Елім-ай - 33

дерсің! Аруақ пен жұрт айбынданып келіп, бүтін елге бүлік салған хантөресін алқымға алғанда: "Əділетім бар екен! Жақын деп жанымызға
тартқанда, жаттан берер жау боп шыққан, анау ойраттан да асып түсіп
жатқан жауызым, зұлымым осылар!" деп қанына қарайып үкім айтқан
халқыңа не дерсің? Қапымды күтіп, қансыратып өте беремін деген
арамың алысқа ұзамас. Ұзатпас-ау! Намысқа басып, жігерін жанып,
сойыл-шоқпарын қара дауылдай үйіріп, шоқтай боп, төбеңе төнер ел
қаһарын есіңнен шығарған екенсің! От басын сабалап, ауыл-үйді астыүстіне түсірген сендерге, асып-тасқан сендердің содырлықтарыңа атсойыл табылмас дермісің. Аттан-айғайсыз-ақ бір ғана ышқынып,
қайнап сірескен ашумен ақтарылып лап қойса, қанқырғынның көкесі
сонда болар!
Қатыран шалды тартып-тартып жіберді.
– Тоқтат, төбет! Алжыған екенсің əбден. Қан-қырғынды мен салдым,
міне, былай салдым! "Тұрысатын жеріңді айт!" деп мықтылық
таныттың ғой. Ал, онда түкпір қазысайық. Тіліңнен зəр тамып тұр екен.
Осылай, қор ғып, жоныңнан таспа тіліп өшірейін үніңді! -деп ырс-ырс
сілтеген қамшының екпінімен екілене сөйлеп жатыр.
Сұлтан жүзін жібітпей, қолын сермеді. Қатыран ентіге дем алып,
қамшысын көтерген күйі көгеріп тұрып қалды.
– Естиік!
– Əй, сөйле! Тағы ашыла түс! Сүбе адамдай суырылып едің ғой
əлгінде. Тым құрыса байбаламмен бақырарсың! Жамаушы болып, емші
болып ел жыртығын түгендеген күйігіңді ақтаршы, көзімнің пора-пора
жасы ағар ма екен?
Тілеуқұл ақсақал иегін көтеріп, Қатыранға қадалып өтті. Езуіне
мысқыл күлкі үйірілді.
– Əй, бұқпантай! Көзіңе қорқыныш ұялапты-ау! Сылтау қуып, сеп
іздейсіңдер ғой. "Сынға салдым, арылып қалсын" демексіңдер, ə! "Қан
ноқтаны өзі киді. Тіл тигізді" деп ертеңгі дауды бүгін бітеп
жатырсыңдар ғой. Түкпір қазысайық дедің. Сендердің сұмдықтарың
түбірін қойып, сабағынан-ақ сорғалап тұрған жоқ па еді. Зарға құлақ
ілмеген, мұңға кеуде ашпаған, сырға жүз жібітпеген меңіреу
құлқыныңа менің шырылым жаңғырық боп та тимес. Ендеше
жаулығыңа желеу етер бір түйіңді мен ұстата қоймаспын. Сендер таба
алмассыңдар. Бет-беделдің ары қашқан озбырлығынан мен дəметер не
қалып еді? Айқай салып, ұран тастағаның - елімнің соңынан шұбырып
ілесер, жамырап қосылар қарғысың мен қаскөйлігің болса, қуғын
үстінде қан көмейлеген сол жұртымның тұяқ серіпкен бір əрекетін мен
неге ту ғып көтермеймін! Ұрпақтан ұрпаққа неге өсиет қып
қалдырмаймын! Шашыранды халқыңды қырып-жойып, қауымыңның
қасіретін шабуыл-шандуылмен үдетсең, хан-сұлтан, сендерді де құдай
табар. Бірлігін тілеген ағайын өз тірлігін қорғағанда, анау аламанға
қарсы бармастан бұрын қара бастарыңның қамын күйттеген дəл
сендердің қорқаулықтарыңды қырқып тастар! Ес жиярлық тыным
бермей, өстіп опыр-топыр жасай берерміз дейтін шығарсыңдар.
Оларың өтпес енді. Жеткізбес! Мына сұмдықтарың тиер ел құлағына.
Аппақ сүйек қып қырылып, қырғызып қарап отырмас! -деп, Тілеуқұл
сұлтанға ажырая қарап, сөзін тамамдады.
Сұлтан сапының балдағын қысып отырған қолын босатып, мұртын
бір сипап өтті. Сол-ақ екен тұла-бойын түгел діріл жайлады. Осы
дірілден туындап, өршіп келе жатқан томырық ашулы зіл барын ұққан
Қатыран əміршісінің жүзіне бір қырын тұрған бойда көз қиығын тұсап
қапты. Екі беттің алдымен сұрланып, ізінше қарауытып, түнеріп
алғанын көргенде, дəл қазір аса бір қатал кесім бұйырарын сезіп,
қолын кеудесіне төсеп, иіле берді.
Сұлтан демі дірілдеп, тістене сөйледі.
- Бар, Қатыран! Жина елді! Қысас деді ғой. Болсын сонысы! Аямасқа
бекіпті. Осынысы керек! Қарсы шығар қарекетшіл неме ғой. Қырық
кеспек қарағай дайындат! Қырық кісіге балта ұстат! Өздері өртеп,
өздері мына қалтақ шалдың күлін қалтаға салып əкеліп, қолыма табыс
ететін болсын! Бар, тездет!
Қатыран лəм деп жақ жазбай, бас изеп, бұйрықты шұғыл қабылдады
да, Тілеуқұды көк желкеден бүре ұстап, орнынан жұлқып көтеріп алып,
аяғын əр жерден бір тигізіп сыртқа қарай дедектете жөнелды.
Үйді-үйге бір-екеуден кірген сарбаздар əне-міне дегенше қолына
кетпен, балта ұстай алатын еркек-əйелді топырлатып айдап əкеліп,
сызданып, қара-сұрланып қотан шетінде тұрған Қатыранның алдына
шоқтай қып үйірді.
– Былай бас!
– Қайда барасың? Балаң жыламақ түгіл, шегі үзілсе де, тырп етші
кəне!
– Шуламаңдар! Тыйылыңдар!
– Өшіріңдер дымдарыңды!
– Əбден хан-төресін тегіс ұмытып, көздеріне шел қаптап кеткен
екен! Жаныңды сораңмен бірге ағызайын!
– Қадама сұғынды! Қайтпаған сесімді, сенің сұсың қайтарар деп пе
едің! Қатын ашуланса, қазан қайнатар. Ха-ха-ха!
– Əй, əй, оңаша берер ме еді! Өзінің құшағы .өрт болар-ау!
– Тұр былай!
Сарт-сұрт қамшы ысылына саңқ-саңқ зілді бұйрық, қатаң зеку
араласқан соң жыртық иін, жамаулы шекпеннің астындағы
бүлкілдеген жауырындардың қимылынан басқа үн мен дыбыстың бəрі
су сепкендей басылды.
Қатыран ызғар шашқан өңін əлі де жылытпастан, білемдеп ұстаған
қамшысымен саптамасының қонышын салып-салып қалды да,
тамағын қырнады.
– Түгел жинадыңдар ма?
– Иə. Бəрі осы!
– Ешкім қалған жоқ!
Қатыран ду ете қалған өз тобырына алара қарап, жымдай қып үнін
өшірді.
– Уау, халайық! Əбден асқынып бітіпсіңдер. Ауылға келген қонақ қырықтың бірі Қыдыр еді. Сендер соны ұмыттыңдар. Жөн-жосықтан
қалып, жондарыңды тікірейттіңдер. Меймандос елдің салтын
тоздырып, қарақабақтанып есіріп алыпсыңдар. Соның үшін сендерге
рақым жоқ. Жоқ!
Ақ бұйрықпен жүрген хан жігітерін қалай қарсы алдыңдар? Ит
арқасы қияннан шаршап-шалдығып келген ер-азаматына құшақ
жайып, қол қусырып қарсы алудың орнына ит қосып, құс салғандай
қарсылық таныттыңдар. Соның өзі мынау ауылды түп-тұқиянымен
жоқ қылып, өртеп, құртып жіберетін-ақ əулекі қылық. Бірақ сұлтан
адамгершіліктен аттап өте алмайды. Өтпейді! Қауымым, халқым деп
араша түсіп отыр. Өкпесін қабынтқан топас дөрекілігіңді кешіріп,
кеңшілік беріп отыр. Жұрт қамын жеген сол адамның, мəртебелі
сұлтанның қадір-қасиетін түсінбеген сен байқұстарға не дейін! Əттең,
ақ ниетті адал əміршіміз қолымды байлап қор қылмағанда шетіңнен
дарға асып, аяқ-қолдарыңды бұтарлап кесіп итке тастар едім.
Сұлтанның сөзінен аса алмаймын. "Адасқан момын елдің қойша
дүркіреген бір əбестігін бетіне баса бермейік. Билігі басында жоқ
бишара тобыр, бас шұлғып шыбындап, иек қағып изендеп үйреніп
қалған ғой. Бұларды əу баста бүліндірген, шапқа түрткен Тілеуқұл би
ғана. Бар бүліктің басы - сол қаудыр шал ғана" деді сұлтан. Соған мен
де иліккендеймін.
Қатыран енді сөзінің ыңғайын құндағысы келгендей аз-кем кідіріп,
жиылған топқа жағалай көз жүгіртіп қарап қалды. Үнсіз жиын қыбыр
етпей, бас көтермей, оқшау күйді тосқан, қатты түйілген сыңаймен
қатуланып алыпты. Қамшысын жыланша ирелеңдете сүйретіп,
Қатыран салқын ызғар бүккен жұпыны шоғырға екі-үш аттап
жақындады.
- Иə, сұлтан мені де иліктірді! Иліктірді де көндірді. Алқынған
кеудеме уəж құйып, демімді басты. Сабырымды ұстатты. Ендігі
айтарым: сендердің халдерің. Иілген басты қылыш кеспейді. Ұсынған
қолды тұзақ шалмайды. Оны мына қателеріңді ұтынған түрлеріңнен
танып тұрмын. Өткенге салауат. Тек қана өз бастарыңды енді өздерің
арашалауға əрекет етіңдер. Сендер адастыңдар. Қатты адастыңдар!
Адастырған - Тілеуқұл би! Көбіңнің жаның олжа. Сол жансызды
араларыңнан аластап қуып, басқаға, анау сахара мекен, жайын
даланың тағыдай шұбырған мол бұқарасына үлгі боларлық қайрат
табыңдар. Сұлтан кесігі - Тілеуқұл бидің өлімі! Орындайтын сендер
боласыңдар!
Осы тап қазір əрқайсың кетпен, балта алып қу томар, қарағай кеспек
дайындап, бүлік шалды өз қолдарыңмен өртеңдер! - деп мойнын
қисаңдата əркімге бір-бір қадалып өтті.
Тұрғандар дүр шайқалып қалып, бас көтере беріп еді, əлдебір күбір
ақырын ғана əлдебір ерінді жыбыр еткізіп, жирендіріп естілді.
– Астапыралла!
Сол-ақ екен, тұс-тұстан ызалы, ашулы үндер бұрқ-бұрқ атылды.
– Құдай-ау, бұдан артық жауыздық бар ма!
– Адамды тірідей өрте дегені не сұмдық!
– Аяғаны осы ма?
– Өз қолымды өз кеңірдегіме салғызғаны ғой!
– Өз дегені өз басына келгір!
– Бала-шағасы дəл біздей шуылдап қалғыр! Құдай, бар болсаң, тура
тап, ұзатпай тап!
– Ойрат та дəл былай ойран салмап еді!
– Тəңір хақ жібермес! Жібермес-ақ!
– Атар! Атар жасынын! Жайратар жауызды! Өңшең жауды!
– Би қайнағаны өлтіріп жан олжала дейді-ау!
– Өйткен жанының ішіне ғана с...
Қатыран иек қақты.
Жан-жақтан аш қасқырдай жалақтап қоршап тұрған жендеттер
дырау қамшыларды құлаштай сермеп, саналы ызамен cap-cap кек
атқан жұртты сарт-сұрт дүрелей жөнелді. Одан сайын ышқынған
айқай-үндер екіленіп күшейді:
– Жанашыр емес пе едің? Əлгіндегі іші-бауырымызға кіріп кеткен
мейірімің бір айналымға да шыдамағаны ғой.
– Ə, ə, тонаушы, талаушымын дегенің - осы дүрең, осы соққың екенін
арқамызға айғақтай бер!
– Ақ үйіңе көк тігілсін! Көк тігілсін, жендеттер!
– Бізге салған ылаңың өз қара бастарыңа көрінсін!
– Дəл біздей боп зарлап қал, көмусіз қал! Көмусіз ғана!
Енді Қатыранды да дүлей ашу буды. Қатын-қалаш, кемпір-шалдың
шарасыз күйде де шиыршық атып, серпіле түскен қайратын көргенде,
шеке тамыры білеуленіп мұрты тікірейіп шыға келді. Қасында тұрған
бір сарбаздың найзасын жұлып алып, кесе көлденеңдете араласты.
– Солай ма? Сіресесіңдер ме? Ендеше, мен сендерді былай үйретейін!
Шұқып, шоқып, кескектеп үйретейін! - деп алдында теріс қарап
желкесін беріп тұрған мосқал кісінің жыртық шекпенінен арқа етіне
көк найзаны бармақ елі батырды. Анау ыршып кетті.
– Қиқаңдайтын кімің бар тағы! Сен бе? Сен бе? Ал, онда аянбайық!
Кел! Қарсы кел! - деп тағы екі-үшеудің бетін, иығын тілгілеп қызыл
қанды шып-шып шығарды.
Осыдан соң еріксіз дірдектеткен зорлық тірсектеп қуып, əлгі топты
жыңғылды, бұталы өзекке айдап апарды.
– Қолдарыңа кетпен алыңдар!
– Əй, майлы бұтаны қырық!
– Қу шырпыны, қу шырпыны жина!
– Əй, қатын! Көз алдыңдағы томарды көрмей, қайда бұрылып
барасың. Тілім-тіліміңді шығарсам ғой, тіліңді сүйреңдете жөнелесің!
Томарды ұста! Томарды!
Шұбырған халықтың қимылы баяу. Жайшылықта сіңірлі шаруа
қолында жарқ-жұрқ сілтенгенде жер қыртысын қақ айыратын жүрдек
кетпен зілдей боп батпан байлап қойғандай əрең-əрең көтеріледі. Сылқ
түсіп қиралаң ете қалады. Бұта бұтарлаған балтаның да батыл қимылы
жоқ. Жүзі тасқа тигендей шың ете түсіп, тайқып соғады.
– Тездет! Қимылда!
– Бəрібір, өздерің өндіретін іс!
– Əй, ананы қара! Сорасын сорып отыр!
Манағы арқа етіне найзаның ұшы кірген мосқал адам Бұғыбайдың
əкесі еді. Құлақшынының бір жақ құлағын ішіне жымыра баса киіп,
жауырын ортасының əлі де тызылдап ауырып тұрғанына қарамастан,
қылшылдаған балтасын жанына қойып, кеспектің үстіне құйрық
басып, алақандағы бір шөкім насыбайды шекіп апарып танауға лықлық атып, пырс-пырс түшкіріп отырған. Түшкірген сайын екі көзден
боталаған кесек-кесек жас қыр мұрынның қос қапталын қуалай
жүгіріп, екі ұртына сіңіп жатқан.
– Шіркіннің ұсқынының келісуін-ай!
– Əй-əй, өзі шалжиып отырып алыпты ғой! Шақшасын жұлып алып,
бір періп жұрымын үзейін бе?
– Қой, байғұстың əбден мейманасы тасып отыр екен. Бір жасасын.
– Ха-ха-ха!
Қабаған иттей жотасын тікірейтіп Қатыран əлгі екеуге тақалды.
Аларып назарын тікті.
– Неменеге мəз болып қалдыңдар!
– Жай, əншейін. Анау неменің Ұшқыны...жəрбиіп алып, өзіне сіздің
қолыңыз батымдау тиіп кетсе керек...
Қатыран адымдай басып Бұғыбайдың əкесіне жақындады.
-Тұр!
Кенет, мосқал адам бір-ақ серпіліп атып тұрды. Тұрысы қандай
жылдам болса, оң қолда жарқ еткен балтаның қимылы сондай епті
екен... Қатыранның қылша мойнына зуылдап бара берді... Бара берді де
қол да, қолдағы балта да серең етіп, жансыз қалып, сылқ түсті. Жылан
зəріндей ысқырып келіп тақыр қолтықтың астынан сарт етіп қадалған
қарағай сапты ұшқыр жебенің күшіген қауырсынын жалғыз ғана
сипауға шамасы зорға жеткен пақыр, көзіндегі жиреніш толы ащы
уытты жендетіне қадаған күйі шалқалап барып құлап түсті. Құлап
түсті де, желкесін құмайтқа шаншып, екі өкшелеп тиянақ іздеп,
тырбаң-даған қалпы қалш-қалш селкілдеді. Қолқадан түйдек-түйдек
ірімтіктеліп келген қоймалжың қанды сол жақ ұртынан сау еткізді де,
кірпігі кең ашылған қату жанарды түпсіз аспанға ұзатып, біржолата
тыншу тапты.
Қатыран жансыз денені етігінің ұшымен серпе итеріп етпетіне
аударды. Бұрылып серіктеріне бұрылды.
– Қайсың аттың?
Қыбыжықтаған екеу жауап бере алмай, бір-біріне жапақ-жапақ
қарады. Ақыры қос жауырын садағын қолына ұстап тұрғаны күбір етті.
– Мен едім, тақсыр! Сізге балта сілтеген соң...
– Дұрыс! Бір тайың мойнымда!
Анау сəтте өзгерді. Жүзіне қан жүгіріп, күлмең қақты.
– Апырай, десе! Бұл иттерге сенім бар ма? Өлмелі кəрісіне дейін
өлермен. Сіз жақындай бергендегі түрін көрмедіңіз ғой. Үндемей
қабатын кəрі төбеттер болатын. Сондай кекшіл келеді өздері. Сыңайын
бағып қалдым да, жалмажан адырнаға сарыжасынды тіреп...
– Болды! Малтаңды езе берме!
– Ə, ə, иə... Рақмет! Тайыңызға... пейіліңізге рақмет!
Əр жерде бір бытырап отын дайындап жатқан жұрт бұ кезде жымжырт боп тұрған-тұрған орнында қалшиып қатып қалысып еді. Қолдан
келер дəрмені болмаған соң, сағы сынған кеуденің тағы бір жазылмас
жарасына уланып, үрпиісіп іштей бармақ тістейді. Осы кезде өзектің
табанынан шарқұрған дауыс аңырап жетті.
– Арысым! Алғаным-ай! Арманда кеттің-ау! Қор болып, қапыда қан
қаптың-ау... Ай-й-й!
Кимешегінің етегі шұбатылған, аяқ-қолы асыққан, жанұшырған
жанның қарекетін танытқанмен, босаған буын-буыны тəлтіректетіп,
жоғары өрмелеген кемпірдің бар қимылын тұсап қойғандай,
өндірмейді. Далақтаған етек-жең жыңғылға оралып дар-дар
жыртылып, табан астындағы кебір топырақ суылдап сырғып, өкпесі
өшкен сорлыны титықтатып жатқан соң, жақын тұрған бір келіншек
жетіп барып қол созды. Сүйеп əкеліп, сұлап жатқан отағасының қасына
тізе бүктірді.
– Алғаным-ай! Бізді кімге қалдырып кеттің? Сабағыңнан үзді-ау!
Сорлатты-ау! Сормаңдай боп қалдым-ау!
Бас салып күйеуінің кеудесін көтеріп құшағына қысқан кемпір гөйгөйін аңыратқанда үнсіз селкілдеген иықтар көбейіп кетіп еді, алқымға
тығылған ауыр, кесек жастың түйнегі əлдебір көмейден жалын боп
төгілді.
– Бауы-ры-ем-м?
– Арыс-ы-ем!
– Не, жазығымыз бар еді? Бүйткенше түгел неге қырылмаймыз!
Таста! Тастаңдар!
– Өлтірсін! Қырсын! Бұдан артық қай қысасы бар еді!
- Алмаңдар! Тыңдамаңдар!
Балта, кетпендерін лақтырып-лақтырып тастап, мəйіт жатқан жаққа
шұбырған жұрттың екпіні Қатыранның жүрегін шайлықтырса керек,
жігіттерін жиып алып оқшау ығысып барып тұрды.
Сол алғашқы қарқынмен дүркіреп жеткен топ тағы бір құрбанын
қолдаса көтеріп алып, ауылға қарай азан-қазан шуласа ұзап барады.
Қатыран жігіттерін жұмсап, қалған жұмысты өздері тындырды.
Құшақ-құшақ қу бұтақ, шайырлы шытыр, кеспек томарларды арқалап
апарып, қотан шетіне тау ғып үйгізді.
Күн талма түс. Шыжып барады. Тотыққан, күреңіткен жүздерде
жылтырап тер білінді.
– Алдымен ауқаттанып алалық.
Жалпылдақ отты жағалай лаулатып, қаз-қатар тізіп тастаған қазан
жаққа қол сермеді де, Қатыран ақбоз үйге беттеді.
Сұлтан басын көтерген жоқ. Түрілген іргеден айналадағының бəрін
бағып жатқан ба, төлеңгіт табалдырықтан аттасымен екеуіне ғана
кəнігі ым-дым белгімен үнсіз сауалдың бірін иек қағып қана шығарып
тастады.
– Оқыс жағдай болды, тақсыр. Тап осы жолы бізден кінə жоқ. Бас
қорғадық. Ептеп ауа тиіп... бұ шіркін немелерге қанша айтсаң да,
құлақтарына кірер ме... Жаза баспа, мүлт кетпе деп құдайдың құтты
күніне зарын қылсам да... Ə-ə, қысқарт дейсіз бе? Қолынан... балта
көтерген қарынан көздеп... жебені қос өкпеден қадап алыпты...
Əйтпесе, шу шықпас еді. Отынды дайындадық.
Күн қызуы қайта жаршылар ауылды аяғынан тік тұрғызды.
Топырлатып тағы да қотан үстіне үйірді. Ал... анау шетте қораланып
үйілген қу томар төбедей төңкеріліп тусырап жатыр.
Сұлтан тысқа шықты. Дөңестеу жерге текемет жайылды. Бөстек
тасталды. Сұлтан жайғасты.
Қатыран иек қақты.
– Əкеліңдер! Төбетті жеткізіңдер!
Тұрған жұрт ішін тартты. Əлі де болса үміт сауған жүздер жанжаққа, қыр-қыратқа мөлиген көздермен үңіле тіміскілегенімен, дəл
қазір сап етіп келе қояр жəрдем үні естілмеп еді, ғайып тылсымы тіл
қатпап еді. Томсарған жүздер содан соң төмен бұғып, иық-иықтың
тасасына сұғына кіріп бара жатты.
7
Қалың жылқыны еңістете құлатқан жылқышылар ауылға айдап
апаратын сауын биелерді төмен беттетіп жіберіп, жайбарақат əзілқалжыңға басып келе жатыр еді, қарсы бөктерден құйғытқан шаң
көрінді.
Түлекбай оң жақ қапталында үзеңгі қағыстыра күле сөйлеп,
астындағы желқайықтай ескен тұрқы ұзын жал-құйрығы сүзілген
айғырының басын тарта жанасқан Бұғыбайдың иығынан ұстай алды.
– Əй, қатты келеді-ау! Қатты келеді!
– Пай-пай-ой! Көсілтулерін! Мынау дəуде болса, қыз алып қашқан
жігіт! - деп, жайдары жүзіне қуаныш тоғытқан Бұғыбай сығырая қарап
тұрды да. - Ойбай-ау, анық қыз бен жігіт! - деп айқайлап жіберді.
– Тегін емес! Өздері бері қарай салды. Əй, анау Гүлбəну ғой! - деп
қарындасын танып қалған Түлекбай атын тебініп ілгері лықсытты.
– Сол екен!? Апырай, сонда анасы кім? Астарындағы жүйріктері де
бөтен... Əлде.. - деп қуыстанған Бұғыбай іркіліп кейіндей берді де,
əлденеге тез ширығып айғырдың бауырына қамшысын көміп-көміп
жіберді. Лып еткен арынды жануар есік пен төрдей алда бара жатқан
Түлекбайды басып озды. Екі етегі жалпылдап шапқан Бұғыбай түк
көрер емес. Құлақ түбінде күшті ағыстан туған зуылдаған жел екпінін
жүрегінде ойнатып, қарсы ағызған екеудің тұсынан өте берді де,
айғырды сыңар езулете бұрып, қайта қосылды.
– Гүлбəну! Жөніңді ғана білдірші! Білдірші, Гүлбəнужан! - деп
айғайлап келеді.
Əлгілер жүрістерін баяулатып, тізгінді шірене тартып,
шалқайыңқырап тосып қалған-ды. Бұғыбай демігіп, ысылдай ауа
жұтып, айғырын аспанға шапшыта, орағытып тоқтатты.
- Бұ не жүріс, Гүлбəну? Қасындағың кім еді?!
– Бұғыбай!
Жігітті аман-есен көргенде қыздың күні бойы сіресіп тұрған бүкіл
жүйе-жүйкесі түгел босап, қалай еңірегенін өзі де сезбей қалды.
– Не болды? Кім тиді? Мынауың кім? Атты қайдан алдың? Неге
жыладың? - деп түйдек-түйдек сұрақты қардай боратқан Бұғыбай ат
үстінен ұмсынып келіп, Гүлбəнуді ту сыртынан қаусыра құшақтады.
Жігіттің жылы құшағына кірген қыз одан сайын еңіреуін үдетті.
Сол екі ортада Түлекбай да, басқалар да жетті.
– Гүлбəнужан, жайшылық па?
– Апырай, ауыл аман ба?!
– Мына біреудің түсі қандай бөтен еді!
– Əй, кімсің өзің?
– Тіліңді тістеп алғанбысың?
Көз жасы күркеленіп мөлдіреген Гүлбəну ықылық атып тұрды да,
əлі де Бұғыбайдың кеудесіне басқан бетін көрсете берді де, бір ғана,
жалғыз ғана сөзді ерні кемсеңдеп əрең айтты.
– Жа-ау-у!
– Не дейді! Рас па?
– Сұмдық-ай!
– Қанша екен? Көп пе? Кімдер?
– Енді не істедік? - дескен үзік-үзік үндер жамырап, күдік пен үмітті
арпалыстырып тіл ұшында ызыңдап барып басылды да, қайта
даурықты.
– Гүлбəнужан, дұрыстап айтшы. Қашан келді? Қарасы қанша? Жай
жүргінші, жолаушылар емес пе?
– Немене дейді? Кəдімгідей шабуылдап тиісті ме?
– Кісі өлімі болды ма?
– Өзің қалай кеп қалдың? Қайтып құтылдың?
Манадан бейтаныс жігіттің атының тұмсығына сұр бедеуін
көлденең тіреп, шылбырдың сағалдырықтағы ұшын қамшының
сабымен іліп алып, қолына қысып ұстаған қара мұрт Разақ үндеместен
тебініп қалып, ананы жетектей жөнелді. Түлекбай соңдарынан ілесті.
Үшеуі арқан бойы ұзап барып, дөңгеленіп тоқтады.
– Ал, түсіндірші! Ұқтыршы мəн-жайды! - деді жылқышы.
Жігіт бар жағдайды тез-тез баяндап өтті.
– Сен өзің ауылда болдың ба? - деп тістеніп алған Түлекбай қабағын
қатты шытынып, көзі жасаурап еңкейе түсті де, кенет тізгінін жұлқып
қап, ат басын шошаң еткізіп кекжитіп, жігітке омыраулата жақындады.
Разақ зекіп жіберді.
– Тоқта, Түлекбай! Жынданғанбысың?
– Жынданбаған нем қалды? Бұндай күйдегі түзу ақыл-естің не қадірі
бар еді, Разақ аға! -деп жылқышының ажарына жалт етіп назарын
салған Түлекбай ананың да өзгеріп кеткен түсінен сескеніп, іле бой
бақты. - Не амал қалды?
Разақ үзеңгідегі аяқтарын бір босатып, бір тіреп қозғалақтап тұрды
да, тамағына тас тығылғандай булыға қылғынып, кебірсіген таңдайдан
сілекей аулап, түкірігін жутынды. Жұдырықтай жұтқыншағы жоғарытөмен жүгіріп барып тоқтады.
– Шырағым, түсі игіден түңілме деген. Жап-жас бала екенсің. Көңілің
таза болмаса, өз тобыңнан жерініп, безіп шығар ма едің. Ал,
Гүлбəнумен қалай ұшырасып жүрсің?
– Жаңа айттым ғой. Сұлтанның "құрсақ қысасы" деген жазасы бар.
Кеше еру болғанда жұрттан бұрын көлге түсем деп... Сұлтанның
шомыларын білдік пе? Ақыры ашуланып... суды лайладың деп мені
байлатқызып тастады.
Түлекбай жігіттің қолынан ұстай алды.
– Сонда бір көлдің суы жалғыз сен түскенге лайлана ма екен? - деп
нанар-нанбас боп тұр.
– Əрине, лайланбайды. Бірақ қол астындағы жігіттерін бір сылтау,
бір желеумен жазалап отырмаса, ішкені бойына тарамайтын болса
керек Батыр сұлтанның інісінің.
Разақ килікті.
– "Құрсақ қысас" деймісің? Естімеген нəрсем. Сонда қалай
жазалайды?
– Ол ма, ол - аштан, шөлден қатыру. Қол-аяғыңды таңып тастап бір
күн, бір түн тамақ пен қымыздың ортасында ұстайды. Көз алдыңдағы
сусынға қолың жетпеген нағыз қорлық екен.
– Жə, қысқарта сөйле! - деп Түлекбай күнге қарсы қараған көзіне
қызғылт ашуын қайта жинады.
– Өткен түнде қосынға бір атты адам келді. Содан көп ұзамай сұлтан
жігіттерін атқа қондырып, тартып-тартып берді. Қосты күзетіп,
таңулы мен қалдым. Əбүйір болғанда қазықты бос қаққан ба сүт пісірім
əуреленіп отырып қолымды босаттым. Содан қымызға бас салып...
– Тағы ұзап барасың...
– Қол-аяғымды босатып, сұлтанның ордасына кірсем, от басында
біреу домаланып жатыр. Əлгіні босатып алдым. Сіздің ауылдың
Нақыпбек деген адамы екен...
– Нақыпбек!?
– Нақыпбек дедің бе?! - Түлекбай мен Разақтың дауыстары ілесе
шықты.
– Иə! Сол айтты: "Сендерді əдейі іздеп келіп, көрсеткен қызметім
үшін аяқ-қолымды қыл шылбырға будырдым" деп.
– Неге іздепті?
– Тілеуқұл биде кегім бар дейді.
Разақ демі үзілердей сілейіп тұрып қапты, ат үстіндегі қомақты
денесі дір-дір етіп селкілдей жөнелді.
– Осыдан қолыма түсермісің, түспеспісің! Жауыздық өз арамызда, өз
ортамызда жүріпті ғой. Əттең-ай! Күншілдік, бақталастық ит əлі де
шəуілдеп үріп ілесе бергені ме? Айналып қалмай, ай жаңғырған сайын
жаңаланып, жалақтап жанымыздан сүмеңдеп қалмағаны ма? Асармын!
Асармын-ақ өз шаңырағына! Бықсыған, бүксіген сасық кеудесін
жайратармын!
Осыдан кейін бір жерге кеп аттан түсіп, бұлақ басында бас қосқан
топ кеңес құрды.
Іштеріндегі жасы үлкені де, жөн-жобаны білетіні де - Разақ. Қазіргі
ақылдасқан жиынды тегіс өзіне қаратып, түкпірлі сөздің түйінін іздеп,
əркімге бір көз жанарын төңкеріп өтті.
– Жə, не істейміз?
– Разақ аға-ау! Бəле, не істеймізіңіз қалай? He істеуші едік. Тік тұрып,
түгел атқа қонамыз да, лап қоямыз! - деп жас қызуымен жалындап
алған Бұғыбай бір тізерлеп отырған орнынан лып көтеріліп,
қамшысын білемдеп қойды. Құрдасының қиынды оңайлатып, алысты
жақындатып жіберген ұшқырлығы Түлекбайды да тез шарпыды. "Е
бəсе! Қиналатын не бар. Дүрілдетіп түре тиіссек, кім бет қарай алар
екен" дейтін ойға іштей ойысты да, бұ да шұғыл жауапты айтып
қалды:
– Бұғыбайдікі дұрыс байлау! Анау еді, мынау еді деп бұғып
отырғанымызда ауылда бүтін уық, cay бас қалмас! Осы қазір ат
құйрығын шорт байлап, аруақ-құдайға сыйынып бір тəуекелге
басайық! Сөйтейік, Разақ аға!
Разақ үнсіз қарап басын изеп отырды да, ащы мысқылды мұрт
астынан бүлк еткізді.
– Ал, сөйтейік! Сонда құралды-қарулы жасанған жау əп-сəтте ұйпап
тастасын. Ұйпап тастасын да кемпір-шал, бала-шағаны одан сайын зар
илетсін. Осы ма сен екеуіңнің байлауың?
– Ұйпап тастау оңайға тимес. Бізді сонда шыбық санайсыз ба, əлде
қуыс қурайға балайсыз ба? - деп өрекпіген Бұғыбай əлі де ой тоқтатпай,
білек күшіне сенген батылдығын көлденең тосты.
– Естідің ғой əлгінде. Олар елу жігіт. Қара мылтық. Көк найза. Ақ
сауыт, көк кіреуке. Солар сенің жыртық шидем, жалаңаш кеудеңе,
дырау қамшы, тал құрығыңа төтеп бере алмас. Ал онда, қазір аттан!
Қырып-жойып алып кел! Қуанбасам, көзіме қан толсын! Алда-жалда
іргеленіп барып, қорғаланып құлап-құлап түссең, істі насырға
шаптырып алып тағы арандаған ылаңға мый-ұйықтай былықсаң, қол
созар кімің қалады, арқа тірер нең қалады? Анау бүлінген елдің дəл
қазіргі бар үміті - біз. Медеу боп, асқаралы тау боп еңсесін тіктеп ұстап
отырмыз. Біздің осында жүргеніміз - сұлтанның да, басқасының да
қолын тұзақтап тұрғанын неге ұқпайсың. Онан да қапысын табар,
белін сындырар бір білік көрсетер ме десем, одыраң-одыраң өрекпіп
барасыңдар, - деп Разақ күйініп, жерлеп тоқтады.
Бұғыбай əлгіндегі қарқынынан бəсеңдесе де, шеттеу отырған
Гүлбəнудің алдында біржолата бұғып, ығысып қалуды ретсіз санады.
– Сонда бұқпантай ойнағанымыз ғой. Мына іркіліп, тартынуымыз
дəл сол тайғақсу, анық үрейлену емес пе. Əр саққа бір аяңдап, əр тұстан
шаң берген елесті қуайық та отырайық. Сол қиял құрық салғызар ма
екен? Сол елес ұстатар ма екен?
– Бопты! Сенің зіркіліңді тыңдар шамам жоқ. Босқа созып, уақытты
оздырма, - деп Разақ үдеп бара жатқан жігітті саңқ етіп тойтарды да,
манадан үнсіз отырған серіктеріне жағалай көз жүгіртті.
– Неге үндемейсіңдер? Не таптыңдар? - деді.
Ентелей ырғалып қалып, көтеріле қомпаңдасып қалып, əлгілер
елгезектік танытқанымен араларынан суырылып сөйлей жөнелетіні
шыға қоймады. Өз бетінше ештеңе тындырмай көбіне көп сөзуар,
алғыр ағалардың қабақ-қасымен қимылдап келген байғұстар табан
астында былай жасайық дейтін ақыл-кеңесін ұстата қоюға жоқ.
Разақ соны сезді.
– Жарайды. "Шаштым, бердім!" дейтін тастай алмай жүрген
жанымыз жоқ. Сол жанды жəне қимаймын деп жалт бұрылып кетер
жайымыз тағы жоқ. Кек жолында кеңірдек қиылып, кеуде тесілетін.
Соған барармыз. Енді мені тыңдаңдар. Қолдағы бар қаруды тегіс
жинаңдар. Кешті тосайық. Күн қапысы - түн қапысы емес. Жау
көптігімен, шоғыр-тұтастығымен сескентсе, біз айла-амалымызбен дес
қылайық, - деп бір ойын тарқата беріп тоқтады да, шақшасын
шығарып, ерін астына бір шөкім қышқылтымды салып алды. Тамсана
сорып отырып үнсіз қалған жиынды аузына қаратып біраз бөгелді де,
шырт- шырт түкіріп тастады. - Назар, сен қасыңа екі-үш жігіт ертіп бір
қос жылқыны сам жамырай осы арадан айдап кетіп өзекті бойлай ауыл
сыртынан дүркірете қуала. Дабылың мен дауылпазың бір тынбасын!
"Жау қашты! Қыр! Жой! Аруақ, аттандарың" бүгін түнде жеті қат көкке
жетпесе, жігіттеріңе үлкен мін! Сендерге табыстарым осы! Ауылға
бірақ кірмейсіңдер! Сендердікі қара көбейтіп, үрей туғызу.
Ал біз - қалғанымыз ауылға өкпе тұстан тиеміз. Сенетініміз ұшқырлық. Ес жиғызбай тұс-тұстан төніп келген əзірейлідей бейқам
басып қалсақ, құдай істі оңдар. Қане, осыған əумин дейік!
Жапыр-жұпыр көтерілген қолдар қаракүрең жүздерді сипайсырғанай жылжып, қайтадан тізелерге сылқ-сылқ түсті. Əлі де
ойбайлауына күмəңді отырған Разақ Түлекбайға бүкіл денесімен
ошарыла бұрылды.
- Түлекбай інім, сен атқа қон! Жон-жонға шығып, жан-жақты
қарайла. "Өлмегенге өлі балық" деген. Құдай айдап жүргіншіжолаушы, көш-керуен кездесіп қалмас па екен. Хан-сұлтанға деген
іште байланып қалған кек-қыжыл соларды қасымыздан тапқызар-ақ.
Тапқызар! Өстіп те бір амалдайық, - деп орнынан тұрып, етегін қақты.
Осыдан соң бір тайды алып ұрып жайғап тастаған жігіттер ас
қамына кірісіп кетті.
Бұғыбай жерошақ басында қара бұрымы ирелеңдеп, тамақ əзірлеп
жатқан Гүлбəнуді көз қиығымен ішіп-жеп, қанша құмартқанымен оның
да өз еншісіне тиген шаруа-қарекеті болатын. Айғырын қаңтарып
тастап, бөлектеу тұрған манағы бейтаныс жігіттің бүйірінен түртіп
қалып, "соңыма ілес!" деген белгісін шошаңдаған сұқ саусағының
қимылымен білдірді. Екеуі көз көрім жердегі аңғарда өскен шілікті
бетке ұстап, ұзап барады.
Бір кез жігіт Бұғыбаймен қатарласты. Анау болса қасындағы жігіттің
жұлығы тесілген етігінен көрінген шұлғаудың көлденең кездескен
түбір-тұқылды түгел түгендеп, іліп қалып келе жатқанын көргенде,
еріксіз езу тартты.
– Атың кім сенің?
– Қуантай.
– Дұрыс, Қуантай. Нешедесің?
– Он жетіге толдым. Сен менің бойыма қарама. Тұқымымызбен
шарға бойлы екенбіз. Бірақ бірме бірге келгенде ешкімге ақы
жібермейтін өжеттігіміз ғаламат деседі, - деп тату тіл қатқан құрбыға
жадырай қарап, балаң жігіт алғаш рет ақсия күлді. Күлгенде ақ тістері
түгел көрініп, Бұғыбайға біртүрлі ұнап кетті.
– Оу, өжеттіктеріңнің ғаламаттығын өзің ғана білемісің, əлде
өкпесіне қадалған шеңгеліңнің тегеурінін көрген өзгелер мойындай
ма? - деп Бұғыбай дықсыз қалжыңдады.
– Жоқ! Əжем айта беруші еді. Менің əкем тіпті аласа болыпты. Өзім
көргем жоқ, екі жасымда барымтада жүріп өліпті. Сол кісі, əкей марқұм,
шауып келе жатқан атты құйрығынан ұстап тоқтатады екен. Содан
Мықболат атаныпты. Сірə, соған қарағанда мықтай-ақ, шегедей-ақ
болғаны ғой! - деп Қуантай күлер-күлмес пішінде серігіне қиғаш қарап
назар аударды.
– Əй, əй жарайсың, Қуантай. Мықболатқа да, одан туған саған да
алғыс-рақметім таудай! -деп қолтоқпақтай ұланды қаусыра құшақтап,
кеудесіне көміп жіберді. Қуантай опыр-топыр бұлқынды.
– Жібер! Жібер деймін!
– Əу, неге туладың?
– Бас жоқ, көз жоқ жігітті жігіттің құшқанын қайдан көрдің?
– Оу, көңілімді білдіргеніме де жазықтымын ба?
– Соншама сен масайрайтындай мен саған ештеңе өткізгем жоқ, деп қызарақтап қалған Қуантай еңкейіп отыра кетті де, етігін шешіп,
шұлғауын қайта орап киді.
– Апырай, дос-ай, мінезің қатты екен. Қушағыма қыссам, қойнымды
ашқаным шығар, -деп Бұғыбай да тізе бүкті.
– Өткізіп қойған түгім жоқ. Саудамен дос жияйын дейтін ниетім
тағы жоқ! - деп Қуантай өкпелеген баладай бұлтиып теріс айналды.
– Ай, саппас! Ойпырау, сен менің жарық дүниедегі ең қымбаттымды Гүлбəнуімді құтқарып алып келмедің бе! Одан артық қай жақсылық
күтуші ем! - деп Бұғыбай ақтарылды.
– Гүлбəну... Рас па? - таң-тамаша қалғандай аңтарылып отырып
күліп жіберді. - Əй, иə! Саппаспын! Ойбай-ау, күні бойы "мынауың кім,
мынауың кім?" деп тақылдап қоймап едің. Е, бəсе, сонда-ақ ұқсамшы!
Ал онда, Бұғыбай, мə қолым! Достыққа достық -қарызым. Сен жайған
құшақты, мен де жайдым!
Бұғыбай ырғып көтеріліп, Қуантайды да қолынан тартып тұрғызды.
Содан соң бір аттап шегінді де:
– Кел! Төсті төске тигізіп, шарт-сертті мықтап бір түйейік, Мықболат
əулеті! - деді.
Қуантай да құшағын айқара ашып, ақкөңіл аңқылдақ мінезқылығымен баурай бастаған Бұғыбайға аса риза болған ниетпен
достық пейілді риясыз қабылдады.