Ватандиз хъша - 09

агакьзава. Къарагъун лазим я, им гьатта адан къаст тушир, гьа «ӏан къуьруь, жувалай аслу тушир гьисс я, амма адавай и ах макь ажузвилин винел гъалибвал къачуз жезмач, бедендик къу ват кумач. «Гьарайдани, белки, мукьварив кас-мас гватӏа», кьилиз и фикир атай хьиз хьана. Ваъ, гьарай ийиз жезвач, ван амач.
«Белки, ибур инсан кьиникьин лйшанар ятӏа». Фикирар кӏватӏиз
кӏанзава, жезвач, вири затӏар: тарар, жув алай чилни элкъвез ва, вилерикай эйбежер суьретар хкатиз физва. Ингье немец, кас ка алай, гьиле автомат авай немец винел къвезва. Мукьва жез ва, гъилер хкаж лугьузва. «Хкаждач!»—тьарайна Надира. Ам
кГвачел акьалтна ва ярк хьана. Садлагьана вири детиш хьана.
«Заз ватандиз хъша лугьузва, ваъ, за гьеле душмандихъ галаз.
жевг тухун хъувун лазим я». Ам зурзазвай гъилер чиле акӏурна
виниз хьайила, нерихъ гумадин ни галукьна ва ада инсан мукьув
гваз хьунин лишан тир гумадикай дериндай чӏуӏгуна. Гьакъикъатда
гумадин ни я. Бес икьван гагьда заз а ни куьз къвезвачир. Ана
недай затӏ хьун лазим я, недай затӏ. Надира вири къуватар эцигна
вичи вич хкажна, ни къвезвай патахъ еримиш хьана. Адаз вич
физвай хьиз я, ам вилериз аквазӏвай къаралтудивни агакьзавач.
Адаз кьвед-пуд кумани аквазва, гумни, амма агакьзавач. Сифте
гьалтай кумадив ада агакьарна. Кьежена, кьацӏанвай беден ярх
хьуникди ракӏар»хъ галукьна ва мад юзун хъувунач.
Няниз ада тахтайрин гегьенш чарпайдал, чими кумада вилер ачух хъувуна. Къвалав аскӏан скамейкадал вилерал чешмегар
алай къари яни, эхир хьи дишегьли гва. Адан гъилер хразвай са
затӏунал машгъул я, гуьлуьт я жеди ман. КДвале гьеле йикъан
экв ама, анжах пенжер аквазвач, пенжер вичин кьилихъай гвайди Надира кьатӏанвач. Ам юзанмазни къариди гъиле авай затӏ
эцигна, алгъана тамашна.
— Аллагьдиз шукур, аллагьдиз шукур, вилер ачухна,—лагьана къариди хвешивал кваз.—За ваз хабар тушиз шурпани
ганва, руфуна чими затӏ хьун гьикьван хьайитӏани хъсан я. Вун

ракӏарихъ галукьайла, гена хъсан хьана зун кӏвале авай. Куьмекарни атана, тахьайтӏа завай вун хутахиз жедайни. Аллагь, я
аллагь,—ада хурал хаш чӏугуна.—Вун яхун хьанва, гишила ажуз
хьанва. Зи тӏвар Клава я, Клава баде лагьай тӏани жеда. Чун
ина, хва, тама авайбур гьакӏан кар алакь тийизмай сад -кьве
кьуьзек я. Юзун кумайбур вири партизанвилиз фенва, гьеле зи
кьуьзуьдини кваз фенва. Ам чан кумай кьуьзуьди я! Вичин гъуьрчехъандин тфенгни гваз фенва. «И тфентдал, къари, за цӏувад
къабан яда», лагьанва ада, къабанар ада нем<сериз> я. Агь, дяве я гьа... Револкщидин чӏавузни заз и мусибатар акурДи туш. А чӏавуз зун жегьил тир, балкӏандал акьахна зарбдиз
галтугиз, катизни жедай. Эхь, зани дявейра иштиракайди я. Ги ла
жезмач, кьуьзуьвал бала хьанва. Ваз чидани, хва, Смоленскдин
кӏаник чибур, немсер гьикьван кьенатӏа? Эхир хьи дуьнья къиямат я. Икӏ дяве яргъалди фена хьайитӏа, чан алай инсан дуьнья дал аламукьдач. Чакай, кьуьзуьбурукай, амукьна вучда? Куьн,
жегьилар, хвена кӏанзава. Иниз къведай немец жедач, мад цавай
хкадарна тама абуру вучда кьван. А чӏавуз чунни ажуз жедай
хьиз жемир. Дишегьлияр ина хейлин а*ва. Итимарни ава, яргъа риз физ жезмайбур туштӏани, тфенг гъиле кьаз жедайбур я. Эгер
парашютда аваз немсер иниз звичӏиз хьайитӏа, гьарда сад кьиникьин мажбурнама чна хиве кьунва. Ваз ван жезвани, хва? Та хьайтӏа зи рахунри ви з&гьле тукузвани?—Клава бадеди ван явашарна. Дуьз латьайтӏа Надиравай адан сес къачуз жезвачир, буш
хьанвай келледа ван гьатнавай, амма къари бейкеф жез кичӏевиляй ада чӏуькьзавачир ва герен-герен къари галай патан япалгъил
эцигиз вилер кӏевзавай.
— Чахъ чи командирни ава,—рахазва къари,—чанда чан авай
зурба руш я, кьве немец санлай бамишиз жедай хьтинди я. Ваз
ам аквада, ви кьилихъай кьуна чарпайдал эцитайбурукаи сад гьам
тир. Пуд югъ инлай РИЛИК чибур гьа и хутордай фена, яракьарни
гвай, кьве тупни чпихь галаз галчӏурна тухузвай...
Къутармиш хьунихъ умуд амачиз дуьшуылдай акъатнавай
чкадин и кьил, а кьил чизвачиӏртӏани, къайгъудар инсанрин гъиле
гьат хъувуни Надир архайин авунвай. Тамун къене авай ху тор
дин дишегьлияр, кьуьзуь итимар са гьафтеда Надир кьиникьи-кай
къутармишунин къайгъуда хьана. Абуруз кичӏезвайди ам тир, адан
чапла гъилел, кӏвачерал алай, дакӏунвай ва и йикъара ранг-ни кваз
дегиш хьанвай хирер авайдалайни чӏуру гьалдиз атана чпивай
сагъар хъийиз тахьун тир. Гьиниз хабар гуда? Кьуд пад немсер я,
партизанрихъ галазни алакъа авач. Хутордай экъечӏна фейибурни
гьуьлуьз вегьей къванер хьиз квахьнава. Надиран, лагьайтӏа,
вичин умуд вичик кумач, са гьафте я, адавай я вилер ачухиз
жезвач, я рахаз. Келледа балкӏанрин рамагар къекъвез-вай ван
аватӏани, акьулди хцидаз кӏвалахзава, дишегьлияр рахаз*

вай гафарин, ийизвай меслятрин ванер къвезва. Къалин тама са данни вил галукь тийидай куларин пуна кьенайтӏа хъсан жеда|'
чир, адан къайгъудай вуж хкведай. Дидедиз хкведай чарни «ге
амачиз квахьна» лагьайди жедай. Гила адаз кьейитӏани къайгъ]|
туш, ам умуд квай инсанрин гъиле ава, сур кьванни квадардач,
сурун кьилихъ солдатдин гъед кьванни алай кӏарас акӏурда.
Са нисинилай, иллаки викӏегьдиз рахадай дишегьли куьмек
жагъуриз финин меслятдал атанвай вахтунда, Клава баде тамай
астана. Адав тамун майвайрилай гъейри, са жуьредин векъи, куь -j
луь пешер алай векьерни гвай.
— Дишегьлияр,—лагьана ада шадвал кваз,—заз жагъанва*
Революцидин вахтунда, а чӏавуз зун жегьил тир, хурал хер хьан+|
вай чи командир са эгьли дишегьлиди гьа и векьералди сагъар
осъувунай. Абур кьурурнавай, ибур таза я. Белки, тазабурун къу-i
ват мадни артух жедатӏа.
— Вун ягъалмиш туш гьа?—лагьана гьа викӏегьдиз рахадай
дйшегьлиди
— А чӏавуз зун жегьил тиртӏани, исятдани зи акьул куьне
фикирзавай кьван кубут туш.
Абуру а векьер гатана, жими авуна хьиз, Надиран дакӏунвай
жирерал эцитна. Надираз вичин кӏвачерик, гъилик цӏай кутур
кьиз хьана. Ам къатканвай чкадал бацӏ№ хьиз къугъвазвай, эхиз
жезвачир. Клава баде, ла(гьайтӏа, хвешивиляй аял хьиз хкадар
жезвай.

— Гьа'бур я, валлагь, гьабур я. Чи командирни гьа чӏавуз
гьа икӏ къатадиз амукьнай. А чӏавуз зун жегьил тир, а дал алай
азабдикай заз хабарни авачир.
Се герендилай хирерин кун акъвазна, гила ифин ацалтнава.
Надирни сует хьанваз ахварал фена.
Бубайри лугьудайвал, цавукай, чиликай хкатнавай хьиз гьиссзавай Надир и сефердани кьинпкьикай къутармиш хьана. Клава
бадедин векьери адан хирерин дакӏун элекьарун анихъ акъваз - I
рай, сиверни кукӏун хъийиз, квал къачуз башламишнава. Нади ран
кьиле рамат къвкъведай ван амайтӏани, ам гила хкаж хьана месин
кьиле а'цукьзава, кӏвализ атай инсанар вужар ятӏа чир жезва,
абурухъ галаз яргъалди тахьайтӏани, яваш-яваш рахаз жезва.
Вичин патав мукьвал-мукьвал къвезвайбурукай Клава •бадеди
сифте юкъуз латьай кьве немец санлай бамишиз алакьдай чпин
командир руш Татьяна тир. Клава бадеди тарифзаваи хьтин адаз еке
кӏалуб авачир, амма жегьил бедендин къуват гьиниз харждатӏа чин
тийизвайди хьиз аквадай. Хутордин итимар пар-тизанвилиз фидайла,
ам гьеле гьабурухъ галаз физ гьазур тир. Татьянадиз партизанвал
лайихни жезвай, анжах хуьруьнбуру туна, хутор дуьшуышдай са
вакъиадик акатиз хьайитӏа, регьбервал гуз жедай кас яз тунай
Дишегьлийри чпин кар гьикьван пла!

далди ийидатӏани, лашунив лаш атӏудай итимар авачиз хьайила,
далу буш хьанвайди гьиссда, уьреклу яз, са куьз ятӏани далу яна
кар гъиле кьаз устадвал бес жедач. Кьуьзуьбуру хъсан меслятар
къалурайтӏани, жетьил итимар хьиз четин рекьин юлдашар абурукай жедач. Гьавил(яй абур Надир фад сагъар хъийнз чалиш миш хьанвай.
Са вацра чарпайдал хьайи ада сифте чилел эвичӏна кумадин
а кьилиз фена хтун вичин лап шад суварин югъ яз гьисабна. А
югъ ада, гьакъикъатда чар жагъун тавурла, гьеле къултухда амай
Динарадин чарчин пипӏел къейдна ва ам кхьидалди вилик мад
са сеферда чар кьиляй-кьилди кӏел хъувунай, «зунни армидиз
фида» гафар кьведра тикрарнаи.
Хуторда авай яхцӏур-яхцӏурни вад кӏвали гьикьван чалишмишвал ийизватӏани, Надир геж дири хъижезвай, келледа виликан хьиз ваъ, гьар гьикӏ ятӏани са жуьре авакьна физвай цин
ван амай. Як авач, недай шейз-р тӏимил жезва, пата-къерехдай
гъиз хьунин мумкинвал авач, элкъвена кьуд къерехдив гвай хуь рера виринра немсер ава Надиразни кӏанзавайди къуватлу тӏуьн
я. Къарникъузарни тӏимшншимил чӏвм квай хуьрекри адан кӏвачериз къуват хкизвач.
Са юкъуз Надир Татьянади вичиз аявалнавай автоматни къа чуна тамуз фена. Им январдин лап къалин живер авай вахт жезвай. Адахъ Татьянани гала, адавай ам текдиз ракъуриз хьанач.
И еке, тум-кьил авачир хьиз аквадай тама кьве кас къекъвезва, куьн патахъай ятӏа чпизни чидач. Надир галаггнава, беден
гьекьедай хьанва. Татьянади адав ацукьиз вугузвач; мад мекьи
жеда, ахпа чкадал хкиз хъижедач.
— Элкъвена хъфин,—тавакъу ийизва руша.
— Ваъ, Таня, заз жуван кӏвачерин къуват ахтармишназ кӏанзава
И гьуьжетра авайла, Татьянади Надиран кьуьнелай кьуна
акъвазарна ва тӏуб туькӏуьрна са гьайван къалурна. Аи вуч я?
Сев ятӏа? Ваъ. Кьил чиле ава, тӏиш живеда къекъуьрзава. Сев и
вахтунда чилада жеда, чӏарни ала. Къабан я!
Татьянадиз Надиравай автомат къачуна я>гъиз кӏанзавай:
гуя Надир ажуз хьанва, лишан кьаз жедач. Дуьз лагьайтӏа, ам
вичихъни инанмиш туш, гьеле ада садрани гуьлле ахъайнавач.
Надирак хъуьруьн акатна ва Татьянадивай автомат къах чуна.
— Зи гъиле авай яракь за гьеле чарадав вутайди туш, Таня.
Къе завай къабандал гъуьрч ийиз тахьайла, пака душмандални
жедач. Жуван къуват жува ахтармишун хъсан я,—лагьана ам
къабандив агатна ва санлай са шумуд гуьлле ахъайна. Къабан
ярх хьана. Татьянадик булдиз як хьанва лагьана хвешивал квай тӏани, Надиран вилерал акьалтнавай накъвар а кардин патахъай

тушир. Вичивай кьур чка ягъиз жезвайдал ам инанмиш хьанвай,
инвгье ада к квайди и шадвал тир.
Сифте сефер яз Надира мусурмандиз къадагъа авунвай ва«ӏан як ишталъдалди тӏуьна. Як недайла, адан рикӏел ам вак тирдини алачир. Инлай кьулухъ абуру са вак мад ягъ хъувуна. Амма
ихьтин амалри Надирай гуыгьуьл ацӏурзавачир. Гила адан гьал «и хъсан я. Татьянади ам лыжайрал алаз къекъвезни вердишнава.
Хуьрерихъ галаз алакъа кутӏун авун лазим я. И кар патал партизанрин гъвечӏи десте туькӏуьрун чарасуз жезва.
Клава бадедин гъвечӏи кумада хутордии жегьмл рушар, кьуьзуь кьуд-вад итим кӏватӏ хьанва. Надира абурухъ галаз меслятзава.
— Зун Кавказдай, са зун ваъ, агъзурралди зи ватанэгьлияр
иниз Урусат душмандикай азадда латьана атанвайди я. Эгер и
тама, тарарин далдадив чуьнуьх хьайиггӏа, заз зи дидеди вичин
курудилай гайи нек гьарамда. Куьне заз кьвед латьай уьмуьр
жгана. Акӏ хьайила, за квев жував вуганвай бурж вахтун лазим
я. Амма гьикьван за куь вилик зун зурба кас я лугьуз фуре авур тӏани, тапарар я, тек тарцикай там жедач, ингье и са гъили
гьикьван юзурайтӏани вандач. Чна партизанрин кӏеретӏ туькӏуьр >на кӏанзава.
— Вучда, Коля (абуру Надираз гагь Коля, гагь Николай лугьудай) чавай ваз хуьмек гуз жезвач май, —.гьайиф чӏугваз лагьана кьуьзуь Степана,—амма за квез лугьун, заз и мукьварив
гвай хуьрер вири чида. Зи кӏвач анрик хкӏун тавунвай чка авач.
Гьар сеферда куьн душмандал гъуьрчез фидайла, за квез рехъ
къалурда.
Вири рази хьана. Абурун десте екеди тушир, цӏуд руш, командирвални, Клава бадеди Татьяна къалурзавайтӏани, рушари
ва кьуьзуьбуру Надирал тапшурмишна. Степанан меслятдалди
сифте абуру куьмекдалди хутардилай цӏувад километр анихъ|
чпиз йиф акъудун патал кьве кума туькӏуьрун кьетӏна. Эгер немсериз хабар хьана гуьгъуьна гьатай дувшуьш хьайитӏа, хутордиз
зиян тежедайвал.
Кумаярни туькӏуьрна. Партизанрин яшайиш башламиш хьана. Тӏварни «Казбек» эцигна.
Сифтедин партизандин тапшуӏругъ Татьянадиз гана. Хутордикай яхцӏурни кьве километр рагъ акӏидай патахъ галай хуь руьз фин, анин жемятдин гуьгьуьл гьикӏ ятӏа, комендант ва полицай вуж ятӏа чирун тапшурмишна.
Иифиз геж хьиз тайиннавай чкадал хтай Татьянади вири галай-галайвал суыгЫбетна: хуьруьнбуруз партизанрикай хабар
авач, немсерни аниз са-садра, рикӏел акьалтай, рушарихъ галаз
югь акъудиз кӏан хьайи дуьшуьшда къвезва. Амма хуьруьн полицайди, вич урус яз, жемят бизарзавай. Са гъвечӏи багьнадилай

гатазва, вютиз гаф латьайди шегьердин комендатурадиз ракъур зава, анай гьеле хтай садни авач.
Вичин юлдаш руш и хуьре дуьшуьш жеда лагьана Татьянади
гьич умуднавачир. Ада Татьяна кӏвализ тухвана, тӏуьн-хъун гана,
вилик пад мичӏи йиф я, гьиниз хъфида вун лугьуз рахкъур тийиз
гьавалат хьана. Татьяна акъвазнач, диде ялгъуз я лагьана тапа рарна.
Абур дяведилай вилик таниш хьайибур тир. Райондин волейбольный команда атайла, Татьянадиз виридалайни и зирек руш,
Вера, бегенмиш хьанай. Гьанлай абур таниш хьайиди я. Адалай
кьулухъ абур, гьар сад са хуьряй тиртӏани, сад садан кӏвалериз ни къвез хьана. Вера фад гъуьлуьз фена, гьамни чара авачиз.
Гъилел-кӏвачел агъур хьанваз, масадбуруз ашкара жедалди та диз эвленмиш хьана.
Веради вичикай вири лагьана. Гъуьлуь шегьерда кӏвалахзавайди ва вуч кӏан хьайитӏани жагъуриз жедайдини лагьана. Тать-,
янади вичикай са ихтилатни авунач, дуьз лагьайтӏа, Веради ада вай я хабаряи кьуначир. Верадин гьал-агьвал хъсан тир. Ада
Татьянадив дидедиз хутах лагьана са багълама недай затӏ-матӏ-ни
вахгана, рагъ яргьал горизонтдив чуьнуьх жедайла, партизан руш
хуьряй эхкъечӏна.
Надира Татьяна мад са сеферда Верадин кӏвализ ракъур
хъувуна. И сеферда абурун фикир ам ахтармишун тир.
— Вера,—лагьана ихтилат башл-амишнай Татьянади,—за фад^лай немсериз къуллугъзава. Вучиз жуван жегьил уьмуьр гьакӏ
гьавайда тергда. Вазни абур такӏан жемир, абур акьван пис
халкь туш. Вунани къуллугъ ая, акӏ тахьайтӏа, ви аял сагъ амукьдач.
Верадин рангар двгиш хьана. Ам вич вичивай квахьайди
хьиз сифте кӏвале къекъвена, ахпа кӏвалин му.ртӏа садазни мднийвал тийиз къугъвазвай вичин гьвечӏи гададиз гьараярна. Акӏни рази тахьайла, ада Татыянадихъ элкъвена лагьана: «Зи юлдаш
ихьтин ватан маса гудайди жеда лагьана за умуднавачир. Эх кьечӏ зи кӏваляй, заз вахъай вижесуз ни къвезва».
Абурун хейлин рахунар хьана, эхирни чеб чпин гьавурда
акьунваз месля|тдал хтана.
Адалай кьулухъ партизанрин гъвечӏи дестедиз Верадикай ва
адан гъуьлуькай еке куьмек хьана: яракьар жагьурна, хъитӏкьинардай шейэр гъунин къайгъуда хьана. Бязи вахтара а затӏа р
абуру чпи хкана тайиннавай чкадал эцигдай, анлай Надиран
дестеди къахчуна хкидай.
Хуьре хейлин инсанар амайтӏани, абурувай немсерин полдцайдиз са затӏни ийиз жезвачир. Виридалайни дертлу кар ам
тир хьи, полицайди яшар тахьанвай рушарикай вичиз бегенмиш

хьайиди къаравушвиле кьазва, адахъ галаз вичиз кӏани кьван
амалар авурла, ахъа хъувуна, масад кӏвализ гъизва.
Ингье и нубатдин тапшуругъ тамамарун Надира вичи хиве
кьуна.
Рагъ цавуз хкаж хьайила, Надир рушарни галаз хутордай
экъечӏна. Аниз фидай рехъ Татьянадиз лап хъсандиз чида. Рущар
ван-сес квачиз физва, жегьилар ятӏани садакни зарафат-хъвер
квач. Рушарилай са къерехда аваз физвай Надир цавун аршда
авай ракъиниз тамашна. Йисан и вахтунда Датъустандин цав
рамг иличай хьиз вили, ратъни хци жеда, амма ина цав рагъул
я, къай авачиз гьава чими ятӏани, рагъ сулу я.
'Гзаф рекьиз абур таӏмай фена. Рушар галатнава. Хуьруьз мукь ва жедалди абур санални ял ягъ тавуна фена. Хуьруьз мукьва
кьайила, Надира рушар акъвазарна: «Хаталувал аваз хьайитӏа,
за зун къутармишда, квевай заз гьа инлай куьмек гуз жеда, та яанча акъатай сес квез лишан я»,—лагьана ада. Вичин автоматни
гьа'бурув туна, тапанчини кьве гранат «лимонкаяр» (абур хутор да авайбуру чпиз игьтият патал хвенвайбур тир) хъуьчӏуьк куггуна. Телогрейкадин кӏаникай юкьва кутӏуннавай канабдин еб
застун гвянавайди хьиз цӏалцӏам тир.
Ам хуьруьн юкьваз гьахьдалди рушариз аквазмай, ахпа ахкунач.
. Хуьр секин я. Рагъ акӏайдалай кьулухъ куьчедиз эхкъечӏдай
кас жедач. Ювалихъ гелкъуьрнавай жугъундин инлай-анлай ханвай, гьа<ятдиз> хьана. Ам явашдиз адав агатна хьиз хабар кьуна:
— Куь старостадин кӏвал къалура ман тавакъуйда.
Дишегьли адаз шаклу яз тамашна ва экъуьгъзавай тегьерда
пГузаррикай мурмурна.
— Къекъвена жагъура ман... Атӏангье... Вичин мейит кицӏерин вилик хьуй!
Надир фена, ракӏарив тӏуб геляна. Ракӏар цӏикьвед-цӏипуд
йнс яш хьанвай хьтин руша ачухна. «Аквадай гьалда къаравуш
я, —хиялдиз атана адан.—Агь, куьпейугъли!»
— Жана'би Харатулова ял язава.
— Ам заз герек я, руш,—лагьана Надир къенез гьахьна. Харатуловаз рахунрин ван хьанмазни садлаӏгьана кӏвачел акьалтна,
шалва;р алукӏна автоматдал гъил вегьидалди Надир аниз гьахьна
ва тадиз автомат кьуна.
— Урусриз а ви тегьерда мугьман кьабулдай адет авач, Ха ратулов,—лагьана, гъилевай «лимонка» къалурна.
Старостадин рангар дегиш хьана. Вилерин ишарадалди Надира адав автомат ахъа ийиз туна. Автомат секиндиз хъуьчӏуьз
хъивегьайдалай кьулухъ, ада телогрейкадин жибиндай пистолет
акъудна, старостадин хурал эцигна.

— Гъилер далудал!—(буйругъ гана ада. Харатулова табий
яз гъилер далудал эцигна. Надира абур тадиз куггӏунна.
— Вилик акат!—пистолетдин кӏуф далуда эцяна ада.
,Къеце хурушум хьанва. Инлай-анлай сифте диш&гьлняр, ахпа итимарни малум хьана. Абур пеле капач тваз тамашз&вайдини, гуьгъуьна гьатнавайдини—са хейлин хьана.
Харатулов хуьруьн куьчедин са къекъуьнал телефондин гъварцин патав тухвана. Ада гьил эляна вичин гуьгьуьнай къвезвай
са итимдиз ша латьана. Итим мукьва хьанмазнй Надира юкьвакай
аб хкудна, адав вугана ва са жизвини тади квачиз эгъайнидаказ
лагьана:
— Вегь адан туьтуьниз.
Итимди, гъилер зурзазвайггӏани, гъиле пистолет, хурал немсерин автомат авай таниш тушир касдин буйругъ тамамарна. Еб
туьтуьна гьатай Харатулов декьикьайрин арада кьве гъвар ку~
кӏурнавай кӏарасдикай куьре хьана. Адан хурални «Казбек»
кхьенвай чар алкӏурна. Вич са затӏни тахьай хьиз гъил гъиливай
гвя хъувуна, агъадилай виниз куьрс хьанвайдаз тамашзавай ви чиз сифте.рак ачухай рушан кьилелай кап аладарна, кӏватӏ хьанвайбурузни «сагърай» лугьунин ишара яз гъил эляна, уьфт Я'гъиз-я)гъиз хъфена. Ам вилерикай хкатдалди хуьруьн жемят адаз та -машзамай. Абурун арада Верани авай.
Гьа инлай «Каз'бекан» тӏвар чкӏана. И тӏвар немсеривни фад
эгакьна. Халкьдин руыгь хкаж хъхьана, абур Советрин гьукумат
амайдахъ, душман михьиз терг жедалди женг тухузвай кьегьалар
акъваз тавунвайдахъ инанмиш хъхьана.
«Каабекан» десте кардик акатна. Абуруз яракьарни хьанва, патронарни ава. Гзаф авачтӏани, вад-цӏуд минани хьан&а. .Абур
жагъуриз Верадин гъуьлуь куьмекар гана, вичи вични къурхулувилик кутуна гъана, тайиннавай чкадал эцигай тегьер партизан рин рикӏелай садрани алатдач.
Таза аялдин сифтедин камар куьлуь, игьтиятлубур же-.даивал, «Каз^бекан» гьерекатарни чпин хутордин мукьварив жез
хьана. Полицай кьиникь, машин кук^варун, недай-хъвадай затӏар
къакъудун хьтин крар абуруз аялрин къугъунар хьиз аквазва.,
Надиран рикӏелай са декьикьадани кьуьзуь духтур Костя, госпи -талда авай юлдашрин кьилел атай дуьшуьш алатзавач, йифиз ксайлани адан вилерикай абурун суьретар карагзава. Акӏ хьа йила, душмандиз еке зиянар гун адан мурад я. «Зун тама текдиз кьенач, зун квахьнач,—лугьузвай гьамиша хиялдай Надира,—зун
чӏал душмандиз чирна кӏанзава».
«Казбекан» десте хутордиз гила суткайралди хквезвач,
абур лап чӏехи гъуьчрен гуьгъуьна гьатнава. Гитлерчийри
гат-|ӏфарин гьужумдиз гьазур хьун патал чпин къуватар
кӏваггӏнавай. I Знаменкадай Александрия галайвал физвай поездри
дяведиз лаӏ07.

зим тир вири шейэр тухузвай. Надиран деетедиз сифте Знаменкадив агакь тавунмаз Ингулец вацӏал алай муьгъ хъитӏкьинариз
кӏанзавай. И план дуьз акъатнач, вучиз лагьайтӏа муькъвел еке
гуьзчивал алай. Я шегьердай агакьарай хабардини и кардиз ра зивал ганач. Кьве километр мензилда кьве патахъни къаравулар
Лшгунилай гъейри, гьар са виш метрдилай кьакьан минарада
къаравул авай. Надиран десте чеб тӏимил хьунилай алава, абур
дишагьлиярни тир. Абурухъ итммрихъ кьван дурумлувал тежерди шегьердай алакъа хуьзвай юлдашризни чидай. Гьавиляй ихтияр ганач. Эхирни абур Знаменкадинни Александриядин арада
ракьун рехъ чӏурунин меслятдал атана.
Ракьун рехъ хъитӏкьинар авун патал Надирахъ ихьтин план
авай: рекьел ам гъвечӏи десте гваз физва, амайбуру гьабур хуьз ва. Вад касди дарих тахьана къаравулрал гуьзчивал тухуда, абурун гьерекатриз тади квачиз акси гьерекат тешкилда. Рекьик махсус тегьерда туькГуьрнавай аманит кутада (амни Верадин гъуь луь агакьарнавай) ва поезд къведалди гуьзетда. Атай эшелон жуван вилик хъитЬкьинар авун патал амонитдин махсус патрондихъ
еб кутӏунда, поезд мукьва хьанмазни еб чӏугвада. Дуьз лагьайтӏа, и
къайдади десте къурхулувилик кутазвай, вучиз латьайтӏа му-кьув
гвай дестедин гуьгьуьна къекъуьн ва ам фад жагъурун ре -гьят я,
амма Надир вичин рушарихъ инанмиш тахьанани жезва-чир. Ада
тухузвайбур вичелай са кӏусни ажузбур тушир. «Эгер чун вири
санлай къурхулувилик акатиз хьайитӏа, закай садани фикир
нйимир, я зи гуьтъуьниз садни къвемир, куьне куь кьил
лсъутармиша. Зи къайгъу за ийида, анжах кӏватӏ санал хъхьана
кӏанзава»,—лагьана ада ва хкведай чкани тайинна.
Рехъ хъитГкьинар авун патал абуру Каменкадинни Знаменка
станцидин ара къачунвай.
Жив авачир, гьеле февралдин юкьвар тиртӏани, рагъдандин
гьавадик сертвал квай. Десте рекье гьатна. Тамун фадлай таниш
ишгъирар алатна. Иифен юкьварилай алатайла, абур ракьун рекьив агакьна,
Прожекторрин ишигъди рекьид кьве падни экуь авунва. Къаравулар гьар сад са патай, сад виняй агъуз, сад агъадай виниз
къекъвезва. Игьтиятлу хьун чарасуз я, са гъвечӏи гъалатӏди ви ри
планар чукӏурда.
Гьавадик юзун квачиртГани, инлай, анлай са-садра чпин ван
къалурзавай йифен къушари и секинвал чӏурзава. Татьянани На дир ракьун рекьив агатла, Иифен баябан вахтунда къванцин гьар
са ккӏалди вич юзай чка къалурзава. Къаравулрик юзун акатна,
абур игьтиятлу хьанваз кяна акъвазна ва сес къвезвай патахъ
элкъвена. Партизанар чӏарни юзанач, секин я. Къаравулрин игьтиятлувал алатна.
Йиф яргъи я, амма декьикьаяр фад-фад физва. Партизанри
кантӏарал эгъуьнзава, анжах абуру пурпу чиляй акъудтнай и «Hӏ,»
Надираз бегенмиш жезвач, тӏимил я. Мад къаравулар мукьиг»
жеэва, абур илисна къаткана. Немсерин агъур чекмейрихъ гпляа
санал хейлин яргьалай рекьел аватай къванцин ванни хьана. Лм
сифте кӏарасдихъ, ахпа анлай хкадарна ракьук галукьайдини чир
жезвай. Къаравулри ван хьайи патахъ чукурна, акъвазна, сад
садаз тамашна ва кьведани санлай автоматар вини кӏвачиз
акъудна
Секин я, гуя тӏебиатдик гьич са жизвини гьерекат квач, ам ма кьве партизандик квай гьерекат садазни аквазвачир. КДваче рин сес кӏутаяр гьалчзавай хьиз япара ава, цавай рекьел аватай
къванци а агъур кӏвачерик мад тади кутуна, абуру кьведани са
патахъ зверна. Гьа икӏ абур алдатмишиз Надирани Татьянади
чпин кӏвалах куьтягьзава. Экв мукьва жезва, Вири гьазур я, ебни
кутӏуннава. Абур хъфиз гьазур хьанвайла, къаравулрикай сад
а|буруз мукьва хьана, саки лап кьилел акъвазна. «Гила вучда,—
фикирзава Надира, —чун юзадалди ада автоматдай цДай гудайвал я». Адаз гьатта душмандин къайи нефесдин ванни къвезвай
хьиз тир. Абур садни юзанач. И четин гьалдикай муькуь юлдаш риз хабар хьана. Бахтунай яни, тахьайтӏа дуьшуьшдин кар тир ни, прожектордин эквни абурух.ъ галукьзавач. Гуьгъуьнай килиг
хъувурла, абур къатканвай чка далда твайди яз хьана, а чухур да экв акьун мумкин тушир. И сеферда партизан рушари рекьел
са шумуд къван гадарна. Серт хьайи къаравулди зверзавай рекье автоматдай цДай гана.
Епер гъиле кьуна тарцин кӏанчӏуникай далда кьунвай Надира
поезд атун гуьзетзава. Яргъай усал экв малум хьана ва гьа
экуьнихъ галаз чархарин ванни къвезвайди са уьггери хьизва.
Прожектордин экуьнал вагонар хъсандиз аквазва. Надир гьазур
'хьана акъвазнава, ада еб чӏугваз гьазур хьанвайла, ра.гъ экъечЬ
дай патакъай са поезд мад малум хьана. И гуьзлемиш тавунвай
кьве гьуьрч атана чеб тфенгдихъ галукьун Надираз хвеши хьана.
Чапла патай къвезвай поезддин пенжерар кӏеви тиртӏани, анрай
солдатрин къаралтуяр кьатӏуз жезвай. Ам мукьва жезва. «Муь куьди агакьдайвал туш,—тади ква Надирак.—Агь, кицДин рухваяр, яраб зи патай квез хийир-дуьа жеда жал»,—лагьана, ада
еб чӏугуна. Еке ванцелди мина хъитӏкьинна, ракьун Kӏycap цавуз акъатна. И лепеди Надирни кьулухъди гадарна. Рекье чилиз
гьахьзавай, сад садан винел акьалтиз цавун аршдиз акъатзавай
вагонрин къивдин сесини экуьнин секин гьава чӏурнава. Виш
версиниз кьван фидай хьтин гьарай-эвер алатна, чуьлда кичӏе
жедай тегьерда секин хьана. Муькуь поезд хъитӏкьиннавай чка див агакь тав^нмаз акъвазарнавай. Партизанрин гьич гелни
амукьнач.
— Ингье, им гъуьрч я!—хвеши хьанвай рушариз.
Кьве югъ арадай фейила, абуруз шегьердай «чухсагъул» лу \
гьузвайвилин ва немсерин арада еке къалабулух
гьатнавайвиӏ
лин хабар агакьна.
— Гила чна чи жигъир дегишарин,—»меслят къалурна Нади/
ра вичин женгинин юлдашриз.—Герек, чун душманди гуьзет тавун4
вай чкадай малум жен.
И сеферда абурун пландик Знаменкадинни Александриядин
тереф акатнава.

«Инсандин душман йиф я»,—лугьузва бубайрин мисалда,
амма партизанар патал и мисал куьгьне хьанва, вучиз лагьайтӏа
гъавурда туниз са ахьтин чарасузвал авач. Гьихьтин четин тапшуругъ хьайитГани, абуру йифиз тамамарзава. Ингье къёни абур
вацран мичӏериз чуьлдиз экъечГнава. Абур яргъал рекьиз фин
лазим я, амни дуьз рекьяй ваъ, тамун кӏачӏичӏлухрай, кул-кусрай„
рехъ авачир жигъиррай, гьатга уьленрайни кваз.
Къай ава, гьава мекьи я. «Каэбекан» дестеди гьавадин и къу| лайсузвиликай инжиклувал ийизвач, вучиз лагьайтӏа и йикъара
абурун Яру Аскерди Украинадин къуьлуьн макан тир бегьерлу
чил, шегьерар душмандин пацукай хкудзавайдакай хабар агакь нава. Надиран рушар, лагьайтӏа, и йикъара иДузии кваз хкадариз гьазур я, анжах адаз, а инсафсуз душмандиз, алакьдай
кьван зиян гуз жез хьайитӏа.
Рехъ яргъал я, йифни куьруь туш. Дерин фурай хьиз ван
къвезвай тупарин сесер япара аваз десте ракьун рекьив агакьна.
Вири хиялда авай хьиз дуьз хьана. Надирани Татьянади ре-кьик
мина кутуна, адахъ ебни кутӏунна ва кьведни куларин пу-нав
чуьнуьх хьана. Надира Татьяна рушарин патав рахкъурна, згер
къурхулувал дуьшуьш хьайитӏа, абур чеб чпивай квахь та - вун
патал Татьянадиз тапшуругъар гана. Надир епинин кьилни кьуна
поезд атун гуьзетиз акъвазна.
Ракьари ван къачунва, аквадай гьалда, поезд къвезва. Яъ,
ина аламатдин кар жезва! Надир поезддин ванцел, ам атана
агакьайла, вичи еб гьикӏ чӏугун лазим ятӏа, мина хъитӏкьинайла,
вагонар гьикӏ чиле акӏидатӏа хиялдиз гъиз машгъул тирла, вичин гъиле авай еб ни ятӏани сада галчГурзавайди ада гьиссна.
Килигайтӏа, им зарафат туш, вичел гуж акьалтзава ва вич алай
чкадилай чӏугвадайвал я. Надира епинин кьил вилик гвай кӏанчӏунал алчудна, автомат вини кӏвачиз акъудна хьиз килигайтӏа,
епинин мина кутӏуннавай кьилик немсерин кьве солдат ккӏанва.
Абурувай еб ахъайиз жезвачир, вучиз лагьайтӏа еб ачухнамазни
партизанди ам галчӏурда, мина хъитӏкьинда, чебни рекьида, исятда мукьва жезвай поездни кукӏвар жеда. Поезд жегьнемдиз кукӏвар хьуй, абуруз чеб рекьиз кичӏезва.
Кьве патайни гужар гузва И арада немсерикай сада автоматдай гуьлле гана. Гуьллеяр Надирэн кьилелай фена, ада еб ахъай -

нач. Гьелекгфелекдив Татьяна атана агакьна. Надира ЙДШ гьарай гана. «Куьн тайиннавай чкадал ахлад, зун гьаиал ӏyӏ.jfӏnU
КичЛин сесни малум хьана. «Гила месэла четин я»,—фики|>пп
Надира. Поездни къвезвайди аквазва. Вучда? Немсерин гуж адал
гъалиб жезва Эхирни Надира кӏвачер чиле туна гуж гана, гуж
гана, садлагьана ахъайна. Немсерин кьилел вуч вакъиа атанатӏа
адаз чидач, япара гьатайди мина хъиткьинай ван тир. Аквадай
гьалда абур гьа минадин винел ярх хьайила, ам хъиткьинайди
тир. Кьве патайни язавай автоматрин сесер чкӏанвай рекьелай
аватай вагонри квадарна. Гуьлле гуз-<гуз> хъфизва. Надир рушарюсъай галатна, дуьз лагьайтӏа, ада галтугзавайбурун фикир вичел желбнай, идалди рушар къурхулувиликай хкудна, вичи вич къурхулувилик кутуна.
Надир гзаф чкадиз катна, немсери адалай гъил къачузвач.
Нефес нефесдив техкъвезвай адаз кьулухъай кицДин ван хьана.
Ада тадиз элкъвена гьа ван къвезвай патаз гуьлле гана. Бязи
вахтара инсандиз кьиникь кьисмет тавунвайла, ада дуьшуьшдай
кьур карни дуьз акъатда Надира гьакӏ тахминан кицӏин сесинал
автоматдай ягьайди кицӏихъ галукьна, мад сес амукьнач. Тамув
агакьайла, ам са тарцин далдадив ацукьна, ял яна.
Са десте немсерин солдатар атана, тамуз гьахьдай жуьрэт
абурухъ хьанач, гьа алай чкадилай вирида санлай гуьлле гана
ва элкъвена хъфена.
Рагъ цавун аршдив агакьайла, Надир партизанрин кумадив axjакьна. Са хер-кьацӏни тахьанвай чпин «Казбек», двстедин командир,
руьгьдин юлдаш ахкур рушариз шад хьанвай, гьатта ви-лерал
накъвар алаз шехьзавай Татьянади адан гардан кьуна те -менарни
гана. Рушар вири шехьзавай. Абурун са юлдаш кьенвай, садални,
Клава бадедин вахан рушал, гьеле цӏемуьжуьд йис та -мам
тахьанвай Полинадал атъур хирер хьанвай. Надираз и кар залан
хьана, ам вилер ахъа тийизвай рушан чӏулав чӏарарилай кап
аладариз зур сятда кьван адан кьилив ацукьна. Гьа инлай абур
кьве рушни гваз хутордиз рекье гьат хъувуна. Хутордиз хъфидай
рекье Полинади вичин вилер гьамишалугъ яз акьална. Хутордиз
хтай абуруз мад са залан хабар ван хьана. Шегьердин чинебан
тешкилатди ганвай нубатдин тапшуругь тамамардайла, Верадин
гъуьл СС-овцийри кьуна ва гуьллеламишна. Вера аялни гваз