тандыр мен талқанды алып дедектеп жүргенімді
байқамаймысың! - деп Сақыпжамал күйіп-пісті.
– Əне, əне! "Баланы жастан" дегенді білмейді бұл мұндар! Өкпемді
өшіріп дедектеймін дейді. Ау, неге дедектейсің? Бəйбіше-ау, айтпады
деме, Жолдыбайжанды бүйте берсең, жаман үйретесің. Далаға тамақ
тасып... Шақырып ал. Бір мезгіл дем алсын үйде. Басынан күн өтіп
кетсе қайтесің? Шілденің ыстығын білесің. Ыстық ішіне түспесін. Алдажалда сөйтсе, құдай бетін аулақ қылсын, онда біз не боламыз? - деп өз
күдігінен өзі шошынған Құлнияз сөзінің соңын күбірмен аяқтап, іштей
тəңіріне жалбарынды. "Жасаған, періштенің құлағына шалдырма!
Ауру-сырқауды жалғызыма жолата көрме!"
Құлдыраңдай жүгіріп Жолдыбайы келді. Арсалаңдап əжесінің
мойнына асылды. Одан көкесінің иығынан құшақтады.
– Көке, білесің бе? Мен де барайыншы?
– Қайда, құлыным-ау?
– Қалиасқар айтады, "көкемдер ертеңдер, бүрсікүндер жорықтан
қайтып келед!" дейді.
– Ой, аллай! Рас па? Балаларым аман-есен келе ме? Кім айтты?
Кімнен естіпті?
– Анау дөңмұрын Ескендір ше, соның жаман жылқышы туысы бар
ғой. Өзі бізді ылғи "боқмұрын көлбақалар!" дейді. Сол айтты, - деп
Жолдыбай қайтадан құшақтап, көкесінің сақал жапқан алқымына
маңдайын басты. - Жібересің ғой, көке, ə?
– Қап! Анау əлі бала екен .ғой. Ойбай-ау, сүйінші сұраудың орнына
балалармен бала болып, өзі қайда?
– Кім? Ескендір ме, көке? Балық аулап отыр.
– Жоқ. Ескендірдің ағасы қайда?
– Үшкемпір ме? Оны біз көлбақа дегені үшін тайын үркітіп едік,
жануар асау екен алып қашқаны. Жылқышымын дейді. Өзі тайдан да
қорқады. "Өлдім! Жығылдым!" деп жылап бара жатқан.
– Жығылды ма?
– Жоқ! Жығылса екен деп едік. Жер құм ғой. Ендігəрі мазақтамайтын
болады.
Құлнияз қолымен жер тіреп көтеріліп, ақ сабауын беліне қыстырып
алды.
– Қайда кеттің? Тамағыңды ішпеуші ме едің, дастарқан жаярда,
осындайың бар-ау!
– Ау, бəйбіше, апырай, білімсіз болармысың. Ауылдың еразаматтары соғыстан аман-есен жеңіспен оралып келе жатса, соны
біліп отырып, қалай тамақ іше алам. Ac өтер ме тамағымнан!
– Беу-беу, дұрыс айтасың, көкесі. Ембергенжанның шешесіне
жүгірейінші. Қуантайыншы байғұсты!
Құлнияз Орақбайға кеткенде, Сақыпжамал Жолдыбайды ертіп
Ембергеннің үйіне жөнелді.
Орақбай соңғы күндері қатты сырқаттанып, көксауы дендеп, төсек
тартып жатқан еді. Құлнияздың хабарын естігенде жүзіне аздап қан
жүгірді. Осыдан ай бұрын Емберген бастаған бір топ жігіттің арасында
бұның ұлы да жорыққа аттанып еді, кəрі кеуденің ыңқыл-сыңқылын
күшейткен тағы бір уайым, жаңа дерт болып баласының аман-есендігі
қосылған болатын.
– Сүйінші, Ореке! Азаматтарым келе жатқан көрінеді, - деп
табалдырықтан тəлтіректеп аттаған Құлниязға дірілдеген қолын
созды.
– Апырай, Құлеке-ай! Лебізің неткен жылы еді! Рас па? Өзің көрдің
бе? Аман ба екен боздақтар?
– Хабарды əлгі Үшкемпір бала айтып келіпті. Жылқыда жүріп
біреулерден естіген болуы керек. Бүгін-ертең жетіп қалар дейді.
– Ə-ə, жөн, жөн! Тірі болса, келер... - деп Орақбай сəтте сұрланып,
қолын кеудесіне жиып ала қойды. - Құлеке. рақмет. Сен отырма,
басқаларды да қуант. Бар. Сүйіншің мойнымда.
Құлнияз шығып кетісімен Орақбай көпке дейін қыбырсыз жатты.
Неге екенін білмейді, көңілінде бұрынғы сергектігі жоқ. Осыдан он
шақты күндей бұрын əлде неден қатты үріккендей болып еді, содан
бері ішкі сырында тыным қалмады. Қайта-қайта қатты қалшылдап,
ұзақ дірілмен өнбойы селкілдеп кете берген соң, бəйбішесіне төсек
салғызып алып, аурумен біржола келіскендей бүк түсіп жата беретін
болған. Одан да байыз тапқан жоқ. Демікпесі көбейді, гүр-гүр
сырылдаған өкпе сырнайлатып қараша үйді басына көтереді. Бірақ
жанына батқан сырқаты емес. Ол - үйреншікті кəрі серігі, оған
мойымайды да қыңбайды. Орақбайды алып ұрып, əлсіретіп бара
жатқан басқа нəрсе, түсініксіз күдік. Сумаңдап, ой ойдың арасынан
жота көрсетеді де, жүректі шаншып бұрап, шымшып үзіп, шабақтапшабақтап алады. Ағыл-тегіл аққан термен бусантады. Жастайынан
қабақ бағып, бірге өскен жұбайына сезік бермейін дей ме, тура қарай
алмай, жүзін бұрып əкетіп, көбінесе іргеге бетін беріп қыбырсыз
жамбас жұқартады. Күдік сыры əрі таныс, əрі беймəлім. Қорқатыны:
соның түсін ашуға, пердесін сыпыруға жүрегі дауаламайды. Өйтер
болса, тірліктегі жалғыз тұлдыры жоғалып, жалқы тірегі сынып
кетердей сезеді.
"Тірі болса екен! Əйтеуір, ұлым аман оралса екен! Жо-жоқ! Жарасы,
тілігі де, мертігі-шортығы болса да, тек аты өшкір сол сұмдығы
естілмесе екен! Денемді жер тартатынын білем. Оған еш өкінішім жоқ.
Асарымды асап, жасарымды жасадым. Топырағым жорыққа кеткен
жалғыздан бұйырса, арманым жоқ. Онда жұтқа жаға жыртқызам ба?
Келсе екен, аман-сау жетсе екен жарығым! Бойым дел-сал. Шырайым
жылынар ма? Шошыған жүрек орнықса екен. Бір үміт пен бір қауіп
кезек алмасып тұр ғой. Көңілге жол тауып енген күдікті қалай
қуармын?.."
Үйге бəйбішесі кірді.
– Отағасы-ау, құдай иді ғой. Балалар келе жатыр дегенді естіп, өзіңді
қуантайын деп келгенім!
– Естідім... Көңілім көтеріліп, жалғыздың... балаңның хабарын біліп...
Бəйбіше-ау, отын-суыңды дайындата берсеңші, - деп бері қарай бір
аунап түсті. Кемпірінің состиып, үрке қарап тұрғанын көрді. Балаңның жауды жеңіп, аман оралғанына той жасамаймыз ба?
– Жасаймыз! Жасамай, жерге қарап отырмыз ба. Онда мен
дайындала берейін, - деп зерен жүзді бəйбішесі көңілін бірлеп, лыпыл
қақты. Көзіне қуаныш оты жүгіріп сəтте жасарып алғандай болды. Қызыл тоқты арық болар, қоңыр ісекті таңертең алғызып қалайын.
– Иə,сөйт.
Ертеңінде жатақ ауылы қызу қарбаласқа кірісті.
Гүлдарайым бике де қарап отырған жоқ, үй ішіндегі текемет,
сырмақтарын далаға шығарып жайып, қағып, сілке бастады.
Ақжарқын, кішіпейіл келіншектің аяғы ауыр екенін білетін құрбылары
көмекке келді.
– Гүлдарайым-ау, ойбай-ау, бізді неге шақырмадың?
– Қой, сен дем ал! Өзіміз-ақ жинап, жайнатып берелік.
– Қанша дегенмен үй шаруасы қазір саған ауыр тиеді.
– Жалғызілікті қойсаңшы. Осындайда не енең, не қолды-аяқты
қайның болса ғой.
Гүлдарайым сары жез самауырға шай қойып, əйелдерге дастарқан
жайды.
Түстен кейін көнегін көтеріп, бұрынғы Бекболаттың ескі жұртының
тұсындағы Мұздыбұлаққа кетті.
Бұлақ суы мөп-мөлдір. Шымырлап қайнап жатыр.
Осы арада алғаш рет Сəдірбектің түр-түсін байқап еді. Қазір де көз
алдына елестетіп отыр.
"Аман жетсе екен! Жасаған, осы тілегімді бер!"
Қатты-қатты күрсініп қалды. Ақша беттен жылжыған бір тамшы жас
бұлаққа тырс етіп тамды да, кішкене шеңбер тудырып барып, шылп
етіп жоғалды. Соны əлденеге жорыды ма, дірілдеген демі кеудесінен
лықсып шықты.
Сəдірбек жорыққа бір-ақ күнде аттанған еді. Алғаш ауылдан
жиналған жігіттер ат кекілін түйіп, қару-жарақтарын сайлап, үй-үйде
қонақ болып, соңғы түнде Орақбай ақсақалдың дастарқанында бас
қосқанда, Сəдірбектің ойында жорыққа аттану жоқ болатын. Аяғы ауыр
Гүлдарайымды аяп, дəл бұл жолғы сапардан өзін күшпен тыйған еді.
Ақсақал ауқымы да оған салмақ салмаған-ды. Бірақ тап аттанар күні
күйші қарап отырып бұзылды. Қолынан домбырасы түспеді. Бұрынсоңды ойналмаған бір күй қоймай күрсінді. Ызалана булықты. Аһ ұра
өкінді. Үйге кіріп-шыққанда Гүлдарайым күйеуінің төмен еңкейген
жүзін көре алмады. Батылы жетіп тіл қата алмады. Ал, күй үзілмеді.
Ашынды. Абыржыды. Уһіледі. Қамықты.
Қайтадан баяулап, өтіле қиылды. Ширығып үдеп кетті. Тұяқ
дүбірлетті, жебе суылдатты. Аттандап ұран көтерді. Дауылдатып
дабыл қақты. Гүлдарайым Сəдірбектің қарсы алдына келіп тізе бүкті.
Күй кілт өзгерді. Жұбатты, жылатты. Еркелетті. Шуақ шашты. Бірақ
көпке ұзамады. Саусақтар жаңылысып, əлгіндегі шарқ ұрған
ширығуынан леп берді. "Қайтейін, азаматтығыма мін, жігіттігіме сын!"
дейтін өтінішімен күрсіне бұлқынды. "Жібер! Рұқсат бер! Еркіңмен
аттандыр!" деген уəжімен бүлініп тұрып алды.
Гүлдарайым Сəдірбектің иығынан жайлап ұстады. Көздері түйісті.
Жас тұнған нұрлы жүзімен елжіреп отырып басын изеді. Келісімін
берді. Кірпіктен домалаған жасты Сəдірбек алақанына іркіп алды.
Жүрекпен байланысқан жақындық ыстық алақандағы ыстық
тамшымен нұр шағылыстырды.
Гүлдарайым Сəдірбекті өз қолымен шығарып салды.
Гүлдарайым бүгін Сəдірбегін күтіп отыр. Əлгіндегі суға тамған
мөлдір жас сондағы алақанға іркілген моншақтай түйірге ұқсады.
Бұлаққа еңкейді. Қыр мұрынның үстіне аздап теңбілденіп секпіл
түскен, екі көзі мұң мен қуанышты қабат тұтып қалған келіншек өзіне
қадалып қалыпты. Баяу самал жүгіріп өтті. Бұлақ суы діріл қақты. Су
бетіндегі сурет қозғалды.
Шекшек шырылдады. Гүлдарайым баяу үнмен қоңырлатып əндетті.
Даусында сағыныш дірілі бар. Аңсаған үміт елжіреуі бар. Бұрын жұрт
көзінше сыр бермей, жабырқау күйін жасырып, үлкен-кішіні түгел
пейілдендіре жымиып қоюшы еді. Мына бұлақ сылдырындағы тылсым
үн, іштегі күрсініс демімен үндесті ме, оқшау оңашалықтан мұңды
ырғақ іздеттірді. Сөзсіз əуен инелік пен көбелектің қанат суылымен
майдалап төгілді.
Гүлдарайым көнегімен суды іліп алды, кейін қайтты. Ауыл біраз
жер. Бір сəт топтала жақындаған аттыларды көрді. Алғаш рет өзеннің
суының кермек дəміне үйрене алмаған өзінің бұлақ суына келгеніне
өкінді. Көнектегі суды шайқай төгіп, асыға адымдай басты.
- Бауы-ры ем! Арысым!
Қаралы дауыс... Гүлдарайым сүрініп кетті. Кеудесі аттай тулап ала
жөнелді. Жүрегі тік көтеріліп, алқымына тығылды.
"Сəдірбегім! Шынымен сорлап қалғаным ба?"
Буын-буыннан əл кетті. Ортайып қалған көнек мұндай ауыр болар
ма, оң қолын талдырып əкетіп барады. Көзі бұлдырап, үй-үйдің
арасында қаптап кеткен жұрттың бей-берекет жүгірісін көргенде, одан
сайын жаны түршікті.
– Боздағым-ай!
Аңыраған дауыс екі-үш жерден шымырлай естіліп, құлағын осыпосып жіберді. Етегін қысып ұстап, бүкеңдей еңкейіп ұшып келеді.
Əлдекім құшақтай алды.
– Гүлдарайым! Сəулем!
– Сəдірбегім! Келдің бе? Жаным, арысым!
Көнегін тастар емес. Көзінің пора-пора жасын да сүртпестен күн иісі,
жусан иісі, тер иісі, оқ-дəрі иісі - тағы да əр түрлі толып жатқан иіс
сіңген күйеуінің төсіне бетін басып селк-селк жылады. Жылап тұрып
сол қолымен Сəдірбектің тұла бойын сипады. - Аманбысың! Саумысың!
Шай қоям қазір. Міне, су əкелдім. Ойбай-ау, не ғып тұрмын! Жүр! Жүре
ғой. Үйге барайық.
Сəдірбек көнекті ұстады. Ақырын күрсінді.
– Орақбай ақсақалдың ұлы... Жақыпбек, Алпысбай... Тағдырдың
жазуы солай болды.
Гүлдарайым мең-зең. Қуанып тұрып, қабақ шыта уһіледі.
– Иə, иə! Боздақтар еді... Уыздай жас еді бəрі.
– Жүр, Гүлдарайым! Тұрып қалдық қой.
Екеуі де шарасыз мұңмен сəтте жүдеп, баяу ілбіді.
***
Орақбай басын көтеріп алыпты. Бөксесін шекпенімен орап, қымтана
түсіп үй ішіндегілерге қызарған жассыз көзді қыдыртып өтіп,
қасындағы Құлниязға тоқтатты. Құлнияз селк-селк етіп үнсіз ғана
қыстыға жылап отыр екен.
– Əу, Құлеке! Тағдыр ісіне таласып не тындырармыз? Маңдайға
жазылғаны осы болса, біз өксігенмен Жақыпбекті құдай қояр ма еді.
Қайтейін? Жалғыз-ақ арман етерім -қарағымның қолынан бір уыс
топырақ бұйырмады-ау! "Тірегім сынды, тілеуім кесілді!" деп
жасағанға зар шаққанда, не өнеді? Сендер енді босқа мүжілмеңдер. Тірі
адамның тіршілігі таусылмайды. Анау халқы үшін шейіт болған
боздақтарды жақсылап жөнелтіңдер! Отырмаңдар! Мына қонақ
жігіттерді де құрметтеп, дұрыстап аттан-дырыңдар! - деді.
Дəулен бастаған үш-төрт сарбазды Сəдірбек үйіне ертіп апарды.
Құлнияз үш-төрт ауылдасымен қонақтардың əңгімесін ұйый тыңдап
отыр.
Ордабасыдағы жиыннан кейін Билікөл маңына топтасқан қазақ
қолы жан-жақтан жеткен жігіттермен толысып, шілденің ортасында
Əулие-Атаға қарай, шығысқа бет алған еді. Шаһардың батыс тұсынан
айналып өтіп, Талас өзенінің оң жақ беткейіне шығып Əбілқайыр
Қосапанға тұмсық тірей тоқтаған.
Бұл кезде ойрат қолы да Қайнар, Қорағаты өзендерінің бойынан тік
көтеріліп, сол қанатын Ақыртөбеге ұмтылдыра созып, қарсы
дайындыққа кірісіп кеткен еді.
Екі жақтың да əскер саны қарайлас. Қалдан-Серен ордасындағы
дүрбелеңді басып өзі келе алмай, шеріктерін Серен-Дондық (ЦеренДондоб) қолбасыға тапсырған болатын. Екі жарым түмен қолды қос
қапталдатып иіп əкеліп, Мойынқұмның ыстық лепті аңызақ ескен таң
сызын қолбасы Дондық ұйқысыз қарсы алды.
Сөйлеп отырған Дəулен Құлекеңнің алақанын құлағына төсей,
ынтыға тыңдағанын көріп, даусын қатайта шығарды.
– Сол күнгі таң тымық болатын. Үп еткен жел де жоқ. Қарсы
алдымызда ұзын аққан сай жатыр. Сардар ақ боз атына мініп алыпты.
Əлгі сайды қолымен нұсқады. "Жігіттер, намысқа қызатын алғашқы
сын сағатың туды! Анау сай жаудың қанымен тасымаса, ойраттың
өкірген даусы, ыңыранған ыңқылы жеті қат аспанға жетпесе, онда
ғұмыр бойы құлдықта кеткеніміз. Тəуелсіздікті тəңірі бермейді!
Тырбансаң ғана - табасың! Елің үшін оққа ұш - өлмейсің! Елің үшін отқа
түс - күймейсің! Бүгін елдігің сыналар, азаттығың сығалар күн! Бүгін ұранды айта алар, кек қайтарар күн! Бағынды сынап, бағаңды тап,
ерлерім!" деді.
Сəдірбек баяу жымиысты жүзінде қалқытып, Дəулен батырдың сөз
ызыңын анда-санда ғана бір шалып, қалың ойға шомып, өткендегі
майдан даласына қайтадан еніп кетті.
Сол күнгі таң ойрат шеріктерінің ту желкесінен өріп шыққан
болатын. Сəлден кейін əлгі жалауланып жайылған таң шапағы қою
шаңның пердесінің астында қалған-ды.
Əсіресе, төбе құйқаны шымырлатқан көн қаптаған дабыл үні еді.
Артынша, шаң арасынан түйдек-түйдек лап қойған шеріктердің
қалың тасқыны тау өзеніндей құйылып кеп кеткен.
Сəдірбек Дəуленнің жүздігінде болатын.
Сарбаздар қозғала қоймады. Тықыршыған аттар ауыздығын кіршкірш шайнап, тізгінді жұлқа тартып тұр еді. Құйындай жүйткіген шаң
бораны қарсыдағы сайдың арғы жақ бет қайқаңына таянып қалыпты.
"Апыр-ау, енді қашан ұмтыламыз? Нені тосып, бөгеліп тұрмыз?
Қапысын өткізіп алмасақ екен?" дейтін шыдамсыз ой таусаған күйші
жан-жағына алақтап қарап, Дəуленді көрген.
- Жігіттер! Тəңір жар болсын! - деген дауысты шала-шарпы естіді.
Алдыңғы лек желе-шоқыта лықсығанда, Сəдірбек те тақымын
қысып қалды.
Қара жерді тоқ-тоқ ұрған айғырдың шабысы ішек-қарнын шайқай
бастады. Екіленген, озандаған үндер тұс-тұстан тұтаса көбейді.
Жалаң қылышты оң қолымен басынан жоғары шырқ айналдыра
көтеріп, Сəдірбек өзінің де бар дауысымен айғайлағанын байқаған жоқ.
Сай табаны тұяқ астында қалды.
Енді бірде өзіне бетпе-бет қарсы ұмтылған жатаған атты əлдекімнің
кезенген найзасы тақалып қалғанын көрді. "Өлтіргені ме? Кеудемнен
кірш еткізгені ме?"
Үрейлі ой қас қағымда су етіп жетіп түйсік-санасын қоршап,
құрсаулап алды. Мынау темір масақтың ұшында өзін қорғансыз,
қарусыз жалаңаш тұрғандай сезінді. Қос құлағын жымып алған
айғырының əлгі аждаһадай көмейін тосқан ажал ұңғысына арындай
атылып келе жатқанын көрмейін дегендей көзін тарс жұмып ала
қойды.
"Қазір түйрейді!"
Жоқ, ешкім түйрей қоймады. Ағызып өткен аты қосаяқтап тік
шаншыла қалғанда, көзін ашты. Алдындағы жаяудан жасқанып
айғыры жалт бұрылған екен. Садағына сарыжасынды шірене тіреп,
əлдекімге кезеніп қалыпты. Арқасы мен жауырын тұсына шұғадан
тіккен қос қызыл қалтадан жақ тартқанның өз адамы екенін таныды.
Бойын жинап, қиыстап артына көз жіберді.
"Жасаған-ай, жебеген екенсің!"
Əлгіндегі өзіне шатынай ұмтылған жауының кеудесіне сұр жебе
шаншылып, қор-қор тыпырлап жатыр екен. Мұның жауын атып
түсірген мынау жақ тартқыш мерген қазақ. Соны көргенде Сəдірбек
біртүрлі еліріп кеткендей, айқайлап қалды. Іштегі құрсау үрей, қапас
дірілі арылып, жанарға қылаулап уыт жүгірді. Найза кезентіп жаңа
ғана бұйрықты ажалы көзіне көрініп еді: жұтар ауа, алар демді
ұрлағандай мұрнының ұшына шыбын жанды бүрістіріп, буындырып
əкеліп еді, енді ол жоқ! Ажалы құрдым кетіпті! Ажалы өлген адамның
аруағы аспай ма! Ол енді неден сасады?
Сəдірбек екіленді. Қылышты жалақтата ауаны ысқырта тіліп сілтеді
де, қарсы алдынан аюдай өкіріп таяна берген дəу ойраттың үстінде
жарқ-жұрқ ойнатты. Көзді ашып-жұмғандай болған жоқ, шекеден
шапшыған ыстық қанын күйшінің оң жақ тізесіне сорғалата, əлгі ызалы
кек шашқан суық жүз сұлқ қалып, үзеңгіні тор сауытымен сылдырлата
солқ еткізіп, шашадан келетін борпылдақ топыраққа опырылып
құлады.
"Өлді! Өлтірдім?"
Қылышын бетіне тақап əкеліп, Сəдірбек қан дағы ирелендеген
алмас жүзіне үңіле қарап тұр. "Өлтірдім ғой! Ажалдың құрдымға сіңгені
қайда? Құрымағаны ма? Əлде құрыған менің ғана ажалым ба?"
Қиқу ұран сайды өрлеп, қайқаңға тік асып барады. Қиқу ұран
қолтықтан демегендей Сəдірбекті де ілестіріп əкетіп барады.
Астындағы тоқылдақ айғырының шабысы да түзелген тəрізді, қос
қанатын жайып жіберіп, қалықтап ұшқан құстай ілезде қарсы қайқаңға
алып шықты.
"Ұр! Қапта! Ұмтыл!" дескен қазақтың жігерлі үні даланы дүрліктіріп
əкетті.
Айналаны тегіс бүркеп алған қою шаң бұлтсыз аспандағы жалқын
күнді жұтып жіберді.
Екі жақтан үздіксіз атылған қара мылтық, тоқтаусыз тартылған
садақ онсыз да ызы-қиқу төңіректі одан сайын тітіренте түседі.
Сəдірбек сондай қарбалас бір мəурітте Орақбай ақсақалдың жалғыз
ұлы Жақыпбектің арқан бойы жерде екі шерікпен бірдей айқасып
жатқанын байқап қалды. Алмас қылыштың жарқылы көз
шағылыстырып, өлермендене қимылдаған Жақыпбек оңай-лықпен
екеуге берісер емес.
Сəдірбек солай қарай көмектескелі асығыс тізгін бұрды...
Жақыпбекке жете алған жоқ. Көлденеңнен қара бұжыр ойрат бұған
өңмеңдеп, килігіп кетті. Əлдене деп өзінше гүр-гүр айқайлап алды да,
атын омыраулата төбесінен төніп келді.
Күйшінің ұрысқа алғаш енгендегі бойын жеңген үрейі жоғалған еді.
"Келсең келге" саятын жинақы қимылмен бұл да айғырын тебіне түсіп,
ойрат шерігінің алдын алуға қаракет жасады.
Шеріктің қолында - темірмен құрсаулаған ауыр гүрзі. Жатаған
мінісін бұрмай екпіндеткен күйі Сəдірбектің айғырын лықсыта соғып,
қалт тоқтатты да, көз ілеспес шапшаңдықпен ауыр гүрзімен аттың
құлақшекесінен түйіп өтті. Омақаса жығылған айғырдың үстінен ауып
бара жатқан күйшінің жамбас сыртынан екінші рет сақ етіп тая соққан
гүрзі Сəдір-бекті ат-матымен қоса құлатты. Жанталаса тыпырлаған
айғыр алдыңғы екі аяғымен демеу ете көтеріле берді де, заматта оң
жағына қарай қиралаң етіп, күйшінің үзеңгіде қалған сол жақ аяғының
санын баса жаншып, қыбырсыз қалды.
"Өлген шығармын!.. Жақыпбек байғұс не болды екен?"
Көзі қарауытып, басы айналып, күйші есінен танып қалды.
Талтүске тырмысқан күн əлі де қою мұнардан көрінбей, сай
табанынан аспандай өрлеген қымқуыт үндерді қағып алып тұрғандай.
Оң жақ бүйірден тасырлаған көп тұяқ дүбірін ұлғайта өсіріп,
ұрандаған дауыстар осы сəтте тұтқиылдан қосылып кеткенді.
Бұлар - күніұзын тосқауылда тұрған Саңырық батырдың қолы еді.
Ұрыстың қалай шешілері белгісіз итжығыс халге жеткенін тез
пайымдаған Əбілқайыр сардардың майданға қосқан тың күші еді.
Сол əбүйір болды. Қазақтар жағы бірден дендеп сала берді де,
əлсіреген ойрат қаша ұрыс жүргізіп, сырғып, жылыстай жөнелді...
Құлнияз осы арада Дəуленнің əңгімесін тағы үзді.
– Пай-пай-ой! Əбілқайырың соғыс өнерін білетін шын сардар екенау! Сонымен, түгел қырып салдыңдар ғой?
Дəулен шалдың бетіне тура қарай алмай басын тұқыртты. Ауыр
күрсініп қойды.
– Жоқ, ақсақал! Сарбаздардың əбден қалжырап қалған кезі. Оның
үстіне біздердің де шығынымыз аз емес-ті. Əйтпесе, қашқан жауға
қатын да ер, аянар ма едік, - деп сəл кідірді де, тағы да дірілдеген
деммен күйікті күрсінісін лықсытты. - бəрінен де бұрын алауыздық
құртты ғой, ақсақал! Барақ сұлтанның қолы оң қапталда болатын.
"Жеңіске жетсек, осы бүгін жетерміз!" дейтін үміт шоғы əр кеудеде
тұтанғандай болып та еді. Амал не, Барақ қолы жеме-жемде тайқып
кетті. Кейін білдік, қайтарған сұлтанның өзі екен. Қатарымыз
селдіреген соң кеудеге у түскендей күйініп, шарасыз халде біз де тізгін
тарттық! - деп Дəулен үнсіз қалды.
– Қап, құдай-ай! Құртқан екен ғой Барақ сұлтаның! Неге қайтартты?
– Бақталастық пен қызғаншақтық құртпай ма қазақты! Əбілқайыр
жеңіске жетсе, бағы өрлейді, билігі күшейеді деген күншілдік қой
Барақтікі.
– Алда ғана тəңір-ай! Барақтың жалаңаш сауырын түріп қойып, дүре
салатын ханым болды ма, болмады ма? Шырылдаған кеуденің
шыбыны теңдік деп бүлінгенде ол шіркіннің о несі? Қай қиянаты?! деп қызынған Құлнияз отырған орнында қатты ашумен қозғалыпқозғалып қойды. Содан бұрылып Сəдірбекке шұқшиды. Онысы: "Сен не
бітірдің? Сеніп жіберген жігітіміз емес пе едің? Сұлтанның
сұрқиялығын көре тұра, қалай үнсіз қалдың? Бетіне неге баспадың!"
дейтін кінəлауы тəрізді.
Дəулен демігіп, тынысы тарылып, танауы қусырыла сөйледі.
– Құлеке-ай, қыжылды жүректі сарнатқанымыз бір бүгін ғана ма еді!
Ханым деп Болатты қопақардай көресіз-ау! Елдің бəрін өзіңіздің түзу
көңіліңізбен өлшейсіз ғой. Араз ел біріккенмен, алауыз төре араласар
ма? Қайдан бастары қосылсын. Бір биікке əр тұстан андыздаған
сұлтандар бірін-бірі тобықтан қағып, аяқтан шалмаса, ішкендері
бойына тарар ма? Сын бір ғана Болат ханның басында ма? Абыройатақты күндеген сол ханның өзі мінезділікті қарасынан үйрене қояр ма
екен? Сардардың беделі артпасын деп арын күйдіретін жауыздық пен
сатқындыққа барарда бетке түсер шіркеуді ойлар ма ол? Ойламайды
ғой!
Үлкен азаның сызы жүзінде тұнып, өткір жанардың уыты ашулы
кекпен тұтанып кеткендей жалт-жұлт етті. Дəл осылай күйінем демеп
еді, еріксіз шешілгенде жанын қинаған көп күдіктің осы қазір ғана бір
ұшығын ұстағанын Дəуленнің өзі де сезе бастады.
– Қырылып жатқан көп - төре тұқымының ойыншығы емес пе?
Əйтпесе, сол сұлтандар жан-жақтан жау тауып момын елді от пен
өрттің ортасында шыжғырып отырып, пайда ойлап, есеп күйттер ме
еді? Əй, білмеймін. Əлгі қан сасыған сайды халық кегінің ереуіл атқан
бір желпінісінің белгісіне айналдырып, "Сұмқайтты" деп ат қойдық.
"Əбілқайыр сайы" деп екінші жерді ұрпаққа ерлік үлгісіндей аманатқа
сайладық. Соны, сол үлгімді діттер басшы, жақсымда тілек жоқ-ау.
Тастүйін бірлікті бой-бой айырып, тоз-тоз тоздырып біткенше
сыныққа сылтау іздеп əлек. Барақ сұлтандыкі сол қызғаншақтық.
Əбілқайыр бел алып кетпесін деген қараулықпен дер кезінде жалт
бергені де сол емес пе. Жəдіктің бөрілері бұл қылықтарын қоймаса,
басымыздан сырық арылмас! - деп Дəулен тоқырап қалды.