Ватандиз хъша - 05

абур рикӏяй акъатзавач. Хуьрек къапариз акъудна вилик эцигна мазни рикӏел Къурбан акьалтзава. И чӏехи гададини мукьвал мукьвал адан тӏвар кьада. Зун гьа и мукьва собранидай хтайди
я, белки, ваз ван хьана жеди..
Динара накъвар алай хьиз цӏарцӏар гузвай Хатунан вилериз
тамашзазвай. Абурай адаз пашманвал аквазвач, аксина, абур са
квехъ ятӏани умудлу тир, вахтсуз вахтунда зегьметдин гуж акьалтнавай абур са жизви къенез гьахьнавайтӏа»и, элкъвей, рангуник
гьеле нукьсан кутаз тежезвай жегьил дишегьлидин чинин меш ребдиз манийвал авунвачир.
Хатуна, эгер адаз кӏвалер маса гана дяведа авай стхайриз
куьмек це лагьайтӏа, «ваъ, за аялар хвена чӏехи авуна кӏан завайди я» лугьун тийидайди адаз чидай, гьаниляй Динарадин фи кир адавай хабар кьун тушир. Амма исятда Хатунан гуыгьуьл
гьикьван кӏубан ятӏа ада кьатӏанвачир.
Хатуназ акӏ тир хьи, вичи кьве гъилелди гьасил авуна дяве диз ракъурзавай вуч хьайитӏани Къурбанав агакьдай хьиз, ада
вичин, Хатунан, тариф ийиз юлдашриз пайдай хьиз. Ихьтин ге гьенш рикӏ авай, михьи фикирдал алай касдивай хиялда авай
гафар талгьана акъвазиз женни?
— Къурбан патал за жуван иири уьмуьр эцигда лугьузва,
Азиз халуди, вичел гьал,тайтӏа, заз регьятвал гузва. Цӏувад-къад
гуьлуьтарни муьжуьд-цӏуд элжекар хрун дишагьлидиз вуч затӏ я?
За абур, валлагь, са вацра храна куьтягьда. Адалай алава, за
гьеле кьве пасилкани ракъурда, им абурун сиягьда авайди туш,
Динара,—эхиримжи гафар ада, гуя масад|буруз ван жеда, явашДиз лагьана.—Чпиз хабар авачиз ракъур авуртӏа, зи гъиляй акъуддач хьи. Кӏвализ ша, я руш, чи ралунар вири гьаятдал жезва.
Кӏвализ гьахьайла, Динаради гъиле авай багълама столдал
эцигна ва вич кГвалин пипӏе авай чувалдиз тамашза ва
— Де вав ихьтин амалар жеда ман, аллагьдиз шукур, гьеле
чаз дарвал авач, куьне вучиз чун патал икьван зегьмет чӏугвазва.
— Къачу, къачу. За тагъанайтӏа, баде бейкеф жедай. Вахъ
аялар ава, абуруз къайгъударвал герек я. Жузун айиб тахьуй, а
чувалда авайди вуч я?
Хатуна и гаф ван тахьай кьас кьуна, ада къулаз гадарнавай
цӏун винел кӏарасар хъивегьна, чидач цӏуз уф гуникди тирни, тахьайтГа Динаради хабар кьур гафуникди тирни чин яру хьанваа

элкъвена килигна. Исжтда адан чиниз назик ва язух къведай куь мексуз суфат атана.
— Вун къе кӏвале ава ман?—алава хъувуна Динаради.
— Зун Гьесрет халудин бригададал доярка тирди ваз чидай
хьи. Гетӏедин чин алай Ягьеди зун анлай ахлудна, вини Хатужат
рахжъурна, гуя захъ аялар галаз агакьзавач лагьай багьна кьуна.
— Ваз куьмекна кӏанзавай чкадал вун ахлудун адан намусди
гьикТ кьабулна?
— Намус адахъ садрани хьайиди туш, шеври куьпейугълидиз.
Са юкъуз зи патав са цел ниси кӏанз атанвай, вичи гуда лагьана
хиве кьунвай са къуллугъчи авай луда. Са кило артух хьайитӏа,
за зи аялриз тагана адаз вучиз гуда.
— Заз куьчейрай ван хьайи гафар гьахълубур яни?—вичин
ишарадин гъавурда акьадатӏа лагьана Динара адаз суал гузвай
тегьерда тамашна. Хатуна кьил алгъурна.
— Адаз вичин кӏвех аквада, анжах а мураддив ам ага>кьдач
Вун тамашзавай чувалда авайди къуьл я, ам гьада вичи кӏула
кьуна гъанвайди я Ваз хаӏбар туш, Динара, ваз аквазвач, же мятдин фу кьвед-пуд касди тарашзава Техилар япӏатӏ Къайибханан, чувалдин руфун гвай Мирзедин, яру гетӏедин чин алай
Ягьедин ихтиярда ава. Пудан гаф-чӏал сад хьана вири веле-велеяр ийизва. Абурун чина рахадай, мийир хъулгьудай кас амач.
— Ви хабарраи председателдиз хабар авачни?
'— Ам тек хьанва. Председатель михьи кас я. Къадардилай
артух михьи хьунни хъсан туш. Аданни са гъил лутувилик квайтӏа, райондай яр-дуст жедай... Фицакьра са жендек якни заз
гъанвай, за кьабулнач. Исятда чи ара хъсан туш... Са пуд югъ
инлай вилик ам архашдал атана. Бередал, залай гъейри, касни
алачир. Ам мукьва хьайила, захъ галукьай цуру ниэди лап зи
кьил гижи авуна ва гьасятда адаз вуч лугьуз кӏанзаватӏа за кьатӏана. Игьтият хъсан затӏ я. За къвалав гвай закӏатӏ къачуна
хьиз лагьана: «Мад са кам къачуда, за ви <кьил> — Республикадиз тӏвар акъатнавай ахьтин гуьзел свае кӏвале авайда ихьтин кар ийидани?
— Шийитбаз итимдиз папан къадир чир жедай затӏ туш!
Адан вил гьамиша пата жеда. Вири дяведиз фена девран гъиле
гьатнавай къудургъан я Адаз зун йифди вичихъ галаз тӏумпӏу лар язаваибурун тай ийиз кӏанзава. Ам жедач.
— Бес папаз хабар авачни?
— Наргизаз, я руш, кӏвал аквазвайди яни?
— Зун инанмиш жезвач...—хияллу яз рахазва Динара.—
Адавай вуна шейэрни кьабулзава. За, валлагь, жуван хев квачиз
хьайила, ам кицӏин хва хьиз беяӏбурдай.
— Сад лагьайди, заз зи аялар чӏехи хьана кӏанзава. Кьвед

лагьайди, председателям хабар гайитӏа, адан тумуниз звер гу дайди заз чида, амма жувни беябур хьана кӏанзавач зхир. Бел ки, гьакӏ ван-сес тахьана алатдатӏа лутьузва за. Утъраш я ман г
гьадазни итим лутьузва. Кӏвале авай цин куркур хьтин свае аку!..
— Эй, Хатун, зи вах, ам исятда итим я, «кац авачир чкада
кьифрекай аслан жеда»,—гьавайда лугьузвайди туш,—хажалат
кваз Динаради лагьай гафари Хатунан ри^из таъсирна, ада яй лухдал вилер михьна.
— Инал Къурбан алаз кГандай, гетӏедин чин алай угърашдивай яргъалай заз килигиз жедайтӏа. Гурба-гур хьайи Гитлера
чи кӏвачер такьатдаи вегьена, жигер кана...
Абур и хажалатлу сугьбетрик кваз хейлин вахтунда ацукьна.
Хатуна Динарадиз мадни вичин дердер ахъайна, югъ физваз
акур абур гьаятдиз экъечГна. Аялар гьеле цихъ галаз къугъваз май. Чинар пзлчухдай хьанвай абуруз тамашиз вичин аял вахтеррикӏел хтай Динарадик хъуьруьн а'катна. Ада гъвечӏ»бурал пехилвалзавай, вучиз лаӏгьайтӏа эбурун фикирда исятда чпин буба
дяведа авайди, ам гьар юкъуз, мумкин я, суткайралди ажалдин
хура акъваззавайди, дидеди чеб хвена чӏехи авун патал тьикьван
руьгьдин, чандин азаб къачузватӏа чизвач. Абуруз чидайди ги шин хьайила, недай затӏ це лугьун, тӏа>рвал хьайила, «чан диде»
лугьуз шехьун я. «Xynӏ туширни абурукай сад зун тиртӏа...»—
хиялдиз маса вакъиаярни кӏватӏ жезвайла, Хатуна, къуьнел гъил
гьалчна, дуьм-дуьз вилериз килигиз Динарадиз лагьана:
— Заз кили,г, Динара, вуна закай таб ийидач хьи. Ви виле ри заз са куькай ятӏани хабар гузва.
— Вуна вуч лугьузва? Зун гъавурда акьазвач эхир.
— Ви гьакъиндай заз хуьряй са цӏийи хабар ван хьанва,
дуьз лагьайтӏа, инанмиш зун туш.
— Вуч цӏийи хабар я, вун квекай рахазва?—Динара серг
хьана.
— Вуна Надир кӏанда лугьузвачирни заз, гила ам гуьгьуьл лудаказ армидиз фена лугьуз рикӏелай алудзавани? Фетягь На диралай квелди хъеан я^ Адахъ пул гзаф авай буба гала ман,
гьавиляй я жеди.
— Вуна заз, Хатуу, садлагьана туыгьмет авуна ман. Ам вуж
я ваз а гаф лугьузвайди?
— Дишегьлияр. Фицекьра чун са шумуд кас маларин фермадал фейила, гьанал папарив гвай ихтилат тир.
— Чарадан кьадар-кьисметдин къайгьуда масадбур куьз
жедатӏа, заз гьа кар аламат я ман. Ахмэкь гафарихъ инанмиш!
жемир, Хатун. Эгер заз кӏан хьанайтӏа, зун лап фад адаз гъуь -j
луьз фидай.
— Дуьздаказ лагь, заз аквазвайвал, ваз ам такӏан туш, я|
Фетягь вични пис гада хьиз аквазвач. Адалайни алава, адахъ |

далу гала, ингье санал кӏелна куьтягьай вун балкӏандин гуь гъуьна аваз дагъдиз физ-хквезва, адакай колхоздин штавуд хьанва. Адакай гьеле бухалтир хъжеда лугьудай ванерни ава. Заз ван
хьайивал, ам армидизни тухудач лугьуз-ва,—акван Динаради вуч
лугьудатӏа ахтармишун мурад аваз Хатуна Фетятьан тарифарнай.
Хатунан гьа накъвар алай хьиз цӏарцӏар гузвай вилери: «Валлагь, руш, вун сефил хьанва, вал винел акьалт тийидай дерт алайДи заз аквазва. Вун зун хьтин рикӏе авай гаф мецел алайди туш»,
—лугьузва.
Динарадин рикӏел Фетягьан «зун бронда ава» гафар хтана.
— Заз хуьре са касни такӏан туш. Гьар са 'кӏанидаз гъуьлуьз
фидай адет яни? Бил |билди са шумуд тара ацукьна мани яда.
амма ада муг, садан кьилни акъат тийидайвал, куларин пуна
ийида.
— Гьамни дуьз гаф я...
— За ваз гьакъикъат луаъун, Хатун, зун садазни гъуьлуьз
фидач, армидиз, Надиран патав фида Гьам жагьун хъувуртӏа,
зи гележег, ингье къенин кхгъ хьиз, экуьди жедайди ваз чир хьухь,
жагъун тахвуртӏа, зун мад квез ахквадач.
— Ахмакь гафар рахамир! Ван хьайибуру вал хъуьруьнарда.
Руш гьинай, армия, дяве гьинай?
— Гьавиляй зал масадбуру хъуьруьнар тавун патал сир ан жах ваз ахъайзава. Вун сиринал кӏевиди тирди заз чида. Гьакӏ
я, Хатун, зун хьтин рушар дяведа вишералди ава, зун абурулай
са жизвини артух бубадин руш туш... Бадеди фад хъша лагьан вайди тир. КЛвалер асун тавуна кьве вацралай гзаф хьанва, адаз
куьмекна кӏанда.
— Куьмек авун чарасуз я. Факъир дишегьли экуьнилай няналди кӏвалахдикай акъваздач, сив хуьнин вацра са сивни ахъайдач. Сувариз гьазур жезва жеди ман. Де акъваз, за вав са хей лин пиришар, афардин хъчар вахгуда, бадеди вичиз хъуьтуьл
кьве афар кьванни авуна тӏуьрай,—ам кӏвалин вилик квай салаз
гьахьна.
— Куьз герек я, я руш, афар кӏан хьайитӏа, дагъда хъчар
тӏимил авани? Вуна зегьмет чӏупвамир.
Амма Хатуна вичин гаф кьилиз акъудна.
— Жедач, Динара, вуна къачун тавуназ хьайитӏа, зун бей кеф жеда. Заз а-бур гзаф ава, аллагьди хвейи Къурбана и векье рин тум дуьз са кило гъана, анлай инихъ мад зун садрани чуьл диз турба гваз хъфейди туш.
Динара къецихъ эхкъечӏна хъфидайла, Хатуна, явашдиз адан
япал сив эцигна хьиз лагьана:
— Чувалда авайдан патахъай вун дарих жемир. Нек гузвай
кал ацун тавуртӏа, ада|к нек кумукьдач, гьаятдал къакъра ягъиз
атай къаз чухун лазим я, тахьайтӏа адаз ина инеанар авачир хьиз

Hӏ д.i, лльана хьиз мили хъверна.—Зун Къурбанан аялрин диде
я на HJ амукьда.
— Гележег пис татайтГа хъеан я...
Динара гьаятдиз эх|къечӏайла, ракъини вичин вири къуват
кӏватӏнавай. Ювализ шведа лагьай Динара вацӏ галай патахъ
еримиш хьана. Ам физвай кьве патахъайни цал галай рехъ къекъвез-къекъвез усадбайрин ва колкоздин никГерин юкьвай фенвай. Гьар сеферда иешсуз гадарнавай усадбаяр, гьеле югар гатана куьтягь тахьанвай коляоздин никӏер акурла, Динарадиз вичин ри'кӏ чуькьвей хьиз жедай. Кӏвалер рак-пенжер кумачиз, къаварин чӏереяр куьрс хьана ава Бязи «ӏвалерин кГарасдин вуч
кватӏани къакъудна кун патал тухванва. Хъсан тахта авай са
кӏаале экуьнилай няналди аялри кьепӏербанар элкъуьрзава, абу руз мийир хъулгьудай кас амач. Гьар кӏвалихъ, са чӏиб чилихъ
вичин иеси авай, гила абур, низ чида, гьина аватӏа. Бес инлай
виликди еке мигьидин цлар исятда хьиз чкӏана жедайни? И хуьруьз садрани я нехирбан, я къурухчи хьайиди туш, мал гьахьдай
ачух цал ина жедачар. Бес гила? Гила къурухчидивай аявал хъийиз жезвач. Я аялрин хъуьруьнрин шад сесерин, я рушарин манийрин ванер Динарадин япарихъ галужьзавач. Анжах цав, гьамиша
хьиз, ачух ва вили я, кефердихъай аквазвай кьве булутдин кӏус ни алачиртӏа, ам тум-кьил авачир гьуьлуьз ухшар тир. Яраб и
вили гьуьл хьтин цавни кьилел алачиртӏа, ахпа вучдайтӏа, гьат -та
нуькӏерикни гьерекат, ван квач, гуя гьабуруни яс чӏугвазва.
Динара шехьиз гьазур тир. Гьа и ч'кГанвай кГвалерикай сани»
гьахьна рикӏиз регьят хьун патал шехьиз жеда. Аял чӏавалай сесинихъ вердиш хьанвай Динарадиз иоятда вири ичӏи я, адан рикЬ
ни ялгъуз я.
Ачух чуьлда мадни дарлх жезвай руш элкъвена кЬвализ
хтана.

ЦӏУД ЛАГЬАЙ КЬИЛ
Ягьедин диде Гуьлнисе зкуьнин »р-лаз гелянавай вахтунда
къарагъна, им дагъви дишедълийриз адет хьанвай кар я. Ада гьа ятда авай къула цӏай хъувуна, ахпа кал ацаз башламишна. И
чЛавуз ада сенфиз Наргиза жемятдиз гайи концертни рикӏел
хкана, явашдиз мурмурдал мани лугьуз башламишна. Сифте адаз
вичин сес Наргизан аваздиз гъиз \кӏая хьана—алакьнач. Рикӏе
еке гьевес авайтГани, лугьузвай мани гьамиша кализ ийизвай кинериз элкъвена. Адан зиринг гъилер калин хъуьтуьл мамарихъ
галукьна, абур чуьхвена ва серничдин кӏани ван къачуна.
Кал ацайдалай кьулухъ Гуьлниседи икьван гагьда епинал

кутӏуннаваз къудгазвай дана ахъайна ва мурмурдалди вич вичик
рахана.
— Артист сусаз нивай къарагъ лугьуз жеда? Дуьньяда ру шар тӏимил авай хьиз, хва лугьудай ахмакьдиз хуьряй жагъайди
акунани?—ли-лидал тӏумпӏар яна, ам алай чкадал элкъвена. —
Гена хъсан хьана, рацГамривай кӏашкӏум гвянавач. Жуваз аллагьди татай регьятвал бендейривай жагъндани?..
— Я диде, вахъ вуч хьанва? Вуна кал мус ацана куьтягьда тӏа лугьуз за гуьзетзава,—Наргизавай хъуьруьнни хуьз жезвачир.
Наргиза сенфиз гайи концерт геж куьтягь хьанвайтӏани, ам
экуьнахъ фад къарагъна,—«им жегьил сусарин кӏвалин, хзандин
абур хуьнин са лишан я. Адаз Гуьлниседин, вичин къзйиненедан,
гафар вири ван хьанвай. Къуьзуыбурув жегьилар патал ихьтин
гафар жедай адет я»,—лагьай фикирна хьиз, Наргиза чӏуькьни
авунач.
— За исятда, чан руш, ви язух чӏугвазвай,—хъверна Гуьлниседи. Адан хъуьруьник яншахвал, ялтахвал кваз кьатӏай Нар
гиза, рикӏиз залан хьанайтӏани, кваз кьунач.
— Чи жемятни затӏ такур бендуыгуьрар хьтинбур я, са кас Дин чин хъуьтуьл яз акурла, адалай эхлӏячӏдач. Вун сенфиз тӏимил
галатнайни, вучиз икьван фад къарагъна? Хуьруьз хтайла кьван Ни са архайинвал къачу жуваз. Зун кьеввач, чан руш, завай ви
ри крар ийиз жеда. Зи вилериз аквазвайди са вун я. Валлагь,
фекьидин кьилив тефена жедач...
— Адакай вучзава, я диде?
— Я чан руш, заз вун назар жез кичӏеда. И хуьре ахьтин
над хьайи нефвс авайбур ава хьи, абурун вил хкӏун бес я, вилер
акъатуй чпин...
Къариди вичелай алакьдай кьван милайим хуш гафар лугьуз
чалишмиш жезвайтӏани, а'бур гилигиз жезвачир ва Наргизаз вичин рикӏе вуч аватӏани чир жезвайди кьатӏанвай.
— Вуна а'кьван къайгъу чӏугвамир, я диде, жуван таяр-туьшерихъ галаз чуьлдиз экъечӏун—заз гьам ял ягьун я. Гьакӏни зи
рикӏ абурухъ тамарзлу я,-—латьана ада кал гьаятдай акъудна,
нехирдик кутун патал гваз фена. Гуьлнисе къариди нек серничдай цурун къажгьандиз куьзна, ам ялав ацалтна кузвай къулал
эцигна, вич дана гваз данарӏбандин кьилив фена. Нек алахьиз кичӏевиляй тади квай Гуьлнисе хтана, къажгъандин къалпагъ алуд на. Некӏедин винел каф акьалтнавай.
«Ягье къарагънавач жал, са кружка кузвай нек хъвадай».
Наргиз вучиз ятӏани адан рикӏел атанач, аквадай гьалда, ам гзаф
вахтара ина-ана жезвай свае я лагьана адахъ галаз вердиш хьанвачир. Я'гье фикирдиз атайла, ам пьуьргьуь жедай. Ам ксана
амайла, кӏвалерани кваз кӏвачин куьлерал къекъведай. Эгер эвер
гуз кас-мас атун хьайитӏа, ада кӏвале авач лугьуз хиве .кьадачир.

Ягье йифди компанийра жедай, дишегьлийри лугьудайвал, таралай кӏвахьзавай пешер хьиз пул харждай. Ам гьинай гънзва, нин
жибиндай харжзава—Гуьлниседи хабарни кьадачир. «Экуь дуьньядал авай-авачир са хва я,—лугьудай ада,—вичиз кеф чӏугурай.
Зи хциз, адан рагьме/глу бубадиз хьиз, бажарагъ авайди я, ада
вичин кьил вацӏун кьерени хуьда. Гьавиляй адахъ яр-дустни гзаф
ава, гьеле ваянкумни адаз стха хьиз я. «Вуна са фикирни ийимир»
Ягье,—лагьанай са сеферда ваянкумди кӏвализ атайла,—чавай
са вун хуьз жедачни?»
Гьаятдиз 'къужахда гъвечГи аял, гъилени хразвай гуьлуьт
аваз, ракъини кана ранг фенвай читдин яргъи булушкадин цене рикай кӏвачел алай сун гуьлуьтарни шаламар аквазвай дишегьли
атайла, адан хейлин хуш фикирар чкӏана.
— Гуьлнисе хала, ваз сабагь хийир. Яраб Ягье кӏвале аватӏа?
ха'бар кьуна дишегьлиди. Дишегьлидин гуыгъуьналаз Наргизни
хтана, ам са вил дишегьлидиз яна, акъваз тавуна кӏвализ гьахь на ва анай кьаларин кул гваз эх(къечӏна. Адаз гьаят шиткиз кӏанзавай.
— Вуна адакай вучдай?—дишегьлидин саламни кьун тавуна
хьиз векъидаз хабар кьуна Гуьлниседи.
— Заз ам герек тир.
— Адаз кЬвале а'къваздай мажал авайди яни, низ чида, вун
хтивбур шумуд адан кьилив атанвайди ятӏа.
— Бес вучда, зини адан са гьахъ-гьисаб авайди тир эхир.
Чан Гуьлнисе хала, ам хтайла вуна адаз лагь, вичин яр-дуст Абдулалидин паб атанвай, вичиз вун герек я лугьузвай лагь.
— Низ чида ам мус хкведатӏа...
— Ам санизни фенвач, кӏвале ава,—лагьана Наргиза къаридин амалдай кьил а'къат тавунваз. Къариди адаз вилерин ишара яр авуна. «Вун ван тавуна алай чкадал акъваз, ваз бурж авай
гафар туш», лугьудай тегьерда терсдиз тамашна. И арада Ягьени
тек са майка алаз къецихъ экъечӏна. Адан вилер дакӏунвай, чин
авайдалайни яру хьанвай. Яцӏу бедендилай, ичкиди гижи авунвай
кьилелай пар алахьзавай хьиз аквадай. Рахадайла , булдургъандин, кьурана уф тунвай хьиз, гъургьур гваз туьтуьнай гафар са
гуж-баладал акъудзавай Ягье акур Наргизакни хъуьруьн аӏкатна.
— А-а, Салимат, им вун яни? КДвализ ша тӏун! Диде, им зи
лап кӏеви дустунин naӏ6 я, адан гъуьлни армидиз фенва, стхани.
Кӏвале амайди кьуьзуь къарини къужа, кьве рушни ингье и гъве чӏи аял я.
— Чпиз аллагь куьмек хьуй...
— Ягье, зун ви патав лапагрин пата-хъай атанвайди я, заз
абур хутахна, ваз чишни, жуван вил алаз гьа и мукьварив хуьз
кӏанзава. Абуруз килигдай, аллагьдиз шукур, рушарни агакьнава.
Дарвал акьалтайла, сад жува маса гана аялриз недай затӏ -матӏ,

уьстуь-баши къачудай, кӏвале са кӏус ягьлу-яванни жедай. Суьруьдик кутуна абуруз килигдай кас мад захъ амани?
— Вун акьван гзаф рахана хьи, Саимат, лап л\\ кьилиз тӏал
акъатна... Вуна вуч лапатар лугьузва?
— Бес итим армидиз фидайла, вал тапшурмишай къаиии над
лапаг вуч тир? Верхер яйлахда...
Нар(гизани, рахазвайбуруз руг тахьун патал шиткун ачсшазарна, абуруз яб гузва.
— А-а, абур? Эй, кӏвал къени хьайи дустунин паб,—са геренда кьам чухвана,—муркӏадин кьелечӏ чкадилай хада лугьудай
бубайрин мисал авайди я. Гьа еке суьруьдикай ви лапагрин кьи лел бедбахтвал атана, цавай цӏай аватай хьиз, вири терг хьана.
— ГьикЛ, садни амачиз?—ам, гуьлуьт хрунни акъвазарна,
айнаяр алай хьиз аквазвай Ягьедин да|кӏур вилериз килигзава.
Яргьалай тамашзавай, ийизвай суьгЫбетдин бегьем гъавурда акьун
тавунвай Наргизаз дишегьлидал и декьикьайра акьалтнавай азаб
аквазвач, адаз гуьлуьт аювазва, Гуьлуьтдин гъалар артелдай къа чунвайбур тирди ва абурукай солдатриз гуьлуьтар хразвайди
акунмазни чир жедай. «Бубади хуьруык юзун кутунва,—хиялдай
фикирзавай руша,—нин гъиляй хьайитӏани акваз'вайди гуьлуьтни
элжак я».
— Вад шаз гатфариз вини «Кьелен къванцел» къванери яна,
анаг пара пис къван къведай xapanӏa я,—жавабар гузва Ягьеди,—ирид, са йифиз хиперал жанавурди гьужумайла, пад -падна,
РУгуд рагалай аватна. Пуд, чубанрин сагьленкарвӏал' себеб яз,
гел амачиз квахьна, кьудни, шазан кьуьд гьихьтин мишекъатди
тиртӏа ваз йан хьанай жеди, яхун хьана кьена.
Вилер алахьна яб гузвай дишвгьлиди эхирни лагьана:
— Ягье, вуна закай зарафатзавани, таӏхьайтӏа гьакъикъат
лугьузвани? Дуьз лагь.
— Вакай зарафат тавуртӏа, мад заз зарафатдайди жагъи дачни? А кьуд лапагдин актар за гоостралдив вахганва, анай пул
хцайла, за ваз хабар гуда.
Дишетьлидин вилер накъварив аиДайди Наргизаз акуна. Ада
са масадан тахсир себеб яз чеб чпелай аважьзавай накъвар такурай лагьана гьасятда кьил атъузна. Ам кьве сеферда кьил хкаж на Ягьедиз тамашна. Адан беденда гьихьтин ажугъдин иви къекъвезвайтӏа, чанда гьичьтин зегьем гьатнавайтӏа, Наргизаз аян
хьанвай, амма язух дишвгьлидивай са затӏни ийиз жезвачир, гьатта къужахда авай гъвечӏидини кваз дидедин вилин накъвариз
тамашиз гардандик ккӏанвай.
— А хтай пулдихъ вуна ви дидединни бубадин хайрат це,
заз ам герек амач. Ягье, са гаф за ваз хъулгьуда, —ам сифте гьа
Иесисузвал.

гила мад жавабар хгуз гьазур хьанвай хьиз къекъифна акъвазна вай Гуьлниседиз тамашна, ахпа вилер Наргизал туьш хьана. Адавай «ви и жегьил овас зун хьиз гъуьл амачиз амукьрай» лутъуз
жедай, амма лальанач, вучиз лагьайтӏа Наргизан гуыъуьлдин
гъавурда ам а'кьунвай.—Вун гьа и гъвечГи аялдин агьуни кьурай!
Вахъ я дин авайди туш, я иман, вун ви дидедин мам атӏудай
кас я. Амай са затӏни хьаначтӏани, вуна гьа и зи гъилери чрай
фу виш сеферда тӏуьна хьи! Гьа фу ви вилера акъвазрай! —лагьана, а'м шехьиз-шехьиз гьаятдай эхкъечГна, хъфена.
«Шегьерда кӏвалахзавай касдиз та'лондай кьванни недай фу
гузва, хуьре гьи(кӏ хьуй?—хиялри тухвана Наргиз.—Кӏвале кӏвалахдай кас авайбуру вичин зегьметдин йикъарин гьакъи къачуда,
мал-хеб маса гуда. Бес и дишегьлиди, кӏвале авайбур кьуьзуь бурни аялар хьзйила, вуч авурай? Адахъ кӏвалахдай вуж ава?
Аялар гишила рекьидани? Ахьтиндан малдал инсандин гъил гьикӏ
къведа? Им вуч инсафсузвал я?»
Ягьедиз сифте а дишегьли злкъуьр хъувуна секинар хъийиз
кӏанзавай, гьатта ам гьаятдин ракӏарал кьван адан гуьгъуьниз
финни авуна, ахпа гъил эляна хьиз элжъвена хтана. Вичел ихти бар авур къанни вад лапаг вара -зара авунай вичин далудилай
кап аладар тийирди, инал, жегьил свасни патав гваз, лагьай хьтин
«гьуьрметдин» гафар мус хьайитӏани эхир садра галукьдайди
адаз чидай. Ада гьа югъ гуьзетзавай. Амни атана, алатна. Ягье диз рикӏел алай тике алатай хьиз хьана. Адж тахсирни квач.
Жибиндин сив кӏевиз кьуналди ярар-дустар жедач, жува гайила,
жувазни гуда. Гьар сеферда колхоздин лапаг тухуз, ина бубадин
мал авач, гена чубанри наразивал тийиз хьайитГа хъеан я, абурни
къвердавай акси жезва. «Мад вучда,—фикирзава Я-гьеди,— кьве
къарпуз са гъиле кьаз жедач. Я армидиз фена кӏанда, я ихьтин
жувахъ гуж агакь тийидайбурун сеперар къачуна дуьньядай кьил
акъудна кӏанда. Жува жув гуьлледин хуруз гадардайдалай туьгьмет къачун х-ьсан я. «Туыьметди кьил хадач»,—лугьуда бубайри,
гележег сакӏа жеда. Я шиш кана кӏанда, я кабаб. Лапагар зав
вугайвилин я расписка авач, я акт...» Вичиз рикӏ-дуркӏун гузвай
и фикирар Ягьеди ийизвайтӏани, Наргизан гьерекат, ам садла гьана кӏвализ гьахь хъувун адак акахьнач. Я адаз ван хьунни
Ягьедиз кӏанзавачир. Дуьшуьш я ман .. «Наргиз завай гъавурда
хутаз жеда»,—лагьана хьиз, дидеди вугай кузвай нек авай кружкани къачун тавуна, кГвализ хъфена.
Наргиз курпашман яз кӏвалин кжьвал ацукьнавай. Ягье сифте
Наргизан чиник квай хъен фикирда кьун тавуна пӏузарикай
мани лугьуз къекъвена, ахпа ада сусан къвалав ацукьна чиниз
килигиз хъверна.
— Ви дагълара циф ава хьи, заз пара кӏани Наргиз? Вун
кефсуз яз тахьуй гьа?

— Эхь, Ягье, вуна кьатӏана, зун кефсуз я,—табна ада.—Лк
вадай гьалда, экуьнахъ заз мекьи хьана.
— Духтурдиз ша лугьудани? Вун кефсуз я лагьайла, за, валлагь, гьа и район кӏвачел акъулдда! Наргиз, ваз чир хьухь, зи
шадвал, сархушвал, зи сарсахвал, дамах анжах вун я.
— Ваз гьа'кьван зи гьуьрмет авани?
— Ина шак твадай са гъвечӏи ниятни ваз татун лазим я.
— Инанмиш жеда. Амма зи фикир вуна дегишарна. Ваз такӏан жемир. Зунни дишегьли я, дехьнен а аял гваз атанвайдини
дишегьли я, диде я. Зини адан арада са тафаватни авач. Вуна
авур кар вуч я? Ваз са жизвини дишегьлидин язух къведайди
туш. Адан вилерилай алахьай накъвар садрани зи рикӏелай алатдач. Вун икьван инсафсуз жеда лагьана, за умуднавачир.
— Ыаргиз, вуна заз экъуьгъунар ийизва хьи. Ви азарлувал
гьам тирни?
— Эхь. Куьмексуз дишегьлидин кьамал кьуьл илисун кьегьалвал яни? Адаз вакай куьмок хьана кӏанзавай югъ къе я.
— Са гьина ятӏани авай дишегьлидин гафариз килитна, ву
на ви |рикӏиз дарвал гузва. Гумир. Белки, за адакай зарафатна ватӏа.
— Ягье, ви гьар са гафуни зи гуьтьуьл чӏурзава. Ам дустунин
паб тирди вуна лагьанай. Куьне садра кьванни санал ацукьна
фу атӏана жеди, а фу куь вилик гъайиди гьа дишегьли я. Ам ви
зарафатдиз лайихди туш. Ам диде я. Диде! Адан гъиле авай хразвай гуьлуьт акунани? Ада, заз чизва, йифизни ахвар тавуна дя веда авай чи стхайриз чими гуьлуьтар гьазурзава. Вуна вуч ийиз
ва? Ам кьегьал инсан я... Сада садахъ галаз зил кьазвай ихтилатар чна тийин. Вуна адан лапагар вахгуда!
— Наргиз, вун дили хьанвани? За адаз акьван... Наргиз, ву
на зи гардандал атъур вик эцигзава ..
Наргиз къарагъна, шкафдай вичин парталар авай чемодан
акъудна, анай конвертдин къене авай пул <къачуна, Ягьедал яргъи авуна.
— Ина вад агъзур манат ава За ам кӏватӏиз хейлин вахт
тир. Ам оборонадин фондуниз гунин мурад авай захъ. Ма къачу,
и пулдихъ лапагар къачуна а дишегьлидив вахце, бес тахьайтӏа,
амай пул вуна эхциг.
Ягье кхунна. Сегьнедиз экъечӏайла билбил хьиз рахадай Наргизан а гуьзел хъуьтуьл сес икьван векъи, рагъ галукьай гуьлчимен гуьне хьиз ачух жедай чин икьван чӏуру жеда лагьана ада вай хиялдиз гъиз жедачир. Ваъ, исятда адан вилик квайди а ви чиз чидай Наргиз туш, адаукай маса кас хьанва. «Иви бубадинди я».
«Валлагь, Наргиз,—фикирзавай Ягьеди,—заз вакай са кГусни
кичӏе туш, вучиз лагьайтӏа залай ваз зун гзаф кӏанда, вавай зун

жедач. A K J хьайила, завай вун фад алдатмишиз
жеда».
— Башуьсте, Наргиз, хипер за къаячуна адав вахтуда. Инсандин уьмуьр кь>ыруькар авачиз фидай затӏ туш. Интье гьа зал
дуьшуьш хьайи кьуьруькри зав а кесибдин хипер ишлемишиз вугана. Вуна багъишламиша, Наргиз.
Масадбурал къурсах дар, хъел къведай, гьатта векъи гафар ни кваз лугьудай Ягьедивай Наргизаз акыван хъуьтуьл гафар лугьуз жедай хьи, адалай ам рагъ галукьай жив хьиз жими ийиз
алакьдай. Зур сятни арадай фенач, гъуьлуьни папа акьван зериф диз суьгьбет баламишна, гуя абуруз садаз садан хъел садрани я
атайди туш, я ахьтин дуьшуьш абурун кьилел къведач.
И йикъан нисинилай Наргиз Ба'кудиз хъфин лазим тир. Ня низ ада Наримановский райондин госпиталда концерт пана кӏанзэвай. Машиндин кузада акьахна зулун михьи гьавади кӏубанза вай, къвалав рахазвай Ягьедин ванни бегьем текъвез ввчин рехъ
алатай тамуз тамашзавай Наргизан риккл Надир хтана. «Яраб
гьина aearӏa?» Ам элкъвена Ягьедиз килигна. Гьикьван Надираз
уьтквемвал, михьи ачух муьгьуьб'бат авайтӏани, Ягье рикӏиз хуш
тир. Дутъри я, вичи гуьзлемиш тавунвай чӏуру кар ада авунвайтӏани, ада фад вичин гъалатӏ туькӏуьр хъийида, Наргизан рйкӏе-лай
уьмуьрлух яз а вакъиа алатда.
Гьамиша хьиз ван 'квай станция. Наргиз поезддиз хкаж хьа-йила, Ягье гьеле машиндин кузада амай. Поезд худда гьат тавунмаз Ягьеди адаз гъил эляна, элкъвена хъфена. Ам икӏ хъфин
Наргизаз аламат хьанай. Инлай виликди акӏ гушир эхир. Ада
рекьел акъвазна вич авай поезд вилерикай хкатдалди гуьзетдай.
Амада поезддин чархари адан япара музыкадин зан туна ва Нар гизан алемдани кваз гьакь тийидай гегьешд фикирри ам маса
дуьньядиз тухвана.
ЩУСАД ЛАГЬАИ КЬИЛ
— Динара, чан руш, мад са сеферда кӏел хъия,—чӏар акьалтнавай винел пӏузар х'кажна хьиз хввш кваз тГалабзава бадеди.
Динаради Совинформбюродин малумат ван ацалтна кӏелзава
ва ам герен-герен картадив физ бадедиз дяведа душмандикай чи
армиди азаднавай адаяр къалурзава. Баде чарчел алай цӏарарин
гъавурда эсла акьазвачиртӏани, амни лап мукьув хьана картадин
яру, хъипи, къацу рангариз динъегдивди тамашзава, гуя вичизни
анай са затӏ аквазва.
Яру аскерри дявейра гъалибвилер къазаммишзава лагьайла,
бадедив хвеш акатзава.
— Аквазвани, баде, Крым ва вири Украина, гьа чаз сару бугъдадин къуьл гайи Украина вуч тир, гьам душмандикай къе
пака азад хъийидайвал я, — ада лампедин экуьнал Керчдин
проливдал гӏуб гьалчзава.—Ингье, гьа инаг и мукьвара хуьруьз
хтанвай Давуд халудин гада Мегьамедагъади женг тухвай чка я..
Ана, баде, еке дяве фена, гзаф ивияр экъична, Мегьамедагьадал ни гьана хер хьана.
— Я бала, а вуна кӏелзавай къезетда кьегьалвал къазанмиш навай солдатрин тГварар жедани?
— Ваз нин тӏварар кӏанзава, баде? Еке командиррнн тӏва рар жеда, гъвечӏибурун ваъ.
— Я бала, заз вири солдатрин тӏварар хьана кӏанда, аник,,
белки...
Динарадик хъуьруьн акатна.
— Вуна хъвер вучиз ийизва, чан руш?—са жизви бейкефвал
кваз лагьана къариди.
— Я баде, виридан тӏварар кьун патал са газет бес жедач_
— Виридан ваъ, я бала, сад-зур. Месела, а гададин тӏвар
вуч тир, а-а?—фикирна къариди.—А-а Наргиз тамай х*кай гада
вуч тир, и чи къуншидал алай Мегьдидин хуьряй тир?
Динара садлагьана итьтиятлу хьана. Адаз акӏ тир хьи, вичин
рикӏе гьелелиг виридакай чуьнуьхнавай сириникай бадедиз са
уьтери хабар аваз, вич ахтармишун патал ихтилат куднавай хьиз,
гмма килигайтГа, бейниван къаридиз са куьникайни хабар авач.
И кар гьакъикъат чир хьайи ада латьана
— Надир яни?
— Эхь, эхь. Фицекьра еке командирдин патай адан дидедиз
чар хтанвай луда Им кӏамун рекье папари ийизвай ихтилат тир.
Гьада, гьа гадади вири фашйстар кьена луда.
Динарадик мад хъуьруьн акатна.
— Я баде, вири фашйстар кьейила, бес дяве куьз ама?
— Акӏ ваъ, я бала, яни пара ман, са амбар... Гьеле адаз еке
урдуларни ганва луда. Низ чида, гьа>кӏ лугьузвай папари..,
«Ингье игитар,—са яб бадедихъ галайгӏани, фикирзава Динаради,—вичихъ кьве йис уьмуьр аматӏани тийижир къариди ахьтиндал дамахзава, амма чун дяведикай кьил къакъудзавай (адавай «зун бронда ава» лагьай Фетягьан тӏварни кьаз хьанач)
"башибузукьрин чиниз килигиз акъвазнава. Эй, баде, ваз акӏ я
хьи, Надиран къайгъуда зун авачир хьиз, адан гьар са гьерекат дин гуьгъуьна зун ава...»
Ракӏарихъ тӏуб гелягъай ван хьайиди Динарадин фикирар
чкӏана. Ада чукурна ва къапакай гьарайна:
— Ам вуж я?
— Динара, рак ачуха, зун я.
Динарадиз Хатунан сес чир хьана. Къапун рак ачухна, ала мат хьанваз ада ха'бар кьуна:
— Вун икьван геж вучиз атанва?

Хатуна кӏвале кас-мас аватӏа лагьана вил эжъуьрна. Ам хъипи хьанвай ва дарих яз мукьвал-мукьвал пӏузаррилай мез злязавай. Акьван секин, далдамдал ккӏалар злядай хьиз рахадай
дишегьлидивай гафар дуьз гъиз жеэвачир
— Вун къе яйлахдиэ техфена хъсан хьана, заз вун кӏвале
тежез кичӏезвай
— Я руш, вахъ вуч хьана' Вун а'куртӏа, бадедиз кичӏе-жеда,
мезни кваз талх хьанва Ам къведалди гьич тахьайтӏа вуна вун
секинар кьванни хъия.
Хатун игис хьана ракӏарин къене патай цлаз далу яна акъ вазна. Адан вилер Динарадал алай, туьд юзазвай, аквадай гьалда, вуч ятӏани са къурхулу кардикай лугьуз кӏанзава, амма теш виш хьанваз вич вичивай квахьнава, гъилер тГушунзявай. Эхирни