Елім-ай - 61

– Ұйықтап кеттің бе?
– Жоқ! Ұйқы қайда, ойға баттым. Ортақ өгізден оңаша бұзауым
жақсы емес-ау деген күдік кеудемді шырмай бастады. Əр қырдың
үстінде бір құдайымсынып кеудесін қақайтқан қазақтың дəл сен
айтқандай Қатал жарғымен басын қоса алсақ!.. Оу, онда Жырғал
достым-ау, сендерге қатер көп қой. Жайылып кетсе, жалғанның
жартысын жасыратын мол қазақ, сансыз алаш баласы ат төбеліндей
ойратты шаңымен бүркеп, көлеңкесімен-ақ қорқытып, құм қаптырып
кетер-ау, – деп сылқылдата күлді.
– Босқа күлме, Қазыбек. Өздеріңнің "еркектің қоры күлер, əйелдің
қары күлерін" ұмытпа.
Сонсоң алаш дедің. Жайылса жалғанды жауып кетер дедің. Сол
алашыңның түтін саны, жан саны Қанша екенін əлі білмейсіңдер.
Білуге тырыспайсындар да. Ал бізде... – Жырғал кідіріп қалды. "Айтсам
ба, айтпасам ба" дейтін екі ойлы пішінде біраз бөгелді де, сөзін батыл
жалғастырды. – Ал бізде малдың да, жанның да, қару-жарақтың да
есебі жүргізіледі. Өйткені шеріктің санына қарай соған сай қару қажет.
Айналаңды құрсаулап алған алақшың төбеңнен төніп, балағыңнан
қауып тұрғанда, əлгінде өзің айтқан ат төбеліндей ғана аз ойрат
сақадай сай отырмаса, ойдағы орыстан, қырдағы қытайдан, қасындағы
қоқаңдаған Қазақтан қалай қорғанбақ.
– Ау, Жырғал! Өлтірсең де, өтірік айтпай өлтір. Қазақ қай кезде
өздігінен келіп, іргеңді түріп, қабырғаңды сөгіп шауып алып еді? Əр
кезде де шапқан жоңғар, шабылған да, сабылған да қазақ емес пе еді?
Бүгін де шабылып қалып, сабылып келіп отырған тағы да біз, қазақпыз
ғой!-деп Қазыбек кесек мұрнын сипап саумалай берді. Соңғы кездері
қиналғанда, кейігенде осы əдетті тауып алғанын өзі де байқамайды.
– Оу, бұртиып қалғаннан саумысың? Жə! Айтқаныңды табандата
қумайын. Жөнге жөнсіз ғана таласар. Рас айтасың. Даланды
шаңдатқанымыз да, қалаңды қиратқанымыз да, қатын-балаңды
шулатқанымыз да рас. Неге дейсің ғой, Қазыбек. Соның біраз себебі де
бар. Ойраттың ұлы ат үстінде туып, ат жалында өседі. Ұл туғанда,
шерік туды деп тымағын аспанға атып, қуанатын ойратты көрмедің
ғой. Ұл туды дегенше, мінер ат, киер сауыт, бел мен қолға қыстырар
бес қаруды дайындау қажет пе, қажет! Ол үшін не істеу керек. Əр отыз
түндік хонтайшы əмірімен жылына екі сауыт тоқып береді. Оның
үстіне əр қотан ай сайын Ұрғаға бір əйелден жіберіп отырады. Сөйтіп
ай сайын жиналатын үш-төрт жүз əйел алты ай жазда қаншама сауыт
тоқып, қаншама киім-бұйым тігетінін білесің бе? Қорғасын оқты сақ
етер жасайтын, қару-жараққа керек былғары өңдейтін, һəм темір
қорытатын жерлердегі өз ісін өнерін төге атқаратын бас бармағы
майысқан шеберлерімізді көрдің бе? Жоқ! Оларды өзгеге білдіріп,
өзгеге көрсетіп біз есектің миын жеді ғой деймісің,-Енді Жырғал қарққарқ күліп, дереу басыла қойды. – Осындай қатаң тəртіп, қатал
бақылаумен жасақталған қосынға жау іздемей, ел шаппай, олжа
түсірмей омалып үйінде отыра беру оңай деймісің. Көк найзаның
ұшын, ақ білектің күшін кімге салып сынайды ойрат? Орысқа
тиісердей өле алмай жүрген жоңғар жоқ. Шегірткедей қаптаған
шүршіттің шабынан түртердей шырылдаған жанын тастай алмай
жүрген ақымағың да ол емес. Ендеше түрі де өздеріндей, тірлігі де
өздеріндей жауынгер қазақты қаужалаған қол емес пе. Өйткені тең
теңімен деген бар. Кейде сен, кейде ол жығып, кейде итжығыс түсіп
жататын қазақтың омырауын опыра алсаң, ақ тамақ, қолаң шаш,
қаракөз қызын ат көтіне салып əкеп, бірінен бірі қалқыңқы
қарадомалақ балаларыңның анасы етсең, айдарыңнан жел есіп,
көмейден төгілген күлкің көк аспанды тіліп түспей ме! Қайран дəурен
деп соны айтады да!
Қазыбек күрсініп қалды.
"Бəрі рас. Жасанған жоңғардың жау іздейтіні де рас. Іздеген жауықазақ екені де рас. Айдап малыңды, байлап ерінді, қорлап қызыңды
əкететіні де рас. Лап бергенге, тап беретін күшіміз болғанмен, сесіміз
де, десіміз де жоқ. Сес болар еді, естісінен сескенер қазақ аз. Ханы
алыста, қаһары қашықта. Əрқайсысы бір құдай. Десі де болар еді,
біріктірер басшы аз. Ұш жүз боп бір бөлінсе, əр сұлтан əр жүзді жəне
бөлшектейді. Сұлтанның құрығынан сытылған қазақты болымсыз
билер мен бəтуасыз байлар иектеп ала жөнеледі. Ал мыналар... жөнітүзу, жосығы-жойқын! Жоғарыдан иек қағылды ма, тайшысы таптұйнақтай ғып ноянына тапсырады. Нояны нығыздап зайсанға
бұйырады. Ал зайсаны демші мен шүленге зіркілдеді дегенше-ақ арат
пен шеріктің басында Қамшы ойнап, арқасында шаңы қағылады.
Сонсоң қиқаңдап қисық басып, қырын қарап көр. Қатыныңның
қойнынан суырып алып, айып салып бір діңкелетіп, дүре соғып екі
қаусатып, есіңнен тандырып, есігіңді орға, бесігіңді көрге айналдырып
жіберсін. Осыдан кейін тайшы мен зайсанға екі қолыңды төбеге қойып,
етегін сүйіп, етігін құшпас ойратты көрсетші. Хонтайшысына құдайдай
табынбас жоңғарды емге тауып берші. "Көшерімді жел білер,
қонарымды сай білер" тəрізді қаңбақ тірлікті қазақтың онда қашып,
мұнда тығылып жүріп, "өмірімді алсаң да, еркімді алма" дейтін
сылтауға үйірлігін қайтерсің. Өркені аз, тамыры жайылмаған, ертеңі
мүлде жоқ еркіндіктің қадірі қанша. Ау, сол еркіндікті сонда сол қазақ
кімнен қорғамақ қызғыштай қиқылдап жүріп? Өз қазағынан! Өзінің би
мен бегінен. Батыры мен сұлтанынан. Ұлт бірлігіне, ел татулығына
қазық болып қағылған ханынан. Жауығатыны тағы кім дейсің бе?
Тəлімін талағына құйған бедірейген ұлы. Берекесіздігін бетіне басқан
шапылдаған əйелі. Бес жандыққа он төрт, жиырма қолмен таласқан
аға-інілері. Қала берсе ақылдымсынған ағайыны. Насыбайды қалай
атқаныңды да, үй көлеңкесінде тыр-тыр қасынып, арқа-басың
құрысып, тырсиып жатқаныңды да көре алмайтын көршің де, ең
болмағанда күлін сен жаққа қарай бұрқыратып, көкала түтінін де сен
жақтан салады-ау. Қырсығы бір басынан жетіп артылатын,
өкіреңдеген үні он ойраттың көмейінен құмығып құйылатын
"Урраһынан" да асып түсетін қырсыз қазақ қыршаңқы торысына тоқым
жаба салып, бақырауық түйесіне шошайған итарқасын арта салып,
баласын бақыртып, қатынын сабап, итін қаңсылата бездіріп,
азынаулақ қойын дірдектете қуып, жер түбінен жұмақ іздеп бағытбағдарсыз көше жөнелмей ме?
Даланың ұйтқыған желінде тыным жоқ, қазақтың аласапыран көшуі
мен босуында тыным жоқ. Мынау бұлақтың суы балдай екен, шалғыны
ормандай екен. Төбесі тауға бергісіз , шілігі нуға бергісіз. Кереге
жайылады. Жерошағы қазылады. Күлі төгіледі. Бұлақты иемденіп,
жерді бауырына баспай ма қазақ. Неге баспасын. Мына төбе де соныкі.
Балдай сулы бұлақ та соныкі. Көгалы кілемдей ұйысқан қоныс та
соныкі. Аспанға қараса шаңытқан күн ғана жалғыз көз боп тесірейеді.
"Келдің бе? Кеттің бе?" деп жатқан жоқ. Көкжиекке тесілсе, төбе–төбені
бауырына қысып ап бұлың-бұлың билеген көгілдір сағымнан басқа көз
тірелер ештеңе жөне жоқ. Туғанда көргенің осы көлгірсіген көкжиек.
Өскенде көргенің де осы бедер-белгісіз керенау көлбеген көкжиек.
Өткен жұртында қалдырған қонысының мына қонысынан өзгешелігі
болмапты–ау. Жоқ! Неге болмасын. Жеке өзі ғана жамбастаса, шілігі
тоғайдай, шыбыны торғайдай емес пе! Анау шықылықтаған
шымшығын өзгенің бүркітіне айырбастар ма. Өзінің шыбжындаған
шолақ құйрық шыбышын өңгенің бұзаулы сиырына теңгерер ме.
Əй, бірақ... Жер өзінікі болмай, өзгенікі болып шыққанын сойылға
жығылып, сорасы ағып отырып білгені бар-ау байғұстың. "Бұлағыма
қонып, тұнығымды лайлағаның үшін шаң басарға" деп шыбышын
маңыратып тартып алып, қан қақсатпады ма. Қайран қазақ ашуға
қайтып мінбесін. Бет-жүзге қарамас бестемше қамшы қайтіп қана
шошаңдамасын. Шошаңдады дегенше баланы белден, қатынды
жоннан тіліп түсіп, бірін бақыртып, бірін шақылдатып ала жөнелмесін
бе. Шошақ үйі қайта жығылып, шошайған қосы бақырауық түйенің
қомына қайтадан артылмасын ба. Азын-аулақ ұсақты тоқымын жаба
салған қыршаңқы торымен тірсектеп қумас па. Не көп?
Даланың сүрлеу-соқпағы көп. Жымы мен сорабы көп. Қай тұсқа
қарасаң да, қай беткейге маңдай бұрсаң да, тоқсандағы кемпірдің бет
шандырындағы
ию–қию
əжімдей
шимай-шатпақ
шиырлар.
Қалағаныңа түс те, шүйкедей суыртпақтап шаң шығар да қайқайып
тарта беp. Аспаның асқақ болса, далаң кең. Дауы көп қазақтың ханы
қыстамаған, төресі жайламаған, шорасы күздемеген, қарасы қонбаған
даласының елеусіз бір пұшпағы табылып қалар. Ал сол пұшпақ
табылды дегенше жұмақ қақпасы ашылды дей бер. Мал-төлден өспей
ме. Өскен мал көбеймей ме. Алалы қойды ақтылы жылқы қылу оңай.
Алдымен Шопан , атаның құлаққа жағымды тұяқ сыртылы
молайсыншы. Қойлы байға кім жылқы айырбастамасын. Ал жылқы
шіркін қазақтың малы ғана емес, жаны ғой. Қазыны кертіп жеп, уыз
қымызды тостағандап тастап алып, қылқұйрыққа мін де, ал кеп шап.
Дүбірден далаң оянсын! Тауың дірілдеп билеп, шоқ қарағаның
жарысуға да шыдамай, дөңгеленіп ту сыртында қала берсін. Көк
аспанды бөрік қып киіп, қара жерді ат бауырына сүңгітіп, ал кеп заула!
Ал кеп заула!
Қиялшыл қазақ жер түбінен жаннат іздеймін деп жүріп бірі
қалмаққа қолды боп түсіп, сұраусыз кетпеді ме. Бірі башқұрттың биесін
байлап, түйесін айдап, туған даласынан туу қиянға ұзамады ма.
Аспанды бөрік қып киіп, қара жерді ат бауырына тығатын қазақ қайда?
Қатынын хатун қылған ойрат, ұлын күл ғып жұмсап, бұның өзін
сүмірейтіп ертеңнен қара кешке қой соңына жаяу салпақтатып салып
қоймады ма..."
– Қазыбек, қайтайық,-деген Жырғал ноян ой құшағына сүңгіген
тағы бір қиялшыл қазақты сергітіп жіберді. – Көзің ашық, көңілің бітеу.
Кіргізбейді кім көрінгенді, ə.
– Əй, қайдам! Көзіміз ашықтығынан пайда не, иек астындағыны
көрмесе. Бітеу көңілдің меңіреулігі тіпті сұмдық. Өзге түгіл өзін де
енгізбейді.
– Кеттік. Кейбіреулер көп кешіккенімізден сезік-теніп жүрер.
– Кімді айтасың?-деп Қазыбек жалт еткен үлкен көздерді тік
қадады.
– Кім дерің бар ма? Екеу-екеу сөйлесу басталған тəрізді ғой. Əркім
өзінен қорықса, өзектісінен де сескенеді де. Жарайды. Біраз
əңгімелестік. Екеуі одан əрі үнсіз қайтқан еді.
***
– Бертіс хан шақыртып жатыр! Тез жетіңдер!
– Жайшылық па, жарқыным!-деп Сырымбет батыр ханның дікілдек
жігітіне отырған күйі мойынын соза қарап қалыпты.
– Мен не білем. Болсаңызшы! Тамақ суып қалады, - деп жігіт
асықтырды.
– Ə, тамаққа шақыра ма... Қазір онда,-деп батыр мол денесімен
қорбаңдап тұра берді де, баяулатып домбыра шертіп отырған
Қазыбекке жалт бұрылды. – Тұр, балам! Жүр.
– Оны шақырған жоқ! – Нөкер жігіттің даусы саңқ етіп шықты.
– Көкем-ау, осы сенің атың кім?-деп Сырымбет əлгіге өңкие төнді.
– Оны қайтесіз?.. Ə-ə... Мен-Намазбекпін,-деп батырдың уысынан
босаған білегін ауырсына уқалады.
– Сен, Намазбек шырақ, бұдан былай күн бір жауса, терек боп екі
жауарыңды доғар. Өз атына өзі ұйымаған текіректік көрсетпе.
– Жарайды, аға! Сөйтем... сөйтем ғой.
Намазбек үйден ата жөнелді.
– Ал, Қазыбек, бол. Ханның тамақ берем деген сылтаумен шақырған
кеңесіне қатыс.
– Мені шақыртпады деді ғой əлгі.
– Хан шақырмаса, мен шақырып тұрмын. Қазақтың қай дастарқаны
шақырылмай келген қонақтың алдына жайылмаушы еді,-деп еріксіз
ілестіріп алды.
Əрі хан аты бар, əрі елші аты бар Бертістің түскен үйі өзге үйлерден
биік те кең екен, жиыны оннан асатын би мен батырларды бұйым
көрмей, жұтып жіберді.
Бертіс келгендермен қол алысып амандасқанымен салқын сызды
қабағын онша аша қоймады. Жалғыз–ақ Қазыбекті көргенде, анау
қолын ұсынғанда селсоқ қана ерін жыбырлатып, қолының ұшын ғана
тигізді де, бұрынғыдан да бетер сазара қалды.
Семіз жабағының еті желініп, артынша қымыз ішіліп, дастарқан
жиналды. Кекірік атқан, тіс шұқыласқан үлкендер тілін тісіне тістеп, ақ
үйді үнсіздік жайлап кетті. Аңыс аңдыған үлкендердің ішпыстырар
шабандығына іштей кейіген Қазыбек шыдай алмады.
– Қыс өтіп, жаз келгенін байқамай қаппыз-ау. Қысқы кеште еттің
артынан ертек тыңдауға жиналып, жым-жырт қалатын бала-шағадан
аумай отырмыз,-деді.
Сырымбет мырс етті. Сырымбет мырс еткенде Барқы батыр бүкіл
алып денесімен селкілдеп күліп ала жөнелді. Бабаназар да кеңк-кеңк
етіп ашық қосылды.
Бертіс арқар мүйіз шақшасын шығарып, тырнағымен сартылдата
қағып-қағып жіберді. Əлгі сартыл енді-енді тұтанып келе жатқан көп
күлкіні көмейлерге қуып тықты. Хан көк бұйра насыбайды əдеттегіден
көбірек іліп алып, екі танауына кезек ұрды. Құшырлана ішке тартып
отырып, жүдемелете түшкіріп-түшкіріп қалды.
– Жəракімалла!-деп əлдебір ерін күбір ете түсті. Бертіс кім айтқанын
көрейін дегендей отырғандарды жағалай сүзіп өтті де, шақшасын
алдына тастай салды.
– Мынау Тайкелтір айтады. Көбіңнің көңілің маған күпті көрінеді.
Сырттағы сөздің бөрі өсек. Өкпе сызы болмасын десеңдер, көзіме
айтыңдар.
– Енді айтқанда нені айтамыз. Əрине көзге айтқан да дұрыс,-деп
күмілжи берген Сəмбетке Дау жақтырмай қарады. Шыдай алмай
тамағын қырнады.
– Уай, алдияр! Айтар сөз көп қой. Қайсыбірін қоздатайық. Ең
алдымен айтарымыз: көп ауыздың сөзін жеке ауыз жеңіп кететін
сыңайды байқағанымыз.
– Е-е, сөз тимей, дауыс қарлықпай, қор боп жүр екенсіңдер ғой,-деп
хан ыңыранды.
– Сөздің де сөзі бар, Бəке!-деді Бабаназар аз бөгеліп отырып. – Көп
ауыздың сөзін келісіп айтар жеке ауызға қарсылық болмас. Бірақ сол
келісім болмай зорлап тұр ғой!
Бертіс басын изей түскен бойы мырс ете қалды.
– Намыстарыңа тиген екен де. Келіспеген кім сонда?
Əдейі сұрады. Сынағаны да, кекірткені де белгісіз.
– Қазық айналған аттай жер таптай бергенде не ұғармыз. Көзіме айт
дедіңіз, алдияр. Айтсақ, келеге кіргізбей келісім бұзған өзіңіз,-деп
Бабаназар төтелей салды.
Бертіс шалқая түсіп, қысыңқырап алған екі көзді енді Бабаназарға
өңмендете қарады.
– Əй, Машайдың тұқымы! Сенікі сол баяғыдан келе жатқан ескі
қыжыл! Бықсытпа мынау ел қамы дейтін ортада.
– Ел қамы деймісіз?! Сіз жеген ел қамын мен ойламас па екем? Ел
қамын жесеңіз елдіктен неге аттайсыз? Бəтуаны неге бұзасыз?-деп
Бабаназар да шапши жөнелді.
– Елдіктен мен бе кеткен? Бəтуа бұзған мен бе? Өкінбеймін деп
айтып тұрсың ба осыңды? – Кішкентай да болса ханның аты хан. Хан
зіркілдегенде қара жым болады. Көп көздер кірпік тасасына тығылып,
көп иін төмен тұқырды. Қаймықпай қарсы қараған, кірпік
жыпылықтатпаған Бабаназар ғана. Соны байқаған Қазыбек іштей риза
боп, тілеулесіне айналып отыр.
– Елдіктен кетпесеңіз, еркімізді неге тұсайсыз, хан? Бəтуа
бұзбасаңыз қолымызды байлап, тілімізді неге кесесіз, алдияр!
Иіндер сəл-сəл тіктеле беріп, "жуастан жуан шығады" деу рас-ау,
осы. Жайшылықта көп үндемейтін Бабакең бəрімізден асып түсті-ау.
Айтпағымыздың негізгісі осы еді ғой" дейтін ой қыбырсыз ұйыған
денелерге қимыл-қозғалыс енгізді.
– Əй, сен мені құнға байларсың мына қалпыңмен. Тілің шыға
бастапты!-деп Бертіс шалқая ырғалып алды. – Не істеппін еркіңді
тұсардай, тіліңді кесердей, ə?
Бабаназар ханның қатайып алғанын қанын ішіне тартып сұрланған
түрінен байқаса да, шегінуді жөн көрмеді. Алғаш шар ете түскенде
əңгіменің арты мынандай сұсты зілге жалғасарын ескермеп еді.
Жағдайының бар ауырлығын түгел ұқса да, жалтарып қала алмады.
– Үй ішінен үй тіккендей бөлектенуіңізді не деп ұғамыз? Бірімізден
соң бірімізді сырғытып жіберіп, ойраттың ханзадасымен оңаша
кеңесуіңізді не деп түсінеміз? Анау шабылған елден Тəуке ханның
жарлығымен ел сөзін айтамыз, ұлт тілегін жеткіземіз, ұлыс талабын
хонтайшының алдына қоямыз деп сабылып келген мынау отырған
бəрімізді бөлектеп ысырып тастағаныңызды не деп білеміз?-деп
екпіндей ағындап барып кінə-жаласын кесек-кесек тастай лық-лық
тастай сап, тоқтады да, терлеген маңдайды алақанының сыртымен
жайқап өтті.
Отырғандарға дес бітті. Тоғанның аузы бір ашылған соң, лақ ете
түспей қайтушы еді. Сол ыңғайды бəрі бақты.
– Рас айтады, Бəке! Көбейіп келіп, кеміп кеткеніміз қалай? Қаулап
келіп, бұлт етіп аунап кеткеніміз қалай? Артымыздағы дүйім жұрттың
бір ханзаданың алдында бұйым болмай қалғаны қалай? Ел
айырылысып, шер қайыстырған көкіректердің зары естілмеуі,
күңіренісі күрсінтпеуі қалай? Мың-мыңнан сан мың тұтқындағы
құлдық қамытын киіп, күңдік пердесін жамылған қарындас пен
бауырлардың күйігі бауырыңызды езбеуі қалай?-деп төпелей
жөнелген Тайкелтірдің жіңішке даусын көтере ытқытқан ащы
"қалайы" шекеге шеге Қаққандай зірк-зірк естілгенде, Бертіс қатты
қозғалақтап қалып, иығынан сусып түсіп кеткен зер шапанын көтеріп
ап, қайта жаба берген Намазбекті шынтағымен нұқып жіберді.
– Сендер... Өздерің үдеп барасыңдар ғой тіпті! Бауырым
езілмейтінін, көңілім күйзелмейтінін қайдан біліп еңдер? Ішіме кіріпшыққан қайсың ең! Əлде бəлені балалатып жағып қалайық деген
сұмдықтарың ба?!
– Бəке, босқа тарылмаңыз. Бəріміздің жоңғар-қалмаққа əкелгеніміз
алдымен ел сəлемі, қала берді хан сəлемі. Соны жамбас жалпайтып
жата бермей тездетіп ханына... ə-ə, хонтайшысына айтайық та,
жолымыз болса, тұтқындағы ағайынымызды босатып алып қайтайық
деу ғана біздікі. Осымызды сұмдық санасаңыз, өзіңіз біліңіз,-деді Дау
би өзінің салмақты денесіне сай сабырлы үнімен. Манадан осындай
өрекпімеген сөз ыңғайы табылмай келді ме, енді əңгіме арнасы өзгеріп
сала берді. Бертіс те осындағылардың аузы бір жаққа түгел қисайып
кеткенін сезді де, сыңар езуге басуын азайтты.
– Келісейік десеңдер, мен бе екем кешіктіріп жүрген. Кергіп жатқан
Қалданың, Бесоқтың емес пе,-деп ылдилаған хан шақшасын
Тайкелтірге сырғытты. Онысы: "Идіңдер! Бүктіңдер! Бірақ
сындырмаңдар" дегені сияқтанып еді, қабақ баққыш үлкендер шақшаға
жағалай қол созып, түсіністік танытты.
– Кешіктіре бермейік. Біз қинамасақ, қалмағыңның қиналатын
түрлері көрінбейді.
– Сыбан-Рабтанға жабыла күш салайық. Ханы-қалыңдық емес шығар
бетіне перде тұтқан. Қабылдасын бізді тездетіп. Арызымызды өз
аузымыздан естісін.
– Топырлатып тосқыза бермесін енді. "Не көрісемін, не өлісемін"
дейтін елші атымыз бар. Əдеттен аттап кетпесін!
– Жə! Жарайды! – Бертіс Қазыбекке иек қақты – Домбыраңды
əкелші. Көптен шертпеп едім.
Осындай өзді-өзін қайрау, пысықтаумен ханның қабағын бері
қаратқан би мен батырларға Қазыбек разы боп орнынан атып тұрды.
***
Кешегідей Ілеге бір сүңгіп шығуға бет алған Қазыбекті бүгін
шеріктер тоқтатқан жоқ. Алыстан əлденеше сақина тастап, орағытып
ағатын өзеннің осы жадағай тұстағы жайылып, асықпай ағатын
айдыны теп-тегіс. Төңкеріліп, бірін-бірі лықсып қуып, жал-жал толқын
тудырып, жарқабақты ышқына соғып жатпайды. Құм қайраңды баяу
жауып, сусып кеп табан жалап, сырғанап қайта шегінетін еркін кең
тынысы бар. Етігін шешіп тастап, балағын түріп алып майда құмға
тобықтан көмілген аяғын жалап қайтқан, жалап қайтқан жылы суға
Қазыбек қарап қапты.
"Аққан су да адам ғұмырындай-ау. Жіптіктей жерден бастау алады
да жыра-жырадан жылап тамған жылғалармен, сай-сайдан сылдырап
аққан бұлақтармен қосылып ілгері сұғына береді. Бұлақ-көздер, жылғатұмалар өзек жара өзен боп арындайды сонсоң. Жерден ылғал сорып,
бұлттың төсін сауып көбейеді, кеңейеді. Ал содан соң тауды тіледі,
тасты ағызады. Өрден төмен құлдилай құлайды. Жазықта жайылады.
Ендігі нəрді жан-жануарға өзі береді. Тандыры кепкен даланың
таңдайына ендігі суды өзі тамызады. Адам да сондай. Сəби іңгəсімен
дүние есігін қағады. Одан бозбала күй кешеді. Үй көтереді басына. От
басынан тағы да уілдеген ана əлдиі естіледі. Ұрпақ жалғастығы
басталады. Кешегі сəби бүгінгі əке, ертеңгі ата, кейінгі баба. Əріберіден соң бір рудың басы. Бара-бара тайпаның əруағына баланады.
Аты ұранға айналады. Өскені, өркендегені-аққаны, арындағаны,
тасығаны, шалқығаны емей немене".
Ойын үзіп алып, елең ете қалды.
Елең еткізген су бетін сипай сорғалап тамылжып жеткен əн еді.
Қазақ əні еді. Алыстан талмаурап жеткен сарын емес. Дəл осы маңнан,
жақыннан шарықтап шығып, қалықтай көтеріліп, ындынды өзіне
тартып барады.
"Апырай! Қалай сорғалатады! Əдемі ашық əнге де мұң сарынын
қосуға болады екен-ау. Əлде мұңлық күйдің тебіренісінен туындады ма
екен?"
Қазыбек етігін де киместен жалаңаяқ қалпы əлгі он шыққан тұсқа
еріксіз бет қойды. Өзен жағалаған аласа тоғайдың да шетіне ілікті.
Табанына батқан тастан əйеншектенсе де, тоқтаған жоқ. Бар еркін
алып кеткен əншіні көрмек. Əнін Қасында тұрып тыңдамақ.
Ағаш арасы сызды екен. Балақтап өскен тал-шіліктер балақ қауып,
тірсек қағып жүргізбеуге айналды.
Əн сол əсем шырқауымен əлі қалықтап тұр. Енді сөзі де анықталып
естіле берді. Шын көңілдің ыстық ықыласымен ашылған жастың
күлімкөзіне деген тəтті көңілінен сыр шерткен əнде бұрын ойнақы
əуен, көңілді ырғақ мол болушы еді. Іштегі алып-ұшқан жүректің
ақжарқын сыры дос көңілдің анық белгісіндей елжірей үздігіп тұрып,
қалықтап барып қуаныш тапқан шаттығымен ұзаушы еді. Қазір сол
қуаныш толқынын сағыныш дірілі алмастырып, ойнақы əуенді
біртүрлі кекселендіріп, кеудеге елегізулі алаңдау, аңсау тəрізді күңгірт
қоңыр сезімдерді тоғытып жібергендей.
Қазыбек тас батқан табанының ауырғанына да, қамыс тілген, бұтақ
жырған тірсегіне де қараған жоқ. Ойнақы əннің өрнегін өзгертіп,
нақышын əсерлендіріп айтып тұрған қыздың бет-жүзін көрмей көңілі
көншімес аласапыран халге жеткен еді.
Асыққан адамның жүрісі өнген бе. Оның аяқтан шалатын кедергісі
көп болатыны ежелден белгілі. Ал бөтен жердің тұтаса өскен
тоғайының нуын жалаңаяқ кешуден өтер азап бар ма. Қазыбек қайдан
келіп, қайдан шыққанын да білмейді. Əйтеуір есі-дертін əкетіп, ілгері
жетелеп бара жатқан əн ғана. Бөтен жұрттың ортасында өз тілімен, өз
əуенімен сондай ыстық, сондай əсерлі естіліп, ойнақы əуеннің сəл
күрсінткен биязы мұңымен өне бойын түгел жаулап, "кел-келдің!",
"бол-болдың!" астына алып барады.
Тоғайдың нуы сирей түсті де, балақтаған тал-шіліктер енді азайып,
сəлден соң көрінбей кетті. Екі-үш ағаштан өте бергенде жарты
шеңберлене иіліп, бетін өзенге бере кең ашылған алаңқайға тап болған
Қазыбек шеткі мойылға сүйеніп ентік басты. Апырақтап алдына көз
жүгіртті.
Əн тіпті дəл қасынан шығып тұр.
Бірақ көрінген ешкім жоқ.
Қазыбек адымдай басып ілгері жүре берген. Кенет аяқ астындағы қу
шыбықтың сырт етіп сынған дыбысымен əннің кілт үзілгені.
Қазыбек тұрып қалды. Енді белгісіз əнші түгіл, əлгі əдемі əн де
жоғалды.
"Қап! Енді қайттім?" Өкініші өзегін тепкіледі.
Сол жақ қапталынан əлдебір тықыр естілді. Сол тықырға жалт
бұрылған Қазыбек жағадан суға тұмсығын малған аюдан аумайтын
нəн қойтастың тасасынан шығып келе жатқан қызды көрді.
– Қазақпысың? Əлгі əнді айтқан өзіңбісің?-деп Қазыбек сұрағын
жаудыра беріп, сəл ыңғайсызданған күйі ақсия күлді. – Көптен əн
тыңдамағанға, өзіміздің əнімізді тындамағанға ішқұста болғам ба,
əніңізді естігенде... мүлде естен таңғандай боппын. Сəламатпысыз,
қарындас.
– Шүкір. Өзіңіз де есен-саулықта болыңыз,-деді қыз.
– Енді сұрауыма болатын сияқты. Жатырқамадыңыз. Қазақсыз ғой.
– Мүмкін.
– Қалайша? Сонда сіз... сіз, – Қазыбектің кеудесін солқ еткізіп күдік
оралды.
– Иə, сол ойыңыздан табылармын,-деп қыз сезімталдық танытты. –
Ой, аяғыңыздан, табаныңыздан қан тамып тұр ғой... Етігіңіз қайда?
– Есті алған əнге ентігемін деп бəрін ұмытыппын ғой. Ана жақта
қалды.
– Аяғыңызды көтеріңізші!.. Ой, бұта кіріп кеткен бе, сойдитып тіліп
жіберіпті-ау. Таңып тастамаса болмас.
Қазыбек аяғының ауырғанын енді сезді. Бірақ оны онша елей
қойған жоқ.
– Ештеңе етпес.
– Бері жүріңізші. Суға жақындаңыз,-деп қыз қайтадан қойтастың
тасасына қарай тез аттай жөнелді.
Қазыбек жағаға ақсаңдай басып таянып, тастың тасасындағы тағы
бір тақтайдай жалпақ тастың үстіндегі киім-кешекті қопарыстырып
жатқан қызды көрді. "Ə-ə, кір жуған екен ғой!.. Енді əн айтылар ма?"
Мұңлы өрнектің мұңды сазы көкіректе оянып, əлгіндегі əуенімен
тіріліп, аунап түскендей болды.
– Бері жақындаңызшы. Мына араның батпақ, сазы жоқ. Таза.
Аяғыңызды жуып жібермесе... құм-топырақ кірсе, болмайды.
– Өзім осы жерде жуам ғой.
– Жоқ, бері келіңіз. Таңып берем.
Қазыбек ақсаңдамауға тырысып бағып, аяғын сүйрете аттап, таяна
тоқтады.
– Мына тасқа шығыңыз.
Тастың көлбей сұлаған жартысы суға сұғынып кеткен екен, Қазыбек
теп-тегіс, жып-жылтыр тастың су басқан шетіне өтіп, аяғымен
тобықтан жалдап тұрып, қолымен табанын ысқылап жуды.
– Болдым білем.
– Өкшеңізбен басып бері жақындаңыз.
Қыздың сүйріктей саусақтары денесіне тигенде,
Қазыбектің бүкіл денесін өрт жалыны шарпығандай дуылдап қоя
берді. Əлде судың суықтығының əсері болды ма, əлде қыздың епсекті
қолының ыстығы молдау ма, бозбаланың жүзі нарт қызарды.
Ыңғайсыздана аяғын тартып қалды.
– Неге шегіндіңіз?
Қыз даусы бəсеңдеп кетті. Бозбаланың қызарып кеткенін байқап еді.
Енді бұның да бетіне шарбыланып қызыл бояу жүгірді.
– Сəл шыдаңыз, таңып берейін,-деп таспалап жыртып алған
шүберекті табанның əлі де қаны көрініп тұрған тілігін баса орай
бастады. Қолы сондай икемді. Қимылы сондай нəзік. Қазыбекке осы
икемді қолдың нəзік қимылы сондай ұнап тұр. Орау бітпесе, қыздың
жып-жылы саусақтарының денесіне жанасуы тоқтамаса дейтін тілек
қаузайды.
– Болды. Енді тездетіп етігіңізді тауып киіңіз.
– Ə-ə... рахмет, қа-арындас!.. Есіміңіз кім еді?
– Шараһай!
– Шараһай!.. Қалай тауып қойған, екі көзіңіз тұп-тура шарадай!
– Біздің шараның ұғымы басқа.
"Біздің" деді ме?.. Ə-ə, өзге еді-ау. Бірақ сондай жақын тартып тұр
ғой. Тегі бөтен. Неге бөтен? Өзіміздің Шара қыздардан несі бөлек?"
Осындай сұрақ-шаншулар ойы мен миын қас қағым сəтте шабақтап
өтті.
– Бəрібір сіз біздің Шарасыз,-деді өзіне-өзі қарсылық білдіргендей.
– Неге сіздікімін?-деп қыз ойнақылана қалды.
– Біздікі дегенде... мен өзімді емес... Тұу, бүлдіре жаздаппын ғой, –
Қазыбек шын көңілден жадырай күліп жіберді. – Қазақ қызына сондай
ұқсайсыз. Біздің қазақ қызысыз деп өзімсініп жатқаным да.
Шараһай да қосыла күлді.
– Анам қазақ болса, жартылай қазақ боп та қалармын.
– Е-е, əлгіндегі мүмкін дегеніңізді енді ұқтым. Киім киісіңіз де,
шынында жартылайдан да көбірек қазаққа келеді.
Шараның қабағы жабыла беріп, ашылды. Соны Қазыбек қалт
жібермеді.
– Кей-кейде қазақша осылай киінгенімді тəуір көрем.
– Жалғыз жүрсіз. Қорықпайсыз ба?
– Неден қорқам.
– Қамыс арасында жолбарыстың жымы бар дейді. Қорсылдап доңыз,
бұғынып бəрі жүреді деседі ғой.
– Иə, өзеннің кей жерінде олардың болатыны рас. Ал бұл маңайда
жоқ.
– Оны қайдан білдіңіз?
– Қазақтан... – қыз сəл бөгеліп, ыңғайсызданып тұрып сөзін
жалғастырды. – Сіздерден елші келе жатыр деген хабар тиісімен осы
түбекке үй тіккізгенде... төңіректі қайта-қайта сүзіп шыққан. Əлгі
айтқан жыртқыштардың ешқайсысы жоқ.
– Апырай, ə! Маған басқаша айтып еді...
– Кім? Біздің... – тағы да ыңғайсызданды – адам ба?
– Иə! Жырғал ноян.
Шараһай көзін кең аша қарады.
– Ноян деймісіз?.. Ноян өтірік айтпаушы еді...
– Қайдам. Мүмкін маған беталды жүре бермесін дегені шығар,-дей
берген Қазыбек кенет əлденеге күдіктене қалды. – Ноянның өтірік
айтпайтынын қайдан білесіз?
– Көкем болса неге білмейін.
Енді Қазыбек қызға тандана қарады.
– Сіздің əкеңіз Жырғал ноян ба?
– Иə, Жырғал нояныңыз-менің əкем! – Енді қыз ерніне мысқыл күлкі
оралды. – Көзіңіз атыздай боп кетті-ау, мырза. Соншама неден
сескендіңіз?
– Сескеніп тұрғам жоқ. Сеніңкіремей тұрмын.
– Неге?
– Біздің қазақтың кез келген биінің не бегінің қызы дəл сіз құсап
жападан-жалғыз кір жуып дегендей кəкір-шүкір шаруаға араласып
жүрмейді. Сылаңдап киініп, бұлаңдап бой түзейді. Соңына ерген он
шақты құрбы қыздардың ортасында ақбозға мініп, ақ сағымды
жыртып, жортып жүреді. Сыртынан көз сүзген сан жігіттің көз
құртына айналады.
– Сыртынан көз сүзген көп жігіттің біріне де бұйырмай жер түбінен
бір-ақ шығады сонсоң... – Қыз күмілжіп тоқтады. Күрсінгенін де
жасырған жоқ.
– Неге күрсіндіңіз, Шараһай!
– Сылаңдап бой түзеген бір атақты бидің сұлу қызы ауылының
жігітінің біріне емес, алыстағы ойрат жігітіне құмартып қалмаса... Əлгі
алыстағы ойрат жігіті сіз құсап елшілікке бармаса... Мүмкін екеуі
кездеспес пе еді...
– Анаңыз туралы айтып отырсыз ғой...
– Иə. Бірін-бірі іздеген, аңсаған екі жас, ақыры ел шапқызып, қан
ағызып қосылған ғой. – Шараһай теріс айналып кетті. Көзіне кеп
қалған жасты көрсетпейін дей ме, əлде босаған көңілінен қысыла ма,
дірілдеген кеуденің тынышталуын тосатындай.
– Шешеңіз қайда? Осы араға келді ме?-деп енді бір кезде сұлу болған,
сылаңдаған сол қазақ қызын... əйелді көргісі кеп кеткен Қазыбек
ентелей қалды. – Келіп пе еді, Шараһай?
– Жоқ! - қыз басын шайқады.
– Неге? Қазақтарды мүлде көргісі келмей ме?
– Қайтыс болған. Көп ауырды. Кейінгі кезде ауылын, ата-анасын көп
іздеп, коп сағынған.
– Қайдағыны сұрап көңіліңізді қобалжыттым-ау, Шаратай!
Қыз жалт қарады. Көзіне нұр жүгірді.
– Шаратай дедіңіз бе? Анам солай айтушы еді. "Шаратайым!" деп
үзіліп еді! Қазақ десе жанын үзетін. "Менің кесірімнен ел шабылды.
Əке-шешем мені ешқашанда кешпейді. Талай қыршынның обалына
қалдым!" деп маған мұңын шағып, сонда көп жылаған.-Шараһай
қайтадан мұңға бөгіп, шешесімен қоштасқан сəтін есіне түсіргенде, қос
бүртік жас омырауына домалады.
– Жылама, Шараһай! Босқа қамықпа!
– Апам да жылама, қамықпа дейтін.
– Көкең ше?
– Көкем бе... Көкем анамды əлі іздейді. Олар бірін-бірі жақсы көретін.
Көкем ғой мені əдейі осы араға алып келген. Нағашыларыңды көресің
деген.
– Əнің жақсы екен. Даусың сондай ашық!
– Апам айтушы еді. Оңашада, өзімен өзі отырғанда айтушы еді!..
Көрінбей, сығалап қараушы ем. Кірпігінің ұшында мөп-мөлдір тамшы
тұратын. Ап-ауыр тамшылар... Үзіліп түскенде жер солқ ете қалғандай
болатын.
Апам бірінен соң бірін айтып боп, істеп отырған жұмысын да
ұмытып, үнсіз мелшиіп ұзақ-ұзақ отыратын. Нені ойлайтынын, нені
аңсайтынын ол кезде қайдан білейін. Жүрегім езіліп аяйтынмын...
Аяйтынмын.
– Қайтқанына қанша болды?
– Бес жыл. Ол кезде онға шыққам. "Жас емессің, алды-артыңды ойла,
Шаратайым!" деп отыратын,-деп өзенге бұрыла беріп еді, көзі күнге
түсіп кетті. – Ой, пəле! Бесін ауып барады ғой. Сізді де, мені де
ауылдағылар шарқ ұрып іздеп жатқан болар. Үстімізден түссе...
"Үстімізден түссе... Нағыз сойқан сонда болар. Елші боп кеп, етек
түрді деп қиғылық салса. Етекті түрдің бе, түрмедің бе – сынықтан
сылтау іздегендерге бəрібір".
Қазыбектің маңдайынан ащы тер бұрқ ете қалды. Əлгіндегі
жайбарақаттық мүлде жоғалды.
– Шаратай! Мен кетейін.
– Тоқтаңыз. Жаяу ақсаңдап қашан жетесіз,-деп асыға жөнелген қыз
тал арасынан бір кезде ат жетектеп оралды.
– Қазір етігіңіз жатқан жерге апарып салам.