Елім-ай - 53

Аспан ашық. Күлгін көк күмбезі киіз үйдің шаңырағындай. "Қалай
жарқырайды! Биік! Шексіз! Шіркін-ай, қанат бітіп самғап кетер ме еді!"
Заңғар көкте бұлт жоқ. Тап-таза. Жалғыз ноқат боп əлдеқайдан
қалықтап тау бүркіті Əділдің назарына ілікті. "Қыран! Əлі қанатын бір
сермеген жоқ. Көк иесі жалғыз өзіндей. Сол болмағанда басқа не
болсын! Қарашы, қалай самғайды! Əне, батысқа қарай бет алды".
Сəлден соң шаңылтыр аспан тағы да бос қалды. Ноқатсыз, дақсыз
əуелеп, кіршіксіз шарадай, немесе алып бөріктей жым-жырт жырақтап
тұр.
Əділ көзін жұмды. Сəнімайдың секемшіл жүзі оралды. Жалт еткен
жанардың асығыс серпіні əрі өкпелеп, əрі еркелеп түйреді. "Рақмет,
құрбым!" Үні қандай сиқырлы еді! Емексіткені ме? Кейігені ме?
Кешірім өтілгені ме?
"Түсінбеппін-ау назын! Қап! Бекер тызылдаған екенмін! Сол жерде
сəл бөгелсем, бəлки дəл осылай өкінерлік жағдайға душар болмас па
едім? Бір ауыз тіл қатсам, сонау ашыла түсуге ыңғай білдірген кеуденің
ықыласы басқаша болар ма еді? Неге өрекпідім соншама? Бірден, о
дегеннен оң қабағын бере қоймады деп жаны ширығып тұрған қыздың
сескеншек күйіне сонша бүлінгенім қалай?"
Əділ Сəнімайдың сол бір күнгі бейнесін қиялмен қайта табыстырып,
өзі осыған дейін мəн бермеген ерекше бір ілтифатын алғаш
ұшыратқандай сəл жымиып қойды. Соған сеніп те жатыр. Қыздың
атын ұстап, жетектеп əкеліп бергенде қылықты бойжеткен тізесін
бүге, басын сəл иіп алғыс белгісін білдіріп еді. Сонда жігіттің жүзіне
кідіріңкіреп зер салған қыздың кеудесінен толқындап күрсіне шыққан
демі, алқынған тынысы ыстық лебімен бетін шарпып кеткендей
болған еді. Əлі де ашулы Əділ үзеңгіге шіреніп кейін шалқайғанда, ай
нұры қарсы ұрған қайқы кірпіктер дір-дір ете толқып, елжіреген
жанарды бүркеп, жұғып жіберген-ді.
"Сонысы, сол ықыласы - шыны, сыры еді ғой! Неге жатырқадым?
Сəнімай, өкпе-кінəға тақпа, тірі жүрсем, аман қалсам, іздеп барармын!"
Əділ кеудесін көтерді. Торғауытты үстіне киді. Қоржыннан
жалбағайлы дулығасын шығарды. Беліне кісесін буынды. Енді
еңбектеп келіп бұлақ бетіндегі суретіне көз салды. Мұрты жаңадан
тебіндеген, атжақты сопақ жүзі сəл жүдеу, өткір жанарлы, кең
маңдайлы бозбала өзіне үңіле қалды. Ұзын қырлы мұрынның ұшында
жіпсіген тер тамшылары білінеді. Еріндер қатты жымқырылып
қалыпты. Ақсұр өңнің реңкі жыбырлаған айдында онша анық емес.
Бірақ Əділ бұлақ ішіндегі өз келбетіне ұзақ тесілді.
"Қалай, жігітім? Үмітті ақтай алармысың? Ертең ел сенімінен
шығатындай ерлік көрсетсең, онда тілектің бір ұшы саусағыңа тиер.
Бəлки, ат-атағың кең даланың суылдаған желімен шартарапқа кетіп,
Сəнімайдың құлағына да шалынар. Шіркін, сондай шаққа жете алсаң
ғой! Онда... онда..."
Əділ кейін сырғып, қайтадан шалқалап жата кетті. Түпсіз аспан түскі
күннің ақшыл сəулесімен мұнартып, сарғыш тарта қалыпты. Дəл
қазіргі күйінде осы аспан Əділге онша кендік етпейтіндей де тəрізді.
Дұрыстап бір ышқынып, бір талпынып қол созса, заматта сонау зеңгір
тұңғиыққа сүңгіп кетердей көтеріңкі көңіл күйді сезінді.
Шалқұйрық оқыранды.
Əділ атып тұрды. Қарсы беттегі қайқаңнан жалғыз атты
жолаушының қарасы көрінді. Көрінді де, бажайлатқызбастан арғы
иінге асығыс түсіп кетті.
- Кім болды екен?
Əділ тез аттап атына тақалды. Аяғын үзеңгіге сала берді де, өзінің
əлі де сауыт киіп жүргенін көріп, қалт тоқтады. Жалмажан шешініп,
торғауыт беренін қоржынға салды. Шекпенін иығына жаба салып,
қоржынды қанжығасына бөктерді. Садағын ыңғайлай ұстап, ерге
қонды.
Шалқұйрық көп тұрып қалып зеріккен бе, ойнақтай басып атқи
жөнелді. Қаны ыстық жануар қамшы салғызбай-ақ, тақымның
ыңғайымен əлгі қарсы бет қайқаңға шоқытып шыға келді.
Арғы бет бұта, қылтасыз ашық екен, бірақ ат та, адам да көрінбеді.
Жым-жылас жоғалып кетіпті.
"Апырай, жын ба, шайтан ба? Дем арасында жер жұтып қойды ма?
Өз көзіммен көрмесем, сенбес едім," деп Əділ жан-жағына қаншама күн
салып қарағанымен, қылаң еткен ешкімді кездестіре алмады.
"Қой! Айдаладағы біреуге бола соншама алаңдағаным не? Кім көп
қазір? Жан-жақтан келіп жатқан сарбаздар мен жігіттер аз ба?
Солардың бірі де".
Бəрібір секемшіл ой күдігінен жазбайды. "Құс болып ұшып кетпесе,
əп-сəтте қайда ұзай қоймақ. Жөні дұрыс, дені сау адам тапа-тал түсте
жасырынып, жын ұрып па?"
Шалқұйрық жер тарпыды. Əділ тізгінін тартып, атын қосын басына
туралады.
***
Жалғыз жолаушы Нақыпбек еді. Көптен бері тағы да жалғыз қалып,
барар жер, басар тауын азайтып алған соң не де болса деген тұрлаусыз
дəмемен Айтауға қарай беттеген. Ішті өртеген күйік тызылдатып
жанын қоярға қуыс тапқызбағанда, ұстараның жүзінде тұрған өмірін
садақаға шығарып, əлдебір кесікке оқ тістеп серт берген. Енді осы
ойын тындыру жолында неден де болса тайынар емес. Кеше
қызыліңірде қарақұйрықтың лағын атып алып еді, етін отқа қақтап,
жан шақырған. Тобылғының шоғында шыжғырылып жатқан жас еттің
иісін танауын жыбырлатып қайта-қайта иіскегенде, тура бөрінің
қылығын танытқанына өзі де қуыстанып қалған. Артынша-ақ: "Қасқыр
да, жыртқыш та болғаным рас!
Одан несіне жерінем. Зықымды шығарған тағдырды енді мен өзім
көзіне түртіп бір көрейін! Қай қылуам жұртқа жақпады деп
тыраштанам. Қайта осы оты-суы бөлек оқшаулығым қол емес пе. Елжұрттан алалап қудырғаны екем, ендеше сұмдықты балалатып
өрбітсем, бір басымды сиғызар, қадірлі етер қаскөй қауым құрып
қалған жоқ шығар".
Атын кісендеп отқа қойып, ертоқымын басына жастанып ұйықтап
кетті.
Ертемен таң сызында көзін ашып атына қараған, алысқа ұзамай
қасында жайылып жүр екен. Қайта мызғыған. Содан оянғанда күн
едəуір көтеріліп қалған еді.
Қара тұмаға жаяулап жақындаған. Қолымен суды іліп алып, бетіне
бірер шашып жіберген. Жуынып-шайынудың бар ырымы сол ғана.
Денесі күстеніп, етінің кірі қырып алардай болса да, мына алдында
ағып жатқан тегін суға шомылып шығуға мойны жар берер емес. Оның
үстіне жалғыз адам көрінгеннен үрейленіп тұрмай ма, бел шешіп, киім
тастап əрі уақыт оздыруға əрі бейқам қалуға жəне ырықсыз.
Қалған етті қақтап жеп, бұлақ суымен шөлін басқан. Атына мініп
қайқаңға көтерілген.
Қаңтарулы атты көрді. Жылан көздерді
тіміскіледі. Шалқалап жатқан жігітті ұшыратты.
жүгіртіп
маңайды
"Жол болды!"
Қолы құлдырмамайына ұмсынды. Ұмсынды да қалт кідірді. "Ал,
атайын! Даусын естіп қаптап жүрген сарбаздар жетіп келсе, қайтем?
Ұстап алмай ма?"
Атты таныды. Былтыр күзде Қазыбек би ауылында кездестірген
кекшіл жігіттің айғыры. "Əттең-ай, садағымның жоғы ғой! Бір-ақ
сермеп, жоқтауын асырар едім бəлемнің!"
Шалқұйрық оқыранды.
Айғыр оқыранғанда бұл атына қамшы басты. "Көріп қойды!
Тұтылғаным ба шынымен?"
Еңіске қарай құйғытып келеді. Бой таса қылатын ағаш, бұта да жоқ.
Кенет... сайдың жарлауытынан сойылып кеткен бір жыраға көзі түсті.
Атты адамның бойы сиятындай ұрымтал қуыс. Əдейі жасағандай.
Нақыпбек жалмажан қуысқа келіп, ат-матымен жабысып тұра
қалды.
Осы кезде қайқаңға Əділ көтерілді. Арқан бойы жерде.
Нақыпбек ат үстінен еңкейіп мінісінің аузын басты.
Тұрып-тұрып, Əділ бұрылып кетті.
Нақыпбек маңдайының терін сыпырып тастады. Көзіне құйылған
тердің уытымен біразға дейін маңайын дұрыстап көре алмай тұрды.
Қатты запыланғанда, қанына қарайған қарақшының екі шекесі
шаншып-шаншып кеткен еді.
"От қойсам қайтер еді? Лап етіп дүрілдей жөнелсе, анау қосынның
ойран-топырын шығарар еді-ау!" Бірақ ол ойынан да тез айныды. Жел
жоқ. Оның үстіне қатар-қатар жарысқан өзендердің арасындағы
жасаққа өрт не істей алсын?
Бармағын тістеді. Жылымшы қан дəмі таңдайын қапты. Қоймалжың
қоңыр күрең түкірікті тіс арасынан ысқырта сыздықтатып тастап,
тебініп қалып, тығылып тұрған жерінен атып шықты.
Қиыстап, көп қостың ең шет тұсына сұғынды. Не қыларын өзі де
білмейді. Ер азығы мен бөрі азығы жолда дейтін есек дəме ғана дəтке
қуат.
"Бəлем, тұра тұр!" Оны кімге айтты, кімге арнады, онымен жұмысы
да жоқ. Қазақ атаулыға кектене сыбырлап, тісін қайрағанда,
мысықмұрты жыбырлап кетеді.
Күні бойы атынан түскен жоқ. Ымырт үйіріле бір топ жылқының
үстінен түсті.
"Иə, құдай, жолды оңғар!" Бас бағып, тасадан сығалап жарты қостай
жылқының соңындағы екі-үш жылқышыны санап шықты. Сол-ақ екен
жуан дырауды қысып ұстады да: "Іздегенім осы! Құдай тілекті берген
екен. Қубас Тілеуқұл-ай! Ақыры ақадал малды алдыма салған екенсің.
Енді айрылмаспын" деп ен-таңбасынан өз ауылының жылқысын
танып, қатты құлшынды. Құлақшынын көзіне баса киіп, тасырлатып
жылқышыларға жетіп барды.
- Əй, өңшең боқташақ! Осылай жайбарақат жүре бересіңдер ме?
Жылқыны айдап кел деген хабар тимеген бе сендерге? - деп дүрсе қоя
берді.
– Ойбай-ау, осы əлгінде ғана өрістетпедік пе?
– Кім ол айдап кел деген?
– Мыңқылдама! Сардар қазір ғана "жылқыны Ақсүйектің аяқ жағына
қарай бұр!" деді. Бол! Тез айдаңдар!
– Неге? Саңырық батыр бізге олай демеп еді ғой.
– Əй, Саңырығың кім? Ойбай-ау, өзің Əбілқайырды тыңдағың
келмей ме? Сардардың бұйрығын ойыншық көретін қайдан шыққан
құдай едің! - деп Нақыпбек үдей түсті. Əлі де сенер-сенбес болып
тұрған жылқышы Əбілқайырдың аты естілген соң жүні жығылып,
ықтап қалды.
– Сардар бұйрық етсе, біз неге қарсы болайық. Айда десе, жер түбіне
де айдап апаруға құмбылмыз. Əй, бірақ көрмеген жердің ой-шұқыры
көп, Ақсүйектің басы қайсы, аяғы қайсы, соны таба алар ма екенбіз?
– Көп сөзді қой! Аудар былай! - деп Нақыпбек жөн сілтеп, қамшысын
нұсқады.
Қалың жылқы жүре оттап, асықпай шұбырып келеді. Нақыпбек те
бірден шұғыл кетпеуге тырысып, жылқының бір шетін қайырысқан
болып оқшау келе жатыр.
"Алып кете алсам... Жеткізе алсам. Хонтайшы мол олжаға неге
қызықпас. Мынандай сыймен барсам, қадірім де өсер еді. Одан кейін
асығым алшысынан түспей ме!"
Алагеуімде көздері Ұшқындап-ұшқындап кетеді.
Қосағасы қатарына жақындады. Тамағын қырнап, сөз бастамаққа
ыңғай білдірді. Бірақ Нақыпбек бұрылар емес. Кейіндеп шашау шыққан
жарау бестіні қайырған болып жылыстап барады. Жылқышы
тақымдап ілесті.
– Отағасы, насыбайыңыз бар ма? Шақшаңызды ұстатыңызшы! Тіпті
таңдайым кеберсіп, шыдай алмай келем.
– Насыбайым жоқ.
– Көп! Сізден дəмеленіп едім.
– Өлмессің! Одан да ана тұсқа байқас бол!
– Жарайды! - Жылқышы пəс болып қалды. Қайта сөйледі. - Оу, осы
неге асығамыз? Оттамаған мал мініс бере ме?
– Сөзді қой, шырақ! Менің от-мотта шаруам аз. Апар деген жеріне
апарсақ, басқасына түкірмейміз.
– Дегенмен, жануарларға обал ғой.
– Обал-сауалын сен екеумізден сұрамайды.
Жылқышы үнсіз қалып, бейтаныс серігіне еңсеріле бұрылып көз
жүгіртті. "Неге дікіңдейді? Осының өзі тым сұйықтау емес пе? Апырай,
бірдемеге ұшырамасақ етті?"
Тақым астында тықыршып тұрған атын оқыс бұрып алды да,
жылқының екінші қапталына шықты. Ойы жігіттердің бірін кейін
жөнелту. Барып хабардың анық-қанығын біліп қайтқызу.
Нақыпбек жылқышының тез жөнелгенінен секем алды.
Құлдырмамайын ыңғайлап, жылқының арт жағын кескестей берді.
Жас жігіт қосағасының тапсыруымен жырыла бөлініп құлан
бүлкекпен ұзай беріп еді, Нақыпбек айқай салды.
– Қайт! Қайда кеттің?
– Барсын. Үшеуміз де жараймыз ғой.
– Тоқта! Бұрыл бері!
– Қайтесіз, ақсақал! Əлі бала ғой. Қосқа барып дем алсын, - деп
мосқал жылқышы бейбіт тіл қатты.
– Бармайды ешқайда!
Жылқышы ашуға басты.
– Неге бармайды? Осы сен кімсің, жарқыным? Жөніңді айтшы. Келе
сала тықсырып барасың. Ay, сонда елдің бəрі қуыс қурай болғаны ма?
Ал, онда тыңдамадым сені! Сүйінбай, қайтар жылқыны! Бұр бетін! Енді
ешқайда да бармаймыз!
– Тілің шығайын деген екен, ə! Боқты бұрарсың! - деп Нақыпбек қара
мылтығын шарта кезеніп таяна берді.
– Кімсің осы? Елмісің, жаумысың? - деп жылқышы кеудесіне
қадалған ұңғыға тайсала көз жағалатып, дəрменсіз сұрақ қойды.
– Ал, жаумын! Жауыңмын!
"Жаумын!" дегенде жылқышы күдігінің расқа айналғанын түсініп
үлгерген еді, тақымының астынан қара шоқпарды суырып алып, атын
тебіне қарсы ұмтылды. Бір ғана шаңқ еткен ащы дауыс тау жаңғыртты
да, бəсеңдеп барып үзілді. Жылқышы ат жалын құшып тұрып-тұрып,
екі бүктетіліп, аударылып құлап түсті.
***
Жоламан Əділдің бір жақтан оңаша келгенін көрген. Бірақ "қайда
болдың?" деп сұраған жоқ. Күнұзын досын іздегенімен оған не
айтарын өзі де білмейді. Көрді де, көңілі орнына түсті. Енді ертеңгі
майдан сағатын шыдамсыз тосқан ішкі ширығумен бөлектеу отыр.
Əлгінде былтырғы "Сұмқайттыдағы" ұрыста ойраттардан қолға
түскен бес зеңбіректі көріп қайтқан. Сол зеңбіректерге Бекқара мен
Түлекбайлар не болмақ. Олар дəрі толтыру, доп салу, от қою тəрізді
шеберлікті қазір үйреніп жатыр.
Сəл қызғанышы да бар. "Ұрыстың ең бір қызу, қиын тұсында
зеңбіректен зіркілдетіп доп боратсам... Сардар: "Нағыз азамат екен!
Дер кезінде қол ұшын берді?" деп сонда риза болса. Мүмкін сол сəт
бүкіл соғыстың тағдырын шешер ме еді. Гүлбəну онда қаңдай сүйінер
еді! Əсіресе Бөкемнің сенімін ақтар едім-ау!"
Əлдеқайдан күй естілді. Күйшіні қошаметтеп даурығыса сөйлеген
үндер желпілдеп тұрды да, екінші бір күйге кезек беріп, ілезде
саябырсыды.
"Ертең Əділ екеуміз бір болайық. Əділ - жас. Жас болған соң
ұрыншақ келеді. Алғашқы дүрмекпен бас-көз жоқ арындап ұмтылып,
арандап қалар. Қанша дегенмен мен үлкенмін ғой. Көмегім қажет
болар".
Қалғып кетті. Гүлбəнуді көрді. Тасболаты екеуі сонау күнгідей мұны
аттандырып жатыр.
"Аман барып, жеңіп қайт, батырым!" дейді. Соны айтқанда жылы
саусақтың жұмсақ ұшы маңдайына тиеді. Жарының көзінде сағыныш
меңдеген үркектік бар.
"Ағатайым жаудың быт-шытын шығарады! Маған садақ əкеліп
береді" дейді кішкене Тасболат ағасының мойнынан құшырлана
құшақтап.
Кенет мойнына жабысқан қол емес, қыл арқан - бұғалық боп кетеді.
"Апырай, əлгіндегі Гүлбəну мен Тасболатым қайда? Қолға түсіп
қалғаным ба?" дейтін үрейлі ой ұйқылы-ояу баурап жатыр. Бір кезде
қара терге бусанып көзін ашты. Үстіне еңкейе төніп келе жатқан
Əділді көрді. "Қозғалма!" дегендей үнсіз ымдайды.
Жоламан аң-таң. Мойнындағы суық арқан əлі оратыла білініп тұр.
Əділдің оң қолы көз ілеспей келіп, əлденеге сарт ете қалды. Сөйткенше,
кейін серіпкен жұдырық қара шұбар жыланды желкесінен қысып,
жұлып əкетті. Мойнындағы "суық арқан" - бұғалық - сол жылан екен.
Жоламан басын көтерді.
Əділ жыланды лақтырып жіберіп, жолдасын бас салды.
– Аманбысың? Шаққан жоқ па? Еш жерің ауырмай ма? - деп ентіге
сөйледі.
– Жоқ.
– Апырай, енді сəл кешіккенде... Оқ қатарың бар екен, Жоламан!
Алқымыңа қарай жорғалап бара жатқанын көргенде тізем қалтырап...
əрең жеттім емес пе. Көпірдің түсі неткен суық еді! Бар қауіпім: сен
оянып кетіп, қозғала ма деп қорықтым ғой! Жақсы-лыққа жориыншы.
Ертең мына қарашұбардай ұрланып жылжыған жауымыз, тісі қағылып,
бостан-бос безе қашады екен!
Жоламан Əділді үн-түнсіз тана құшақтады. Дабдырлап сөйлеп
рақмет айтуды місе қылған жоқ. Айтып жеткізе алмас та еді алғысын.
Ат сауырын, түйе қомын берген жоқ. Бірақ досы дүниедегі ең қымбаты
- жанын қорғап қалды ғой. Қайырымға орай қайырым керек. Алайтүлей толқыған ішкі сезімі кенет көзінен мөлт еткен екі тамшы боп
сыртқа атылды.
– Əй, Жоламан-ай, соншама босап, немене сонда сен мені ажалдан
құтқармас па едің! Онда тұрған не бар? Қой, босқа елжіреме! - деп Əділ
жабысқан құшақтан босанып, алға түсе берді де, бір аттап тоқтады. Сардарың бір ермек тауыпты. Жер қаздырып жатыр.
– Не дедің?
– Есет батырдың жасағындағы орыс жігіттерін көріп пе едің?
– Иə! Өздері тəуір адамдар тəрізді. Əй, бірақ атқа отырыстары
көңіліме қонбайды. Қопаң-қопаң етіп, құйрықтары жабыспайды.
– Сол жігіттер, əйтеуір, арамызға келіп қосылды ғой. Ниеттері түзу
екен. Бірер сынап көргенім бар. Өздері Балтауа6 деген жерде Петр
патшаның басқаруымен соғысқа қатысыпты. Айтуларынша, соғыс
өнері сан қилы болса керек. Бөкем орыс жігіттеріне тəнті боп қалыпты.
Біраз ақылын алғанға ұқсайды.
– Сонда жер қаздыруды солардың тілімен жасатқызып жатыр ма?
– Иə!
– Ойбай-ау, манданға түсер алдында сарбаздарды титықтатып қара
жұмысқа салғанда не түседі? Босқа арамтер болмай ма? Сол орыстарың
ойраттың жансыздары емес пе екен?
– Жоқ! Айтпадым ба, соғысудың да түрлі-түрлі өнері бар екенін. Біз
ғой бетпе-бет келіп, қарсы тасыған қар суындай екі жақ болып тап
берісеміз.
– Одан артық соғыс бола ма? Аталарымыз да, бабаларымыз да солай
майдан ашқан.
– Иə. Бірақ қай жақтың күші асса, сол жеңетін еді.
– Оған сөз бар ма! Ал, ертең біз жеңеміз! Қолымыз мол. Намыскегіміз қосымша жасақ. Өлерміз, бірақ жеңерміз! - деп Жоламан
қызынды.
– Жə, арындама, Жөкесі! Қол көп дедің. Ойратта отыз мың шерік бар.
Шетінен қару-жарағы сай. Аттары əндемді. Тіпті көбісінде ерулері жəне
бар. Бізде жиырма мың атты əскер ғана!
-Анау шұбырып келіп жатқан халқыңды, бұқара көбінді қайда
қоясың?!
– Дұрыс. Ал аттыға жаяу не істей алсын? Жылқың бар ма, қос-қостан
ұстап, мінгізіп беретін?
– Солай екен-ау. Қап!
– Міне осы арада орыс жігіттерінің ақылы көкейге қонады. Жаяу
адам атты шерікке қарсы шыға алмайды. Ал, қорғаныста, бекіністе
отырып, садақ пен мылтықтан үстіне келіп қалған жауға оқ жаудырса олардан өтетін ерлер табылмайтын тəрізді.
– Мынау шынында да ақыл екен. Сонда əлгі қазылған орда отырып,
тосқауылдан тосып алады десеңші!
– Иə! Орыстар іредік7 деп атайды өзін. Шынында жаудың тобын
іреп, бөліп тастайтын болса керек.
– Жүр! Онда біз де көмектесейік.
Кондратий Булавинның крестьян көтерілісіне қатынасып, кейіннен
көтеріліс жеңіліс тапқан соң, қазақ, башқұрт даласына сіңіп кеткен
орыс жігіттерінің біразы Есет батыр қолында да бар еді. Солардың
айтуымен Бөгенбай батыр бес мындай жаяу сарбазын Жусандаланың
екі жағы ескі арнаға тірелетін ұзынша жазығына жауып жіберіпті.
Қалдан-Серен қолы сонау етектен бері қарай лап бергенде, қатар-қатар
сұғына, аралары жебе жетер қашықтықта орналасқан бес редут
жазықты құлдай екі арнаның ортасында жатпақ.
Əділ мен Жоламан Орынбайды тез тауып алды. Орынбай басына бір
кез шыт орамалды таңып тастап, жалаңаш арқасынан терді пора-пора
ағызып, борпылдақ топырақты құлаштап көсіп лақтырып жатыр екен.
– Ə, келдіңдер ме? Ойраттың көрін қазып жатырмыз! Қатарыма тұра
қалыңдар!
Қорғаныс шебі кешке қарай дайын болды.
2
Сегіз сайлы майқанның ішінде Қалдан-Серен оңаша ғана. Əлгінде
тамақтанып алған хонтайшы енді оң жақтағы бұрханға үнсіз тесіліп,
мінажат жасап қалыпты. Ертеңгі майдан даласында болатын шешуші
айқастың тағдырын қолыма ұстат дей ме, құдайына тілсіз
жалбарынып, мелшиіп отыр.
Ішке күзетшісі енді.
Хонтайшы басын көтерді.
– Əлгі қазақ қашқынын не істейміз?
– Қоя беріңдер! Жаны - олжа! Алып келген жылқыларын шеріктерге
сойып беріңдер, азық етсін.
– Құп, тақсыр!
– Менің тапсырмамды айттыңдар ма?
– Иə, тақсыр!
– Ендеше, барсын. Орындай алса, Дзон-Кабаның аруағы риза.
Орындай алмаса, маған бəрібір. Көмегі бір тиді. Қазақтардың өзді-өзін
аяқтан шалып жатқаны пайдалы, - деп хонтайшы аз кідірді. - Аты кім
еді?
– Нақыпбек.
– Жаяу кетсін. Сонда елеусіз болады. Менің атымды даярлат.
Хонтайшы сол күні аттан түскен жоқ. Бір топ нөкерінің қоршауында
болашақ ұрыс нобайын алыстан көріп шықты. Ешкімге тіс жарып
ештеңе айтқан жоқ. Жалғыз-ақ ескі арнаны көргенде түгі аз қоңырқай
жүзі жыбыр ете қалды. Шатырына келген соң ең алдымен берген
бұйрығы: оң қапталдағы арнаға зеңбіректердің бесеуін бөлгізді.
Хонтайшы ойынша: қазақ жасағы сол арнаны тасаланып келіп, оң
бүйірден қауіп төндірмек. Негізгі бағыт - жазықты бойлай жоғары
сұғыну. Ұрыс даласы сол ара.
– Дзон-Кабаның тілегі келді. Ертең жеңісті біз тойлаймыз! Болат хан
мен Əбілқайыр сардарды тұтқынға алып, қазақ даласын қан
сасытамыз.
Түменбасылар мен мыңбасыларды қайтарып жіберді.
Қайтадан тамақ алдырды. Екі кесе қызыл шарапты сіміріп тастап
қисайып еді, ұйқысы келмеді. Шатырдан тысқа шықты. Жан-жақтан
лапылдатып от жағып ас қамымен жүрген шеріктері қараңғы түнде
тіпті көбейіп кеткендей көрінді.
"Үркетін ештеңе жоқ. Жекпе-жекке шығу - бос əуре. Біреу-екеудің
өлгенінен, біреу-екеуді өлтіргеннен келер пайда жоқ. Уақытты босқа
өткізу ол. Анау жаяу-жалпы құйылып жатқан қазақты молайтып алып,
сан соғып жүрсек, нағыз зиян сол болады. Доптай түйіліп, бір-ақ
түйіліп, жапырып, жаншытып кете алсаң қазақты, мына дала, анау тау
мəңгі біздікі болады. Тəуекел деп тас түйілу қажет. Сонда ғана бір-ақ
күнде барлық ойымды түгел орындаймын. Қазақтың шаң-тозаңын
аспанға шығарып, быт-шыт жаусатсам, бас көтерер кімі қалады? Одан
кейін осынау ұлы даланың, биік таудың жалғыз қожасы өзім болам!
Өзім ғана!"
Төбенің үстінде тұрып етектегі жайылып жатқан от айдынына
күлімсірей қарады. Шалқайып аспанға көз тікті. Шаңытқан жұлдыздар
жердегі мол жалыннан əлсіреп қана бұлдырайды екен. Өз күшіне
сенімі мол хонтайшы енді сонау бұлдырап шалынған жұлдыздардай
болып қарсы бетте, Айтаудың қолат-қойнауында жымыңдаған қазақ
қосындарының оттарына қадалып қарап қалды.
Таң сазында дүңкілдеп дабыл қағылды.
Ойрат шеріктері он, жүздік, мыңдық оң мыңдықтарымен сапқа
тізілді.
Қалдан-Серен ат үстінде шіреніп тұр.
– Сары телпекті Дзон-Кабаның əулеті! Бүгінгі күн-абыройларының
асатын күні! Дзон-Каба пірім аян берді. Жеңісті біз тойлаймыз! Біз!
Алдында ұрыс даласы жатыр. Сол арқылы ен байлыққа шаш-етектен
батасыңдар. Дала да, тау да еншілеріңе өтеді. Аян-баңдар! Атақ пен
даңққа бөленіңдер!
Ойрат қолы лек-лек қозғалды.
Қазақ жасағы да осы кезде аяғынан тік тұрған-ды.
Əбілқайыр ақбоз атын сумаңдатып қол алдына шықты.
– Уа, сарбаздар! Ұлыстың ұлы күні туды! "Елім-айлап" кек атқан
халқыңның сын сағаты осы! Құлдықта өлгің келмесе, жеріңді босатып,
еліңнің тəуелсіздігін, халқыңның азаттығын сақтап қалғың келсе,
намысың күшіңді еселесін, ерлерім! Арым - жанымның садағасы деген
аталарың. Сақта елдігіңді! Бірлігіңді қорға! Жат аяғы туған далаңда
топырламасын. Еркіңді көріктіңдей қадір тұт! Жолдарың болсын,
батырларым!
Шығыстан белдеуленіп таң белгісі білінді. Сол тұстан жалт-жұлт
етіп қызыл-от, қызыл-шоқ тұтанды да, іле қап-қара қою түтін будақбудақ өрбіді. Артынша-ақ зірк-зірк жер тітіренткен дауыс естіліп, ауыр
салмақ төмендегі, баурайды балақтап өрмелеген қызыл тобылғыны
ойпаң-тойпаң қырқып түсірді.
– Зеңбірек! Зеңбірек! Сақ болыңдар!
Жоламан қасындағы Əділге қалай айқайлап қалғанын өзі де сезбеді.
Зеңбірек добы əзірше онша зиян келтіре қоймаса да, алғашқы ашулы,
ызалы дүмпуімен-ақ біраз жүздерге қорқыныш сеуіп үлгерген еді. Əділ
досына қабақ түйе қарап, басын шайқады да, бұрылып алға көз жіберді.
Бүкіл маңдай беттегі алқап түтін мен шаңның астында қалыпты.
Көкжиектен көрінген қызыл күннің шар табағы əлгінде шақырайып
тұр еді, таңғы таза ауада ат тұяғының дүбірі мен қымқуыт шудан
туындаған мол үнмен қоса өрбіген көкала-күлгін көлеңкелер жарысып,
қызғылт шапақ енді көкжиекте емес сонау шығыс жақтағы жарты
аспанда ғана қиғаш көлбейді. Жырақта қайыс таспадай Ботабөрім өзені
қылаңдайды. Сұңқардың шыңында алтын сəуле тұнып қалыпты.
Əзірше оған жетер, жасырар мұнар жоқ. Ұбақ-шұбақ жөңкіген шаңтозаң, қою түтін етектен өрлеп, қойнау-қойнауға қарай баяу маңып
барады. Жан-жақта қыбыр-жыбыр қозғалысқа енген қалың əскер.
Мүмкін олар қозғалған да жоқ шығар. Өйткені қою шаң мен көкала
түтіннің тынымсыз ағысы маңайдағы қараңдаған нəрсенің бəрін
қимылға енгізгендей əсер беріп тұр еді.
Саңқ-саңқ-саңқ! Бұқар қара мылтықтың дүркін-дүркін жалғасқан
атысы естілді.
– Жарайсың, Бөкем! - Əділ ырза боп айқайлап жіберді, жалт етіп
Жоламанға уытты көздің насаттанған қиығын түсірді.
– Іредік деген осылай ірей қарсы алса керек!
Жоламан да тықыршып тұр. Бұлардың мыңбасы Қабанбай батыр əлі
ұрысқа кіріскен жоқ.
Орынбай көзін сығырайта күліп, Жоламанды қамшының сабымен
белінен түртіп қалды.
– Айтшы, тап қазір неше шерік о дүниеге аттанды?
– Е, қайдан білейін?
– Құдай біледі дейінші, осы қазір кемінде бір бес мыңы жер
жастанған болар. Ойбай-ау, бүйте беретін болса, осы біз соғысқа
араласпай-ақ ұрыс аяқталып қалар!
– Жə, жарайды! Босқа күпілдеме! - деп Əділ еркінсінген серігін
тыйып тастап, алдына көз тікті.
Орынбай теріс айналып, лекіте күліп алды да, тынышталды.
Бұл кезде редуттағы қазақ жасағы - жаяу əскер тобы нағыз қызу
айқасқа кірген еді. Саңырық батыр осы арада болатын. Ағындаған
алғашқы ойрат легі үстеріне төніп кеп қалғанда, Бекқараға қол бұлғап
қана белгі берген-ді. Сол-ақ екен дүрс-дүрс зеңбіректер боздап ала
жөнелді! Гүрс-гүрс қара мылтық атылып, зу-зу сұр жебелер безілдеді.
Маңайды шаң-тозаң алып кетті. Əлгінде тоқталмастай болып ағылып
келе жатқан жау шебі əр жерден бір үзілді.
– Жарайсың, көк көз, сары орыстарым! Ақылдарыңнан айналдым!
Əй, азамат-ақ екенсіңдер! Сарбаздарым, аянбаңдар! Үзбеңдер!
Жебелей атыңдар! - деп Саңырық та қос жауырын садағынан
сауытбұзарын зу еткізді.
Түлекбай ə дегенде қатты секемденіп еді, алғашқы қарқынды көрген
соң бойын жинады. Енді біртүрлі қуаныш сезіміне бөленіп, анау іркіліп
қалған жауын шақырғандай, шырт-шырт түкіріп қояды.
Кенет... "ыз-з-зп!" - ақшыл түтін зымырап келіп дəл алдындағы он
бес адымдай жерде өсіп тұрған бір түп бұтаға соғылды. Гүрс еткен
үнмен жер сілкініп кеткендей көрінді. Əлгі ақ түтін түскен жерден
жан-жаққа топырақ пен тас шашырай ұшты да, түйдек-түйдек ақшыл
шаң аунақшып ілгері сұғына жылжыды.
"Ойпырай, мынауы керемет қой! Егер дəл жетіп, дөп тисе, не болар
еді?" дейтін үрей толқындап енді де, кеудені нығыздап билеп алды.
– Ат! Атыңдар! Heгe бөгелдіңдер?
Кім айтқанын естіген жоқ. Қасындағы өзі сияқты абдырап қалған
жүздерден өз халін ұққандай Түлекбай əлденеге қатты қуыстанып,
садағына сары жасынды батыл тіреді.
Алғашқы соққыдан кейін қайта шегініп, ес жиған ойрат қолының
алдыңғы шебі тағы да лап қойды. Енді қарсы алдындағы тосқауылқорғанға тура салмай, жебе жетпес тұстан айнала, қиғаштай шауып,
редуттың артына қарай ойысып барады.
"Кетті! Жіберіп алдық! Қап!" деп өкінген Түлекбай ор ішінде
отырып, жұдырығын білемдеді.
***
Бөгенбай батыр бұл кезде сардардың қасында тұр еді. Ойрат
қолының қорғаныс шебін айналып өтіп, ашық алаңға шыққанын
көргенде, Əбілқайырға жалт бұрылды.
Сардар қылышын суырды.
- Сарбаздар! Айқасар сəтің анық жетті! Кімде кім елім десе, сол
тілегін ақтар сəт осы! Тайсалғаның - жеңілгенің! Сарылдап аққан
қаныңмен тұншықтырсаң да - жауыңды ілгері аттатпа! Қасиетті
далаңның жусанын да жау табаны таптамасын! Жөнел, Бөкем!
Батырым, баста қолыңды!
Күн кіші сəскеге тырмысты. Бұлтсыз аспанды мұнар торлады. Үш
төбеден будақ-будақ от тұтанды. Бұл - шабуылға дайындық белгісі еді.
Жоламан Əділдің қасында əлі де сабырсыз ширыққан күйде тұрған.
Анау жазыққа шашырай құйылып жақындап қалған ойрат шеріктері
жоғарыдағы бұларға дəл қазір құжынаған қара құмырысқаға ұқсап
кетіп еді.
"Неге осыншама кідіріп қалдық? Қапысын жіберіп алмаймыз ба?"
дейтін күдікпен Əділге жапақтады. Əділ бұл сəтте қоржынынан тоғыз
торлы торғауытын алып киіп, дулығасын басына төңкеріп алыпты.
Тастүйін түйілген. Ештеңеден қаперсіз тəрізді.
"Əділ - тегін жігіт емес! Өзі тым сабырлы. Мен неге бəйек
таппаймын. Қолбасылар қате жібермес".
Сөйткенше алдыңғы жақ түйдектеле ілгері жөңкіді. Жоламан да
тізгін қақты.
Айқай-сүрен жазықты жаңғыртып барады. Қарсы ұмтылған екі қол
əп-сəтте шырқ айналған құйындай бірімен бірі араласып кетті.
Аттардың кісінегені, қылыштардың сарт-сұрт, жарқ-жұрт қимылы,
жебе суылы енді сəт сайын үдеп, маңайды тегіс дүрліктіріп жіберді.
Жоламан найзасын кезене Əділмен тақым тиістіре қатар құйғытып
келе жатыр еді, бір кез атының сүрініп барып түзелгенін көрді.
Найзасы жерге тіреліп барып, қолынан сусып түсіп қалды. Жалмажан
қылышын суырды. Алақтап жан-жағына қарады. Əділ көрінер емес.
Арттан тықсырған ат омырауы кеуделеп соғып, мұның айғырын
сүмпите алға итермелейді. Кенет... қарсысына əлдекім келе берді.
Ойрат шерігі!.. Мосқал адам. Қара бұжыр беттің түсі өрт сөндіргеңдей.
Қалың етті еріндерін тістене жымқырып, өкіре айғайлап, шоқпарын
құлаштай көтеріп, төне берді.
Жоламан қалқанын басына тосып, жалт етті де, оң жамбасқа ауып
барып, қайырыла ұмтылып кейіндеу қалған шеріктің ту сыртынан
қылышымен салып өтті. Ыңыранған дауыс тез үзілді де, ауыр дене ат
жалын құшты. Жоламан айқайлап шыңғырып жіберді. Жеңіске
насаттанып, қуанып айқайлады.
– Бол, тоқтама! - деген Орынбай екен. Бұғалықты ыңғайлап,
əлдекімге лақтырғалы кезеніп барады. - Абай бол, Жоламан!
Тастақ жердің шаң-тасы түгел ауызда. Кіжініп тіс басқанда, азуда
егеледі. Кірш-кірш қажалады. Кірш-кірш сықырлайды.
Болат хан мен Əбілқайыр сұлтан төбе басында бақылап тұр.
Ұрыстың алғашқы қарқыны əзірше жаман емес. Сонау алқапта қазір екі
жақтан да он мыңдай адам айқасып жатыр. Оң қанат пен сол қанат
тосқауылда.
Болат сардарға бұрылды.
– Сардар, тың күшті қосса қайтер еді?
– Əзір күте тұрайық. Меніңше,
зеңбіректерін істен шығару болар.
ең
қажеттісі,
қазір
ойрат
– Əлбетте сөйткен дұрыс! - деп хан білгішсіне келісім танытты.
Əбілқайыр Сіргелі Елшібек батырды шақырып алып, тез-тез бұйрық
берді.
– Қайткенде де анау зеңбіректерді құрт, батырым! Саған ғана сеніп
тапсырып отырмын. Қасыңа сенімді жігіттеріңді аларсың.
Бұл кезде ойраттың бес зеңбірегі сол қанаттағы арнаға тығылыса
орналасқан Шақшақ Жəнібек батырдың қолын атқылай бастап еді.
Ысқырып келіп қатар тұрған атты сарбаздың ортасына түскен
зеңбіректердің оғы он шақты адамды ат-матымен ұйпап кетті.
Емберген мен Дəулен орта тұста болатын. Алғашқы ысқырық
жеткенде Емберген атын тебініп Дəуленге тақала түсті. "Тиер ме екен?
Ең болмаса бір рет қылыш сермей алмай өлгенім бе?" Арқасы мұздап,
жауырынының екі арасы жыбырлап қоя берді.
Зуылдап келіп арт жағынан естілген ауыр дүмпу жердің шаңын
аспанға атты.
- Ұйлықпаңдар! Араларыңды ажыратыңдар!
Тағы да екі-үш зеңбірек добы жүйдірмелетіп келіп, ашық жерді
дүрс-дүрс соққылады.
"Бəсе! Қоқанлоққысы ғана екен ғой! Қарап тұрып, бекер өле
қоймаспыз" деп Емберген есін жиғандай, қонышынан шақшасын
суырып ерніне сала берді... Сала берді де, дүниенің шыркөбелек
айналып зымырап бара жатқанын еміс-еміс қана сезінді.
Бір рет көзін ашқанда басында жүрелеп отырған Дəуленді көрді.
Жігіттің жас күркелеген жанары біртүрлі аянышты екен. "Неге
жылайды? Еркек емес пе? Жылағаны несі?" дейтін көмескі сұрақ
көмейіне кептелді де, одан ары Емберген басын кекжең еткізіп, сұлқ
қалды. Фəни жалғанның басқа сұрағы мен жауабын қаламас мəңгі
сапарына аттанған еді қайран азамат!..
***
Елшібек батыр сайдың тасындай жиырма шақты əлекедей жаланған
жігітті іріктеп алды да, ескі арнаны тасаланып, лекіте жөнелді. Сол
бойда жарты шақырымдай жыра құлдап, сұғынып барып, аз кідірістеді.
Бұта тасасында тұрып Елшібек батыр маңайды ұзақ барлады.
Алдында, зеңбіректерден беріде, кішірек обаның түбінде жау мергені