Ватандиз хъша - 08

— Ана гьикӏ хьана, гражданин дустагъ, ви нефес дар хьан ва хьи?—хабар кьуна пршурорди
— Вуна дуьз кьат[ана, прокурор, тамун гьава заз агъур
жезва, нефес кьазва. Са тӏимил рекьиз хъфейтӏа, зун чӏур жедай вал я, кӏвачер юзуриз хъижезмач... Куь къаст нефес кьаз туна зун
кьиникь яни?
— Гьакъикъатда инин гьава зазни залан я,—Асадованди зарафат тирни, гьакъикъат—галайбурун кьил акъатнач.—Миллион
йисаралди чпин вилик физвай вакъиайрин гьакъиндай сир хуьз
алакьдай и тарарин нефес вучиз ятӏани са бязи инсавриз залан
я. Амма чара авач, гьа залан нефесдик эхна кӏанда. Са тӏимил
рекьиз хъфенмазни чи кьведан нефесни чкадал шведа. Ингье, и
юлдашриз гьич ха'барни авани?—ада милиционерар къалурна.—
Вучиз лагьайтӏа чна кьведа хъвазвай шуьрбелгдин дад абуруз
чидач. За дуьз лугьузвани, гадаяр?
— Низ чида, юлдаш Асадов, чун куь гъавурда акьазвач
кьван.
Ягьедин гьал пис хьана, ам чиник ивидин бензи кумачиз ярх
хьана, сивизни кваз цуькГуьндин куркур акъатна.
— Мад завай хъфиз жедач, рекьиз кӏанзаватӏа, зун гьа инал

иикь!— гьарайзава Ягьеди.—Квез завай вуч KӏnӏӏӏnBe, пути KVU*
ие зи рикӏиз рапар язана.
— Алчах!—гьикьван вич чуьз кӏанзавайтӏани прокурорднннй
*хиз хъхьанач, ада Ягьедин чиниз са капач вегьена.—I ъуьд динеда авай дишегьлидал гъил х'каждайла, ви намус, виждан гьина
авай? Вун хьтин жанавур патал иви экънчзавайдан кьве аялдин
язух ваз атаначни? Хкажа ам, галчӏурна гъваш!
Милицайри галчӏурна гъидай кьван зегьмет чпиз ганач. Элкъуьрна гъилиз звар гайиди адан дар хьанвай нефес чкадал чта на, кӏвачерикни юзун акат хъувуна.
Прокурорди абур лзарфадин ци тухвана дувулар винел акьалтнавай еке мегъуьн таран патав гъана, тарцин кӏане, яд авачир
кьуру къаналда авай кӏунтӏ къалурна.
— Гьан, Ягье, чир хъижезвани? Де эвичӏ а фуруз, вуна ам
ӏьикӏ чилик кутунайтТа, гьакӏ хкудни хъия. Ви чиркин гъилерин
азабар эхна вилер акьалай язух дишегьли гьа зулуматдин йи'къан
шагьид тир ракъинин нурари чими хъувурай.
Кардин гьакъикъат чир хьайи милиционерар гила ажугълу
жезва, абуруз исятда чпин «илик инсандин шикилда аваз акъ вазнавай ватьши кӏур гана рйкьиз кӏанзава, амма прокурорди
абур кьабулзавач.
— Къанунда къалурна'вай жаза ада гьикӏ хьайитӏани къачуда, гадаяр, дарих жемир.
Ягьеди кӏунтӏунин винелай къванер къачузва. Ивидай хьанвай дишегьлидин чин малум хьана, а чинин са патал накьвадай
ктад хьанвай чӏарар, дишегьлидин абур тир, амма къуватлу гьи ле гьатайла ажуз жедай чӏарар, алай. Вилерин кьекьемра руг
гьатнэвай, амма вилер чеб ачух тир, гуя абуруз мад сеферда
ачух дуьньядиз кичлигиз кӏанзава. Гьакъикъатда ам же^ьил тир,
адан вил дуьньядихъ галаадай.
— Юлдаш Асадов, ада'кай хкудна вучда,—лагьана милицайрикай сада,—ам гьикӏ хьайитӏани исятда хутахиз жезвач хьи!
Зи рикӏ чӏур жезва.

— Куьне дуьз лугьузва,—рази хьана прокурор, —куьн ам
гваз райондиз ахлад, зун и дишегьлидин хуьруьз фида. Хуьр му кьув гва. Жемятдиз мейит авай чкадикай хабар гуда, кьуй аявал
хъувурай. Зазни ам накь няниз къалурайди я...
Аламатдин сир! Прокурор Асадоваз Хатун Ягьеди кьсйиди
ва ам кучукнавай чка гьинай чир хьанатӏа, жемятдин кьил ак'ьт
завачир. Гзафбуру фикирнавайвал, ада ам Ятьедив гужуиалди
хиве кьаз т.уна, гьа кардайни адаз чухсагъул лугьузвай. Жомш дин шаж алай чкаяр суддал винел акьалтна.
Суд физвай клубдин зал гъвечӏиди тиртӏани, инсанар гзиф
кӏватӏ хьанвай, гьеле хейлиибуру ана чка таххьайла къоцихъай,
ачух пенжеррай яб гузвай.

Колхоздин девлетдиз, гьиле гьатай кесиб-куьсуьбдин малдиз
хаинвал авун анихъ акъвазрай, инсан кьиникьай тахсирлу авун вай тахсиркардиз авайди са шатьид я, амни Микил, эхь, эхь„
окладдин ракӏариз кьуьнт яна яйлахдай хтай Динарадин шаламрал хъуьруьнар авур Ми'кил вуч тир, гьам я. Ада гьеле хамуник
игьтият кваз, Ягьедин чиниз вил ятъиз тежез, чилиз килигиз, да на квахьна, вич гьадакай къекъвез тамуз фейивал, яргъай вичиз
кӏарасар атӏузвай Хатунан къаралту акурвал, са арадилай гьи най жвезвайди тиртӏа тийижиз Ягье малум хьайивал ва в ич ахпа илис хьана кулара чуьнуьк хьайивал гъалунихъ галай хьиз
ахъайзава.
— Абурун арада вуч рахунар физвайтӏа, заз ван жезвачир, суьгьбетзава Ми'кила.—Хатуна аксивал ийизвайтӏани, Ягьеди ам
тамухъ галчӏурзавай. Абур вилерикай хкатайла, зунни абурун
гуьгьуъуьниз физ хьана. Гьа икӏ чун саки тамун юкьваз акъатна.
Ягьеди гьужумзавай, дишегьлиди гъиле авай закӏатӏ юзуриз ам
вичив агудзавачир. Ятьеди садлагьана адан гъил кьуна, звар га на. Дишегьлидай гьарай акъатна ва гъиле авай закӏатӏ чилел
аватна. Ягьеди ам кьулухъай кьуна хкажна, эляна. Абурун яр гъалди кукӏун-чухун хьанай. Ара-бир тарарин далдадик ажатзавайвиляй завай бегьем кьатӏуз жезвачир. Дишегьли кӏвачел
акьалтна катиз кӏан хьайи Ягьеди ам яна ярхарна, мад кӏвачел
къарагъна, 'мад яна ярхарна. Пуд лагьай сеферда ягьайла, ам
къарагъна заз акунач.
— Вун итим туш!—гьарайзаса залдай.
— Вун гьа кьилел алай бармак галаз кьий, алчах!
— Заз кичӏе хьана, завай алай чкадилай юзаз хъхьанач. Ада
зунни рекьидай.
Залда авайбуру Ягьедилай Микил гзаф лянетламишзавай.
Судьяди инсанрин къалмакъал секинарна. Микила мад вичин
суьгьбет давамарна.
— Къеце хурушум жедалди завай алай чкадилай къарагъиз
хьанач. Са гунагьни квачир инсандиз жуван вилик икьван зулум
авун заз задан хьанвай. К^вачер зурзазвай, беден юга тур хьиз
хурт хьанвай, гуя а кукӏвар жедайвал элягъунар, ягъунар Хату наз ваъ, заз авуна. Няниз кас-мас амачирди гьа(КЪИ'Къат хьайила,
зун чуьнуьх хьанвай чкадивай къарагъна, кьве кас ккӏай майдандал фена. Анал ивидин, я са маса лишан алач ир, анжах ламу
пешерай галчӏурнавай кыве K ӏB OT HH гел авай. Гьа гел кьуна фейила, зав ам кучукнавай чка жагъана. Дишегьлидин кӏвачер ак вазмай. Заз кичӏе хьана ва тадиз катна кӏвализ хтана, дана гьич
рикӏелни аламукьнач. А йифиз чи данани жанавурри ал ажна...
—Микила вичин суыгьбет куьтягьна.
— Микил,—латьана судьяди,—ӏca кар аламат жезва, акьвак
кичӏе тир вуна пракурордиз гьикӏ жуьрэтна хабар гана?

— Квез чидач ман... Куьке нупм мм MH>'лерал накъвар акьалтна.
— Микил, ваз залан тирди чаз чида, вмми грреи Ш*ч$$, илуй
жемят вири крарин шаклувиляй акъатуй.
— Сад лагьайди, зун рикӏ сефил кас я, эгер Jӏӏ наши ut»m
рекьиз хьайитӏа, гьада рикӏиз таъсирда. Завай а къурлулу сегь недиз гзаф вахтунда килигиз хьайиди туш. Чин кӏаникна къагка на. КДвализ хтайла, зи рикЬивай Хатунан аялар, адан итим К/ьурбан (гьамни зун хьтин етим тир эхир) гвя жез хьана. Заэ Къур бана гзаф куьмекар гана, зи гишин руфун тухна, ингье и зал алий
пенжекни базардай гьада къачуна заз гайиди я. Гьавиляй за сиф
те чар аданч паб
Наргизаз осхьена, ахпа прокурордиз. Мумкиннал
хьайитӏа, за гь а Къурӏбанан аялриз чӏехи стхавал ийида,—ада и
вилерилай накъвар алахьна.
— Чун гъавурда акьуна, Микил, ваз чухсагъул,—еудьяди ам
ацукьар хъувуна. Ахпа еудьяди эмспертиздин нетижа кӏелна. Лип
къейднавайвал дишегьли куьнтуь шейиналди чГулав лекь алий
чка яна, месела гъуталди, лекь къазунна, ахпа бамишнава, гьа дакди кьена.
Жемятдин арада къалайуллух гьатна. Абуру Ятьедиз чпии
рикӏел акьалтай вири чиркин гафар лугьузвай. Акьван къал кпай
Демир дайи гьа суд башламишай енфтедилай тарцин кӏанчӏ хьим
сес квачиз ацукьайди, эхирдал кьван. Судьяди Ятье къанлу яз лап
кӏевидаказ жазаламишнавай къарар кӏелайла, жемятдин капа рихъ галаз санал адани дериндай нефес акьадарна.
ЩЕРИД ЛАГЬАЙ КЬИЛ
Бакудин артистрин еке бригада Грозныдиз исьван гьич поочддайни эвичӏ тавуна, са къурху гъидай вакъиани (агъур тупарин
сесер лап мукьувай ван жезвайтӏани) дуьшуьш тахьана фоне,
Грозныда абур кьве чкадал пай хьана. Абурукай са дестсди Ке>
ферпатан Кавказдин армидин чаотариз, азарлуйриз концертар
гун лазим тир. Муькуь, Наргиз талай десте, лап Украинадиш
кьван физвай. И дестедин репертуар девлетлу тир, уьлкведии ем ки вири халкьарин манияр программадик квай. Наргизан реи<чртуардик> маниди лув кутунвай. Ада ам гьар са ^къеч^й чкадал садлаи'ьип
нумра яз тамамарун кьетӏнавай, вучиз лаӏгьайтӏа а маниди, ампи
ватанэгьлийрилай гъейри, Надираз эверзавай, адаз вичин мгым
миш хьайи рикӏикай хабар гузвай. Фидай рекье икьван гагьди
Надир садрани рикӏел хкун тавурвал, ада Ягьедикайни гьич фи
кир авунач, гьатта вич адакай чара хъхьуни, вичин ри.кӏе аиаи
гафар адаз лугьуз хьуни хвеш кутунвай, гьавиляй хирер

тӏалдин гъиляй эквни бегьем та'квазвай азарлуйрин патав фи дайла, ам хъуьредай.
Гьар са госпиталдиз гьахьдайла, налугьуди, ам азарлуйрин
ваъ, стхадин патав му/гьманвилиз физва, гьакыван кьезилдиз ка мар къачудай, гьакьван назиквал, хушвал къалурдай. ЭхкъечГна
хъфидайла, вирида капар даъиз, щьилер «утӏунна кап ягъиз тежезвайбуру кӏвачер чиле эцятъиз кьведра-пудра са мани ти'крар хъийиз хкизвайтГани, пашман жедай, вучиз лаӏгьайтӏа, гъавурда акьун
четин туш, адал Надир дуышуьш жез-вачир Адаз акӏ тир хьи,
Надир гьикӏ хьайитӏани са госпиталда хьун лазим я, -адаз Надирал хер хьанвайди чизвай, чӏулав гьарфаралди адан игитвили кай «хьенвай ,газетдай кӏелнавай
Гьа икӏ бригада лап яргъаз акъатна. Йифизни рекье хьана
абур, кжьузни. Абур шегьердин къеняйни динждиз фидачир, гуя
аӏбур реКьяй ваъ, дагъдин жйгъиррай, синерилай, еке хвахарилай
физва. Инеанрин гзаф йисарин зегьмет сятерин вахтунда агьур
бомбайри чукӏурнавай. Чкӏанвай кГвалер, канвай гуьзел багълар
акурла шел къведай Ахьтин вахтар жедай, югъди ракье хьана
абуру йифиз армиядин са чаатуна ва я госпиталда концерт гудай,
я тахьайггӏа, йифди рекье хьана, юкъуз сана концерт гудай.
Ингье абур кул-кус квай дуьзен чуьлдай куьгьне полуторкада аваз физва. Къеце куьлуьз марф къвазва. Гьавадин и къулайсузвиликай чиз, сенфиз ял ягъиз акъвазай частунай абуруз кьи лел бармакар алай плашар вуганвай. Наргиз машин физвай рекьиз тамашзава. Десте-десте солдатрин кӏеретӏар винел патал
парча гьалдна кӏевирнавай машинар, рекьин къерехдай палчух дин кесакар цавуз акъудиз танкар физва. Япара тек-бир язавай
тупарин ванер акьазва. Рекьин къерехдай инал-анал кукӏвар хьанвай тупар, палчухда акӏана са къвалахъ ярх хьанвай немсерин
кьве танк, тумунал алай хашунилай чир жезвай са самолёт акваз ва. ЧкГанвай кьван буш патронар, ящикар, кукГвар хьанвай ма шинар, дуьзен чуьлдай акъуднавай кьван фурар акурла, инал гьа
мукьва къати дяве фейиди чир жезвай.
— Агь, инал женг фена гьа!—лагьана кузада ацукьна артистар гваз физвай са жегьил лейтенантди.—Атӏа кьакьан тепедал
немсерин дзот алай Агь, ада чаз цӏай гана гьа. Чи дивизиядиз
тӏвар малум хьанвай старший сержант Муслимован цӏукайни кичӏе тушир отделениедин ирид касди а дзот кукӏварна. Эгер гьа
игитар тахьанайтӏа, В Бейтунован ротадикай садни амукьдачир.
«Муслимов» фамилиядин ван галу|кьайди Наргиза кьилелай
плашдин бармак алудна, вичиз мад сеферда ван хъхьун патал
хабар кьун хъувуна.
— Багъишламиша, юлдаш лейтенант, вуна нин отделение
лагьанай?
— Муслимован. Гьикӏ хьана?

Наргиза вилерив са шумуд сеферда лупӏ-лупӏ иниз туна лейгенантдиз тамашна. Исятда адаз я тупарин ван хъижезмач, я
иурвур ацалтна физвай машиндин. Адан вири фикнр суьгыбет башӏамишай лейтенантдал желб хьана. И фамнлиядин ван хьайи
Эркиназакни юзун акатна.
— Адан тӏвар вуч тир?—хабар кьун хъувуна Наргиза.
— Тӏвар заз чидач, зун маса ротадай я Вирида адаз «Каз
бек» лугьудай. Мумкин я, адан тӏвар Каз'бек ятӏа.
«Ваъ, газетда «Казбек» кхьенвачир»,—фикирзава Наргиза.
— Ваз ам вич гьинай ятӏа чидани^
— Средний Азиядай, эхирки гьа республикайрай я.
«Акӏ ятӏа ам туш, Муслимов фамилияр узбекрнхъ, таджикрихъни пара жеда»,—вичи вичиз рикӏ-дуркӏун хгана Наргиза.
— Абур, а ирид кас кьенани, амукьнани?—хайар кьуна муькуьбурукай сада. Аданди чӏана гьакӏ са рахун хьуй ласгьана ха
бар кьун тир.
— Кьена, вири кьена, амма рота къутармиш хьана Заз ван
чьайивал, абур иридни «Слава» ордендиз къалурнава
Машиндин чапардиз далу янавай Наргиза вичин фикирдиз
лейтенантди авур суьтьӏбет гъизва. Тупарин ванер гила адаз лап
мукьувай жезва, адаз гуьллеяр гьикӏ хъитӏкьинзаватӏа аквазва,
минайрин къувдай сесини зегьле тухузва. Солдатар къарагъзава,.
гьужумдиз физва, урадин сесерни къвезва. Амма кьакьан тепедай
цӏай къвезва. Солдатар дергес галукьай вакьер хьиз ярх жезва.
Ингье Надир, адаз аквазвайди Надир я, физва, цӏун хуруз физва.
Наргизаз кӏвачел къарагъна мани лугьуз кӏанзава, къуй а мани Ди вичин ватанэгьлидик руыгь кутурай, душмандин гуьлледи адаз
кар тагурай, вучиз лагьайтГа ам ватандиз гзаф чжайрал герек
жезва, ам хуьрени герек я. Амма Надир яна, Надир ваъ, гьа те пе вичин 'бедендал кӏевирдай par кьван авай касдин беден виняй
агъуз авахьна. Наргизай гьарай акъатна ва ада кьве гъиливдини
чин кӏевна.
— Вахъ вуч хьана, Наргиз'—серсер хьанваз къвалав гвай
Эркиназа ам кьуна. Амайбурни кӏвачел акьалтна. Наргиза ахва рикай кватай тегьер вилер ачухна. Вичин гьарайдин ван рикӏел
хтайла ва кьилив кӏватӏ хьанвайбурни ахӏкурла, адаз юлдашрикай регъуь хьана. Лейггенантни гъил(яй са затӏ аватай хьиз къах
хьана амукьна. «Аквадай гьалда жегьил рушаз кичӏе хьана, —
фикирзавай ада.—Гьамиша музыкадихъ галаз къугъвазвай таза
рушаз бес тупарин сесери таъсир гудачни?»
Артистар авай машиндиз рекьел яру гъвечӏи пайдах гвай солдат руша амай гуругьдикай галудна, рагъ экъечӏдай патахъ рехъ
къалурна. И рехъ са экьван чала-чухурар авайди тушир, машиндини эця тийиз хьайила, паосажиррикни сес кумукьнач
Гьа икӏ секиндиз абур са сятдилай хьиз шегьердиз акъатна.

Шегьердин кӏвалер гзаф пай чкӏанвай, сагь амайбурни цларай
гелер атана кьатӏар-кьа'тӏар хьанвай. Инсанри: дишегьлийри, кьуьзуь нтимри куьчеяр авахьнавай къванерикай, кирпичрикай михьи
хънйизва. Вирида кӏвалахза>ва, амма садан чинни ачух туш, сугъул я, руквади кьунва. Абур машинда авайбур\з кил иг кьванни
авунач.
«Ингье инсанар,—фикирзава Наргиза,—накь цӏукай хкатна,
къе вичнн хайи муг бед'бахтвал гъайи гъилерикай михьи хъийизаа. Абурухъ вуч ама? Чими кӏвал, ксудай мес, недай фу амани?
Абурухъ вуж ама? Стха, хва, кӏаниди амани? Садни, са затӏни
амачтӏани, къуватлу, вири четинвилериз дурум гана ватандин рекье эцигиз жедай кичӏе тушир рикӏер ама...»
И хиялрик кваз машин лацу кӏвалерин вилик акъвазна
— Им госпиталь я, юлдаш лейтенант, чун тайиннавай чка див саламатдиз агакьна,—лагьана солдат-шофёрди кабинадай
кьнл акъудна вичин руквадайни мазутдай хьанвай чин къалурна.

Госпиталь. Коридор азарлуйрив ацӏанва. Абур палатайрай
атанвайбур я. Са-садбурувай чпивай физ тежез хьайила, медсестрайрн къуьнерикай кьуна гъизва ва абуруз ацукьдай чкаяр
туькӏуьрзава. Сада виликай, сада кьулухъай кьуна медсестрайри
чархар квай занбураг гъана. Ана чӏарни юзун тийиз къатканвай
азарлу кӏвачерилай башламишна чинни кваз жунайралди кутӏуннавай. Чли'вай асаяр гваз къекъвез жезвайбуру адаз чка авуна.
«Ида вилер ахъа авуна им пуд лагьай югъ я,—лугьуз сада сад
гьавурда твазва.—Чухсагъул Костя халудиз, а касди адал къа чур кьван зегьмет...»
«Костя халу вич аквазвач хьи?»—рахана масад.
«Шегьердин исполкомдиз фенва, совещание ава, луда».
Азарлу авай занбураг кьил цлахъ элкъуьрна акъвазарна.
— Гадаяр, квез зи вилер кутӏунна'вай хьиз жемир,—лугьуз
шадвал кваз рахазвай занбурагда аваз гъанвай азарлу. — Абур
зи ватанэгьлияр я, вилер кутӏуртӏани, зи рикӏиз абур аквада.
Атанмазни вичел виридан фикир желб авур и гададин кьи лив гзафбур кӏватӏ хьана. Солдатар я ман, гьарда са къемеда гаф
лугьуз хъуьруьнар ийиз башламишна.
И шад гада старший сержант Муслймов Надир—«Казбек»
тир. Палатада авай гзафбуруз адан тӏвар ва аъихьтин кьегьал вилин аезифа тамамардайла хирер хьанатӏа чидай, вучиз лагьай тӏа и госпиталда авайбурун са пай Бейтунован ротадай тир. Абуруз адахъ галай юлдашарни вири кьейиди чидай, амма садани
адаз са чӏуькьни ийизвачир, къуй адан рикӏиз тӏарвал тахьурай
лугьузвай.

Концерт башламиш хьана. Устаддиз лугьузвай манийриз кап
ягъиз жедайбуру ашкъилудаказ кап язава, Надиравай жезвач,
ада: «зи патахъай куьне кьванни ягъа, гадаяр»,—лу|гьузвай.
Имгье нумраяр малумарзавай дишегьлиди Наргизан тӏвар
кьуна. Надир вичин япарихъ инанмиш хьанач, ада къваларив
гвайбурувай тӏвар Хабар хьун хъувуна, абурунитайин жавабганач.
Надираз Наргиз аквазва, гьа вичиз чидай зериф, яргъал рекьера машинри сефилнавайтӏани жегьилвилин шафакьлувал
квахьнавачир Наргиз атана юкьвал акъвазна. Ада лезги чӏалалди
«Ватандиз хъша» мани башламишна. Вири секин я, юзун амач.
Надираз гьекь акъатнава, беден буш хьанваз са чкани тӏазмач,.
гуя ам гьамамдин чими це ава. Са легьзеда адан рикӏелай дяве да вичел акьалтай кьван четинвилер вири алатна, фикирар датълариз, гуьзел яйлахриз, гишин инсандизни темягь къведай къайи
булахриз, Наргиз хкизвай къалин тамуз чкӏана. «Ада хъша лугьузва. Низ? Чубандиз, заз, душман туна ваъ, кукӏварна хъша
лутьузва». Наргизан сегини ам хкажзава, амма тӏазвай чка авачтӏани, адавай къарагъиз жезвач, гьакӏ ракьун тӏваларихъ «утӏуннавай хьиз я. «Гадаяр, виниз жез куьмека»,—тавакъу авуна ада
къ>валарив ӏгвайбуруз. Солдатри куьмекзава, амма Надиравай
къарагъиз жезвач. И гьерекат аквазвай Наргиз мани лугьуз-лугьуз Надираз муквва хьана, вилик а'къвазна. Наргизан вилерал
накъвар алайдини адаз аквазва. «Гьарайда за,—къизмардиз ифенвай сачуна къугъвазвай къуьлуьн твар хьиз юзун квай Надира
фикирзава,—адаз зи ван чир жеда, къужахламишда. Ваъ, икьван
беябур шикилдиз атанвай ада закай вучда. Ягьедиз балшнавай
вичин мувгьуьббат ада зун къужахламишуналди чиркиндач. Ваъ,.
Наргиз, са чкадал за ваз зи рикӏин ажузщал къалурна, вун кӏанзавайди латьанай, амма вуна зун маса гана. Гила зун ягьалмиш
жедач, и яргъал Украинада вав за жувал хъуьрез вугудач. Вахъ.
дишегьлидиз хае тир ви дамах ава, захъ дагъвидиз хае тир зи
дамах».
— Агъуз хъия, гадаяр,—лагьана ада явашдиз кьил ястухдал
эхцигна. Наргизни манидин эхир хъулчъуз-хъулгьуз вичин чкадал
хъфена ва гьанлай вилер алуд тийиз Надир галай патахъ килиг зава.
Тӏветӏ юзайтӏани хабар жедай секинвал авай гослиталда тар
хайи хьтин капарин ван акъатна. Вирида адаз кап язав'ай. Нар гиза вичиз кап язавайбуруз кьезилдиз икрамзава, гзаф вахтунда
ам юз-азни гежезвай Надир галай патахъ элкъвена. Ада мадни
урус, азербайжан ва маса чӏаларал манияр лагьана, амма Нади раз абурукай са акьван гьяз хтанач, ифенвай сачунал къайи яд
иличнавай, адавай къуьлуьн тварциз таъсир хгуз жезмачир.
Концертни гана куьтягь хьана. Азарлуяр Надираз «ви ватанэгьлийриз чухсагъул»,—лугьуз чукӏун хъувуна. Надирни вичин

палатадиз хутахна. Ана ада яргъалди Наргизакай фикирар ийиз
хьана, вичи авур кар дуьз яни-тушни лутьуз цӏуд-кӏеле ийиз хьана. Гать ада танишвал тагунал вич батӏулзавай, вучиз лагьайтӏа
ватандикай яргъа и четинвилериз дурмм гузвай вахт>нда кьве
таниш ӏKac дуьшуьш хьун шадвал тушни, вавай эхиз хьунухь вуч
я\ Жегьилвилин суьпыбетар ийиз тахьайтӏани, дидедиз кьванни
саламар хутахиз вугудай хьи. Муькуь патахъай ада вич гьакълу
ийизвай.
«Амма, Наргиз, —лугьуэвай ада,—ви маниди зи хирерин тӏал
кьезиларна, зун ашкъилу авуна ва зи къуват мадни артухарна.
Зун фад сагъ хъижеда. Гьа вуна лугьузвай чубан, зун, хуьруьз,
жуван девлетдин кьилел хкведа».
Югъ арадай фена. Кьвед лагьай сеферда сагърай хъулгьунин концерт жудайла, Надира вич сестрайрив палатадаини акъудиз вуганач. Анжах Наргиза «Ватандиз хъша» мани тамамар тавурла, адетдин са солдатдин патай ада гьа мани тамамарун тӏалабзавай са сестра ракъурна. Налабун кьилиз тухузвайла, Наргизан рикӏикай Надираз хабарни авачир, адаз ачух ракӏарай жезвайди адан хъуьтуьл сес тир. Нар<гиз> чинни кваз куПуннавай солдат къатканвай пипӏиз мукьвал-мукьвал килигзава.
Мани куьтягь хьана. Надиран патав атай медсвстради гьайиф
чӏу|гвазвай тегьерда лагьана:
— Куь арада чинебан сир авай хьиз аквазва, юлдаш Мусли мов, а руш шехьзавай.
— Шехьун хъсан я, ада дерт аладарда,—лагьана Надира.—
Мани гьакъикъатда таъсирлуди я, ада ватандин гьар са nӏwnӏ
рикӏел хкизва.
Артистар гьа инлай машинда 'ахкьахна, хъфена. Наргизан
умуд атӏанвачир, адаз Надир жагьун хъийидай хьиз тир.
ЩЕМУЬЖУЬД ЛАГЪАЙ КЬИЛ
Старший сержант Муслимов Надиран къуватлу беденди хейлин четинвилериз дурум гана, ажалдичъ галаз женг тухвана, ам
эхирни кӏвачел ахкьалтна. Кьуьзуь дуктур Семен Игнатич, ам
Кавказдай 'я лагьайла, акьван гьуьрметлу хьанвай хьи, гуя ам
вичин хва я, вучиз лагьайтӏа ада вичин духтурвилин сифте кьил
Кавказдин гуьзел ш&гьеррикай сад тир Владикавказдилай башламишнавай. «А шегьер, адан 'гьуьрметлу инсанар зи рикГелай
алатдач»,—лугьудай ада. Гьавиляй Семен Игнатича Надирал
кьил чӏугун тавур, адахъ 'галаз бубавилин рафтарвал тахьай са
югъни жедачир. Хъуьруьнар, зарафатар ийидай, чеченрикай, осетинрикай, а'буру мехъерардай къайдайрикай суьгьбетдай. Нади
ран ватанэгьлияр тир артистар акун тавунал Семен Игнатича
ӏьайиф чӏугвазвай. Абуруз Надира вичикай хабар тгайлн, адаз
хъел атанай.
— Дагъвияр, эхир хьи, вичиз хьайи тӏарвал рикӏелай алуд
тийидай кубут келлегуьз инсанар яӏ Яда, кӏани руш ракӏарал
атайла, гьаялу дишегьли \ьиз чуьнуьх хьана? Гьайиф! Ихьтин
дуьшуьш хьунар лап кьит жезвай адет я. Куьн гзаф бахтлу ксар
тир. Гьайиф!
— Хъел къвемир, дядя Семен,—лугьудай Надира адан векъи
гафарни зарафагдай кьунваз,—ада зун ваъ, вичиз кӏаниди хкягъна, зани гила зун кӏаниди хжягънава. Ингье зун кӏанидан чар за
рикӏин мукьув къултухда хуьзва,—лагьана ада вичел гьеле хер
тахьанмаз хтанвай Динарадин чар къалурна.—Амма вавай ам
кӏелиз жедач. Жедайтӏа, ваз а рушан рик! аквадай. Вични дяведиз къведа лугьузва.
Гьа икӏ Надирни кьуьзуь духггур какахьнавай. Ам такурла,
Надир дарих жез хьана.
Гьар экуьнахъ вич авай палатадиз: «Кавказви, гьикӏ я ви
рикӏ, Казбек кьван мягькем яни?»—лугьуз сивел хъвер алаз къведай Итнатич къе атанвач. Надира гъалаба къачунваз пенжердай
тамашна. Гьава серии тирди ахъа авур форточкадай атай къаюн
лепеди чирзавай. Зулун пешер курпашмандиз тарарилай чилел
эвичӏзава. Къушари фадлай чпин кьил къутармишнаваи хьиз чеб
алай чка къалурзамач. Кьил кьиливай квахьнавай чӏулав пехъ
атана тарцин хилел цацарал алай хьиз ацукьна ва къурху кваз
катна, хъфена, гьар юкъуз пенжердив атана «къарагъ» лугьуз
пенжердин шуьшейрив кӏуф гелядай хуьруьн нуькӏни къе малум
хьанвач.
"Пебиатдин и сугъул шикил акуна мадни дарих хьайи Надираз къарагъна къецихъ физ кӏанзавай, коридордай атай таниш
тушир сесери, агъурдиз элязавай кӏвачерин, цДугъ къвезвай хьтин
гьарайрин ванеои серсерна. Ракӏарив гел кутуна килигайтГа, корйдорда немсер ава. Абуру агъур хер алай солдатар палатайрай
акъудиз къецихъ галчӏурзава. Са шумуд ютъ инлай вилик Нар гиз акъвазна хуш мани лугьузвай чкадал са солдат ярх хьанва.
Адан кьилив душмандин кьве солдат гва, абуру агъур чекмеяр
алай кӏвачеривди ам гатазва, кӏур гузва. Хирер алайбурай гьа рай къвезва. Эхиз тахьайла абуру авай «ьван къуватдал хъутӏкьунзава ва солдатрин гъиляй акъатиз цларихъ галукьзава, чи лел ярх жезва. Абуруни, инсанрин са кӏусни язух текъвез, гъиле
гьатай чкадилай кьаз галчӏурзава. А тегьерда гьайванарни кьасабханадиз тухудач. Коридор ивидай асуннава. И«I хабарсуз шегьер немсерин гъиле гьат хъийида лагьана Надиран фикирдизни
атаначир. Дугъри я, экуьнахъ мукьва ам ширин ахварал алаз
ягъунрин сесерэл ахварикай кватнай, палатайра авай азарлуй 7 Заказ

рикни къалабуллух акатнаваи. Ахпа ягъунар секин хьана, шегьердин са къерехда авай госпиталдани адеггдин къайда гьат хъувуна.
«Белки, инай-анай къачагъ-къучатъ малум хьанатӏа,—фикир хъувуна Надира.—Ингье гила... Аквадай гьалда, душманди хабарсуз
авур гьужумди азарлуярни хутахдай мажал вуганач. Вучда? Абур
гила мад зун авай палатадивни агакьдайвал я»,—фикирди сятдин акьрабди хьиз кГвалахзавай пенжердай мад сеферда тамаш на. Кьве немецдин вилер пенжеррал алайди адаз аквазва. Ада
палатадин далу пата авай пенжердихъ гьерекатна. Анай аква звай кас авач, амма анай хкадар жедайвал туш. Гуьллеяр фенвай
кГвачер гьеле чжадал хтанвач, чапла гъил юзуриз жезвач. Беден
михьиз жунада арушнава. «Гьар гьикӏ ятӏани инлай къулай чка
ва вахт жагьидач»,—фикирна хьиз ада пенжер ахъайна ва кӏвачер тӏар тахьун патал явашдиз пенжердиз хкаж жезва. И арада
адан къуьнел апьур са гъил аватна ва ам са гьилле акъвазнавай
пенжердин тахтадилай чилел алукьна. Tӏap хьанвай кӏвачеризни
фикир тагана, адаз къарагъиз кӏан хьана, амма а агъур гьилери
ам чилиз чуькьвена. Надира кьил хкажна килигайтӏа, адан кьилив кьве немец гва. Аксивал ийиз кӏан хьайи Надиран хер алай
кьилихъ автомагдин къундах галукьна ва ам элба -эл кьейидк
хьиз ярх хьана.
Ам гьикӏ галчӏурна хканатӏа чидач, госпиталдин гьаятда
кьил кьилел хтайла, адаз вичин кГвачерал, я бедендал, я юзур
техжезвай гъилел жунаяр аламачирди ва вири хирерай иви авахьзавайди -акуна. Вичин хирери адаз тӏарнач, госпиталдин гурара
ярх хьанвай духтур Семен Игнаггич акурла, адан иви ргана. Акьван бубавилин къайгъударвал авур кьуьзуь духтурдин сивяй ва
нерай иви физвай. Ам вилер ачух яз а патал чӏулав къав алай
машиндиз малар хьиз вагьшивилелди гадарзавай азарлуйриз та машиз кьенвай.
— Агь, инсандин иви хъвадай, вагышияр!—гьарайна Надира
ва вири къуват кӏватӏна, вич кьунвай немецдин гъиляй вичин
са(гъ амай эрчӏи гъил ахкъудна, адан сивиз са гъуд вегьена.
Кьвед лагьай гъуд хъивегьдай мажал адав вахганач, агъур чек меяр алай кӏва(чер адан яхайра, какатай гьина хьайитӏани акьуна. Мад яна, мад, мад.. Гьикьван гагьда адаз кӏур ганатӏа
амукьнач, чан кумачир Надир машиндиз гадар хъувуна.

Винел пад агъур я, къванер ятӏа чидач, накь'вар, гьар вуч затӏар ятӏани адавай юзуриз жезвач. «Накьвар туш, эгер тиртӏа^
и'кӏ регьятдиз нефес къачуз жедачир». Ада са гуж-баладал кьил
элкъуьрна килигна, ваъ, винел алайбур я къванер туш, я накьвар,.

мнсанар я. Ада вучиз вичин винел и юзун квачир инсанар алатӏа
фикирдиз хкизва, сакӏани вичин фикиррай кьил акъатзавач. Хирера тӏал гьатнава. Ам гила вич вучиз и дерин фур хьтин чкада
кьейибурун кӏаник кватӏа гъавурда акьазва. Госпиталдин гурар,
кьенвай Костя, вичи немецдин солдатдин сивиз вегьейгъуд—вири
рикӏел хквезва. «Чан алама, кьенач», хиялди тикрарна адан. Юзана, винел алайди аЪудна, игьтиятлудаказ пата-къерехдиз вил яна.
Кас-масдин ван-сес малум туширди ашкара хьайила, ам хкаж
хьана ацукьна. Вилер дакӏунвай хьиз экв хшлав алаз аквазва.
Келледа ван ава. Ада япар, вилер тӏушунна ва фурай эхкъечӏиз
гьавалат хьана. Кӏва|Чери чил кьазвач, я гъилеривайни затӏ кьу на гуж жезвач. Ам кьешЛил я. Аламатдин тайифа я инсан, вири
зулумар эхда, гьайвандин шикилдизни къведа, амма кьена кӏан да'ч. Зулун цифедикай куьлуь чиг кӏвахьзава, ам жигеррив кьван
аӏгакьзава. Ада вилер экъуьрна. А патал шинель ала, юлдашдин
шинель. Ам гуьллеламишнава, фурун къерехдал далудихъярххьанва. Надира шинель ал>укӏна: «Юлдаш,—латьана ада бегьем юзур
техжез'вай пӏузаррикай, кьенвай юлдашдин кьилив акъвазна хьиз,
—бел|ки, ви шинелди зун къутармишайтӏа. За ви иви чилел та дач». Ам гуж-баладал къубудай эхкъечӏна, са хейлин рекьиз
хъфейла, мад адаз затӏ ахкунач.
Надир къатканвай лекъуьн кӏан гару гъана ичӏирнавай яру,
жуьреба-жуьре рамгарин пешерив ацӏанва: верхин тарарилай
къаю эхиримжи пешер авадарзава. Надир лап агъадай аквазвай
зулун цавуз, кьецГил хилериз тамашзава ва и гегьенш, къаришма
сесерив ацӏанвай, гьар са декьякьада ажал япувай физвай чуьл да ялгъуз тирди гьиссзава. Гьеле са шумуд юкъуз ам акъваз та вуна, къуват амай кьван гагьда са терефдихъ физва вуч мурад
аваз, квехъ агакьарун лазим яз физватӏа вичизни чизвач. Та'м я. Кулкусри, къаю са мус ятӏани ярхарнавай тарари тамай физ аза'б
гузватӏани, ам физва. Гьелелиг кӏвачел акъвазиз жеэма. Незвайди
мегъвер, къукар, тамун чӏуру ичер, чуьхверар. Абурни инал-анал,
тӏимил-'шимил ама. Адан рикӏел хайи ватандин тамар, анин
майваяр хквезва. Дидени рикӏел акьалтна, ада чрана цӏи -йиз
хканвай фан ни нера гьатна, иштагь мадни ачух хьана. Са
гъвечӏи легьзеда Наргизан суьретни малум хьана. Ам хъуьрезва,
и хъуьруьни адаз ажугъ гъизва, а'м вичин сергьятрилай алудзава.
Суьрет квахьна, Надира регьят хьанваз ухьт аладэрна. Динара
малум хьана. Ам пашман я, вилерал накъварни ала. Ада Нади 4>аз гьил яргъи ийиава, гуя адаз куьмек гуз кӏанзава, эверзава,
адаз ван жезвач. Адан рикӏел Динарадин чар хтана, къултухдал
гьил вегьена. Чар ама. Вири квахьна, вич алай чил, а еке цавни
кваз квахьна...
Вилер ачухайла, адаз йикъан гьи вахт ятӏа чизвач. Физ че тин я, гишинвиляй тирни, тахьайтӏа гьакьван ажуз хьанвайни

мукьвал-мукьвал кьил кьилелай алатзава ва гьар сеферда вич
вичел са гуж-баладал хквезва. Вич вичел хтайла, ам акъваззавач, физва, юзазва. Гьерекатдик кваз хьайила, беден рекъин та вун лазим я, яггӏани чими жезвач. Са сеферда нянин кьилихъ кефердихъай атай къаю цифедик кваз куьлуь чиг гъизвайла, ада
вичивай мад хъфиз тежезвайди гьиосна. Ам марфадин стӏалри■кай са кӏусни хуьн тийизвай кьецӏил кулуниз кьуьгъуьр хьиз
гьахьна, тахайтӏа адаз вич гьахьай хьиз тирни, кьатӏуз жезмач.
И вахтунда ада душмандин гъиляй дуьшуьшдай ахкъатна са гьина ятӏани тама кьини'кьал са шадвални ийизвачир. Кьили гьакӏ
чӏана кубутдиз кГвалахзава, ам ачух хьунихъ, вири затӏар чеб
гьакъикъатда авайвал акунижъ са тамарзлувални авач. Ам кье женвай, марф гуя кьуру хьанвай кӏарабрай акъатна лап рикӏив