Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 17

Шулай итеп, Казан тәхетенә өченче тапкыр шул ук Шаһгали— Казан татарларының дошманы, гарип сәясәтче, адәм актыгы, Маркс әйтмешли, «рус ялчысы»—менеп утыра.
Тау ягын бүлеп алуга татар җәмәгатьчелеге 1551 елның 14 августында—Шаһгали Казанга килгән көнне—үткәрелгән корылтайда бик зур ризасызлык белдереп чыга. Казанның бу җирләрне басып алуга каршы чыгуын Мәскәү исәпкә алмый, киресенчә, сугыш башлау белән куркытып, татарларны килешүгә кул куярга мәҗбүр итә, һәм шуннан соң ханлыкның көнбатыштагы яртысы Россия карамагына күчә. Мәскәү, үзендәге татар әсирләре хакында «онытып», барлык рус әсирләрен азат итәргә дигән катгый шартлар куя. Татарлар арасында ризасызлык күрсәтүләр башлана, Шаһгалигә һәм Мәскәү илчеләренә каршы заговор оеша, ләкин хыянәтче хан тагын өлгерлек күрсәтә. Мәскәү укчылары Казан уртасында суеш оештыра, 70 тән артык татар, шулар арасында танылган биләр һәм гаскәр башлыклары үтерелә.
Мәскәү тагын да катырак эш итәргә: Шаһгали урынына рус хөкемдарын утыртырга һәм ханлыкның көнчыгыш биләмәләрен дә Россиягә кушарга ниятли. Бу мәсьәлә Мәскәүдә тоткарланган татар илчеләре, шулар арасында Нурали Шырын катнашында патша хөкүмәтендә тикшерелә. Казан ханлыгын, аның эчке төзелешен саклаган хәлдә, Тау ягын кире кайтарып, автономия хокуклары белән генә калдырырга, ханны Мәскәү наместнигы белән алыштырырга һәм барлык рус әсирләрен азат итәргә дигән карар чыгаралар. Татар илчеләрен шушы килешүгә кул куярга мәҗбүр итәләр.
1552 елның февралендә Казанга, ханны төшерү өчен, рус илчесе Алексей Адашев килә. Ул Шаһгалидән рус наместнигына шәһәргә керергә рәсми төстә ризалык бирүне һәм шәһәрне аның кулына тапшыруны таләп итә. Тегесе Мәскәү гаскәренә шәһәр капкаларын ачудан баш тарта, ләкин үзе, тәхеттән ваз кичеп һәм Иван Грозныйның Казан артиллериясе арсеналын юкка чыгарырга дигән боерыгын гамәлгә ашырып, Свияжскига чыгып кача. Ул үзе белән күп санлы кешене — 80 нән артык татар би-морзаларын заложник итеп алып китә. 9 мартта рус наместнигы Семен Микулинский Шаһгали китергән татар заложникларын үзе белән алып, көчле гаскәр белән Свияжскидан Казанга юнәлә. Ләкин казанлылар аңа капканы ачмыйлар. Шәһәрдә ирек, азатлык рухы яңадан кабына, Мәскәүнең Казан ханлыгын Россиянең бер өлкәсе итеп калдыру турындагы мәкерле нияте барып чыкмый. Микулинский, заложникларны үзе белән алып, кире кайтып китә (соңыннан бу әсирләрне юк итәләр). Казанда Чапкын Отыч би җитәкчелегендә азатлык тарафдарларыннын вакытлы хөкүмәт төзелә.
Яңа хөкүмәт милли бәйсезлек өчен көрәш оештыруны үзенең беренче максаты итеп куя. Шәһәрдә калган рус укчылары юк ителә. Шушы вакытта Нугай Урдасында булган Әстерхан ханзадәсе Ядкәргә Казан тәхетен тәкъдим итеп чакыру җибәрәләр. Татарлар, шул көннәрдә уңышлы хәрәкәтләр ясап, Свияжскидан башка бөтен Тау ягын руслардан азат итәләр. Март башында Казанга 30 яшьлек Ядкәр килә һәм тәхеткә утыра. Татарларның күңелләре күтәрелеп китә, шәһәрдә азатлык рухы көчәя.
Мәскәү дә хәлиткеч һөҗүмгә әзерләнә. Патшаның үзе җитәкчелегендә 150 меңле рус гаскәре июньдә Казанга юл тота һәм август башында Свияжскига килеп җитә. 23 августта алар, Иделне кичеп, зур көчләр белән Казанны камап алалар. Руслар карамагында тагын 150 пушка һәм инглиз инженеры Бутлер (атаклы Казан химигы А. М. Бутлеров шул нәселдән) җитәкчелегендә махсус әзерлек үткән шартлатучы минерлар төркеме дә була.
23 августта татарлар дошманның алгы рәтләренә каршы беренче һөҗүмнәрен ясап карыйлар, әмма русларның чагыштыргысыз күп санлы булуы сәбәпле уңай нәтиҗәгә ирешә алмыйлар. Берничә көн үткәч, рус армиясенең кенәз Горбатый-Шуйский җитәкчелегендәге берләшмәсе татарларның шәһәр янындагы Явыш һәм Япанча биләр оештырган иреклеләр гаскәрен җиңелүгә дучар итә. Икенче бер рус отряды сугыша-сугыша Арчага кадәр барып җитә һәм аннан, зур табышлар төяп, күп санлы әсирләр алып кайта. Бу әсирләрне шәһәр ныгытмалары каршындагы казыкларга бәйләп куялар һәм казанлыларны русларга бирелергә чакырырга мәҗбүр итәләр.
Казан тирәли боҗра торган саен кысыла бара һәм шәһәргә төп керү юллары булган Хан һәм Арча капкалары янындагы ныгытмаларның өзелү куркынычы туа. Шул капкалар арасында стена шартлатыла, әмма шәһәрне саклаучылар бу өзеклекне тиз генә төзәтеп куялар. 5 сентябрьдә Нурали манарасы астыннан үтеп бердәнбер исән калган чишмәгә бара торган җир асты юлы да шартлатыла. Камалыштагылар суны Черек күлдән алырга мәҗбүр булалар. Нәтиҗәдә шәһәрдә йогышлы авырулар башлана. 30 сентябрьдә руслар Арча капкасы янында тагын стенаны шартлаталар, казанлылар дошманны бу юлы да шәһәргә үткәрмиләр. Явыз Иван илчеләренең казанлыларга бирелергә тәкъдим итүләре кире кагыла. Татарлар үз шәһәрләрен, үз җирләрен соңгы тамчы каннарына кадәр сакларга ант итәләр.
2 октябрьдә Казанга гомуми һөҗүм башлау билгеләнә. Башта шәһәрне утка тоталар. Ул төнне берәү дә йокламый: казандылар дошман белән соңгы, хәлиткеч сугышка әзерләнәләр, ә руслар һөҗүмгә күтәрелергә гомумсигнал бирелүен көтеп торалар. Менә таң алдыннан Аталык һәм Нугай капкалары янында бер үк вакытта коточкыч ике шартлау гөрселди—анда дары тутырылган җәмгысе 48 зур мичкә шартлатыла. Шәһәр ныгытмалары ике урыннан киң аралык ясап ишелеп төшә, һәм шулар аша рус гаскәрләре ташкыны шәһәр эченә бәреп керә. Коточкыч сугыш башлана. Ләкин сан ягыннан өстенлек дошман ягында була, һәм ул камалыштагыларны акрынлап кысрыклый, чигендерә башлый.
Әмма шунда җиңү чак-чак кына татарлар ягына авышмый кала: мәскәүлеләр өйләргә, кибетләргә, амбарларга ябырылалар, чын-чынлап талау, мародерлык башлана. Шуны күреп алган татарлар, артык дәрәҗәдә ачулары килеп, тагын дошман өстенә ташланалар. «Секут, секут» («Кисәләр, суялар!») дип ямьсез акырып, руслар кача башлыйлар. Ләкин Иван Грозный үзенең резервтагы 20 меңле гаскәрен сугышка кертә һәм, «изге» байрагын күтәреп, Хан капкасы янына баса, шуннан үз «лачыннарын» «изге сугышка» дәртләндереп тора. Рус гаскәренең яңа көче татарларны кремльгә таба кысрыклый.
Шунда соңгы бәрелеш була. Шәһәрне саклаучыларның башында Ядкәр хан һәм Кол Шәриф үзләре торалар. Сәет сугышта каһарманнарча һәлак була, көн уртасы җиткәндә Ядкәрне әсирлеккә алалар. Хан сараеның ишегалды соңгы терәк, таяныч урынына әверелә, исән калган 10 меңгә якын сугышчы татар иңгә-иң торып көрәшә, һич көтмәгәндә Хан сараеннан хатын-кызлар алга чыгып баса, ләкин дошман аларны да аяп тормый. Соңгы 6 мең чамасы татар кремль буеннан Казан суына таба камалышны өзеп чыга ала, тик алар кенәз Курбский берләшмәсенең яңа көчләре белән очрашалар. Казанлыларның бик аз өлеше генә елганы кичеп урман эченә юл ала.
Шәһәр эчендә чын мәгънәсендә суеш башлана. Рус чыганаклары («Патшалар кенәгәсе», Никон һ. б. елъязмалар, «Казан тарихы») теркәгәнчә, ир-атны кырып бетерәләр, ә хатын-кызларны һәм бала-чаганы рус сугышчыларына өләшәләр. Татар каны елга булып ага, мәетләр аша үтеп йөргесез була. Кремль турында Казан суы ярлары, чокыр-чакыр, ныгытма тирәләре өем-өем мәет белән тула. Өемнәрнең биеклеге кайбер урыннарда шәһәр стенасы биеклегенә җитә. Көндез сәгать 3 тә атка атланып Иван Грозный шәһәргә керә, аның өчен көч-хәл белән Нурали капкасыннан Хан сараена кадәр йөз адымлык юлны мәетләрдән арындыралар.
Казан җиңелә, Казан ханлыгы яшәүдән туктый. Казанның соңгы ханы Ядкәрне Мәскәүгә алып китәләр һәм, Симеон исеме биреп, чукындыралар. Хөкүмәт һәм гаскәр, бөтен дәүләт структуралары юк ителә. Казан белән идарә итү өчен Мәскәү наместнигы Горбатый-Шуйский куела. Ләкин татарлар һәм Казан ханлыгының башка халыклары үзләренең бәйсезлеге өчен көрәшне туктатмыйлар, тик инде ул стихияле төстә бара һәм халык көрәшенә әверелә. Казан арты, Тау ягы һәм мари төбәкләре баш күтәрәләр. Аларга гомуми җитәкчелек итүне Казан бие Мәмешбирде үз кулына ала. Аның урдасы мари җирендә, Иделнең сул ягындагы биек ярда, Чалым шәһәрендә урнашкан була. Арча ягында, Мишә елгасының югары агымында да крепость барлыкка килә.
Баш күтәрүчеләр беренче чорда ярыйсы гына уңышка ирешәләр—Казаннан һәм Свияжскидан аларга каршы җибәрелгән хөкүмәт гаскәрләрен тар-мар итәләр. Нугай Урдасының Сарайчык шәһәреннән Сөембикәнең энесе Галиәкрәмне хан итеп чакыралар. Йосыф би казанлыларга ярдәм итү өчен 100 меңлек гаскәр җыя, ләкин бу эшкә Нугай билегенең башлыгы, Казан ханлыгын басып алу алдыннан Казан-Нугай бердәмлеген булдырмау максаты белән Мәскәү хөкүмәте тарафыннан сатып алынган Исмәгыйль би комачаулык итә. Ул Йосыфның үзенә каршы сугыш башлау белән яный һәм казанлыларга киләчәк зур ярдәм шуның белән өзелә.
Шул арада Мәскәү баш күтәрүчеләргә каршы канлы хәрәкәтләрен башлап җибәрә. 1553 елның бөтен җәе буена Идел, Кама, Вятка һәм Зөя ярлары буйлап 1552 елгы Казан вакыйгаларында канлы эз калдырган Мәскәү кенәзләре Адашев, Микулинский, Шереметев, Морозов, Курбский идарәсендәге хәрби гаскәрләр йөреп торалар. Бу гаскәрләр татар, мари, чуашларны үтерәләр, әсирлеккә алалар, авылларны талыйлар һәм яндыралар, бөтен Казан җирен канга батыралар. Күренекле рус тарихчысы С. М. Соловьев әйткәнчә, 1554 елның кышында гына да карательләр «бөтен илне коточкыч дәрәҗәдә талап чыгалар, Кама буйлап 250 чакрымнар югарыга барып җитәләр, 6000 ир-атны, 15000 хатын-кыз һәм бала-чаганы әсир итеп алалар».
1554—1555 елларда халык көрәше, бер күтәрелеп, бер сүрелеп, дәвам итә. Ләкин бераздан Мстиславский отряды тагын авылларны талап чыга, меңләгән кешене әсир итеп ала һәм үтерә. 1556 елның язында Морозов гаскәре Чалым шәһәрен камап ала һәм анда нәкъ 1552 елда Казандагы кебек шартлатулар оештыра. Крепость җимерелә, морза Галиәкрәм һәлак була, ә Мәмешбирде көчле сак астында Мәскәүгә озатыла һәм шунда җәзалап үтерелә. Азмы-күпме торгызыла башлаган Казан ханлыгы бөтенләйгә юк ителә. Ләкин халыкның азатлык һәм бәйсезлек өчен көрәше сүнми, тукталмый.
Хәзер инде 1552 елда татарларның җиңелүенә китергән төп сәбәпләрне кыскача санап карыйк.
1. Казан ханлыгының Рус дәүләте йөзендә дошманы булу. Россиянең агрессив сәясәте XVI йөзнең 40 нчы елларыннан көнчыгышны басып алу өчен тыелгысыз һөҗүмнәр башлауга күчә, татар-мөселманнарга карата чиктән тыш дошман мөнәсәбәттә яшәгән сугышчан рухлы чиркәү бу сәясәтне хуплап тора.
2. Свияжск крепосте төзелү һәм бер үк вакытта ханлыкның көнбатыш җирләрен аерып алу, бөтен Казан җиренең төп су һәм коры җирдәге юлларын ябып кую аркасында гомуми мобилизация үткәрергә, Казан ханлыгында дәүләт күләмендә бөтенхалык гаскәре төзергә мөмкинлек булмау. Шушы хәл ахыр чиктә дәүләтнең башкаласы аерылып калуга китерә.
3. Шәһәрне һәм ханлыкны саклап калуның хәлиткеч вакытында патша хөкүмәте кушуы буенча хыянәтчеләр тарафыннан Казандагы утлы корал юкка чыгарыла.
4. 40 нчы еллар азагында һәм 50 нче еллар башында, ягъни дәүләтнең бөтенлеген саклап калу өчен иң җаваплы чорда, татарларның үзләре арасында һәм бигрәк тә ил җитәкчелегендә бердәмлек булмый. Шаһгали, Киләхмәт, Нугай бие Исмәгыйльнең һәм башка хыянәтчеләрнең Явыз Иван хөкүмәте һәм державачы-чиркәү идеологиясе җитәкчеләре тарафыннан оештырылып һәм үстерелеп килгән, халыкка, дәүләткә каршы сәясәте Казанның һәлакәтендә зур роль уйный.
5. Көнбатыштан басып керүгә каршы уртак көрәштә Казан-Нугай, Казан-Кырым, Казан-Себер, ниһаять, татар-төрек берләшмәләре төзүгә комачаулау максаты белән Мәскәү актив төстә нәтиҗәле дипломатик һәм башка эшләр алып бара. Ә Казан дипломатиясе бу максатта, үзенә яңа дуслар булдыруда—илдән читтәме ул яисә ил эчендәме—ифрат йомшаклык күрсәтә. Хәтта кайбер күренекле дәүләт эшлеклеләре дә—Булат һәм Нурали Шырыннар, Гәүһәршад, Боерган, Чура Нарыков, Кучак һ. б.—сәяси һәм иҗтимагый көчләрнең бердәмлеген булдыра алмыйлар, хан идарәсе һәм хөкүмәт бердәм эшләми, халыкны бер максатка туплый алмый.

§ 48. БАШКА ТАТАР ХАНЛЫКЛАРЫНЫҢ КЫСКАЧА ТАРИХЫ
Кырым ханлыгы—урта гасырлар азагындагы бик зур татар дәүләте. Кырым ханлыгы аерым дәүләт булып үсеп чыкканчыга кадәр үк әле анда — бер яктан, Идел буена карый торган җирләрне дә кертеп Сарай шәһәре белән идарә итүче Олуг Мөхәммәт һәм, икенче яктан, Кырым ярымутравы белән Кара диңгез буе җирләре өчен Дәүләтбирде арасында каты көрәш барган. Олуг Мөхәммәт җиңеп чыккан, ләкин шунда ук аның икенче дошманы—Кече Мөхәммәт пәйда булган. Ул үзенең өлкән адашын төньяк тарафка күчеп китәргә мәҗбүр иткән. Бу вакытка инде таркалган Алтын Урданы турыдан-туры дәвам иттерүче дәүләт төсендә үсеп чыккан Зур (Бөек) Урда белән идарә итүдә Кече Мөхәммәт шактый уңышларга ирешкән. Кырым да шушы Урдага буйсындырылган. Дәүләтбирдедән соң хакимиятне үз кулына алган үзенең күптәнге көндәше Сәетәхмәтне Кече Мөхәммәт Кырымнан бөтенләйгә куып чыгарган. Ләкин аның юлына яңа дошман—кайчандыр Алтын Урдада хан булып утырган Гыязетдиннең улы Хаҗигәрәй аркылы төшкән. Хаҗигәрәй 1434 елда ук Кырымны үз кулына алырга тырышып караган, тик уңышсызлыкка очраган һәм Литвага качып киткән.
Менә Хаҗигәрәй тарих мәйданына тагын килеп чыккан. Аны Кырымның һәм тулаем Алтын Урданың мәшһүр Шырын, Барын, Аргын һәм Кыпчак ыруыннан торган феодаль аксөякләр яклаган. Алар Таврияне (Кырым) мөстәкыйль дәүләткә әверелдерергә тырышканнар. Урта Евразиянең күптән түгел генә куәтле икътисади районы булып саналган һәм халыкара сәүдәдә зур урын тоткан бу төбәге Алтын Урда таркалу чорында үзенең әвәлге куәтен югалта башласа да, зур шәһәрләре белән һаман әле бай икътисади база булып калган. Кырымның зыялы татар дөньясын үз чиратында Литва кенәзе Казимир яклап чыккан, һәм 1443 елда Хаҗигәрәй Таврия тәхетенә утырган. Шул вакыттан алып мөстәкыйль дәүләт буларак Кырым ханлыгы яши башлаган.
Хаҗигәрәй Кырым ханлыгы белән үзе үлгәнче—1446 елга кадәр идарә иткән. Аның ханлык итү дәвере көнбатышта урта гасырлар азагында яңа татар дәүләтенең тууы һәм аякка басуы чоры булып тарихка кереп калган. Ул шуның белән татар ханнарының бердәнбер һәм тотрыклы династиясе булып танылган Гәрәйләр династиясенә (төгәлрәк әйткәндә, Җучилар династиясенең Гәрәйләр ыруына) нигез салган. Бу нәсел Кырым 1783 елда Рус империясе составына мәҗбүри кертелгәнчегә кадәр, ягъни 340 ел буе ханлык белән идарә иткән.
Кырым барлык татар ханлыклары арасында иң озак яшәгән дәүләт була. Хаҗигәрәйдән соң тәхеткә аның өлкән улы Нурдәүләт утырган. Тик ул ике ел гына ханлык иткән һәм 1468 елда үзенең энесе Миңлегәрәй тарафыннан бәреп төшерелгән. Миңлегәрәй бик озак, 1468 һәм 1475 еллар арасында берничә тапкыр китеп торганнан соң, 1475 елдан 1515 елга кадәр тоташтан, барысы 45 ел ханлык иткән. Миңлегәрәй Кырым тарихында гына түгел, ә бөтен татар дөньясында иң көчле ханнарның берсе санала.
Миңлегәрәй хан хакимлегенең 1475 елга кадәрге башлангыч чоры бик үк уңышлы үтмәгән: күпсанлы бертуганнары һәм башка якын туганнары аңа каршы көрәш башлаганнар. Шушы ызгышларның башында торган Хәйдәр аны тәхеттән ваз кичәргә мәҗбүр иткән, һәм Миңлегәрәй күпмедер вакыт генуялыларда яшеренеп торган. Бу ызгышлардан файдаланып, Кефедә, Мангуп һәм Кырымның көньяктагы башка шәһәрләрендә хакимиятне христианнар үз кулларына алганнар.
Бу эшкә Төркия катнашырга карар кыла һәм 1475 елда солтан Мөхәммәт II зур гаскәр белән үзенең вәзире Кедүк Әхмәтпашаны Кырымга җибәрә. Төрекләр әлеге шәһәрләргә бик тиз басып керәләр һәм хакимияттәге христианнарны кулга алып Константинопольгә (Стамбулга) озаталар. Шушы вакытта Кефедәге итальяннарда яшеренгән Миңлегәрәй алар белән бергә әсирлеккә эләгә. Солтан шушы кырымлыларны җәзалап үтерергә әмер бирә, ләкин соңгы мизгелдә генә яшь ханны яклап калдыра, аңа югары дәрәҗәдә хөрмәт күрсәтә. Чөнки Миңлегәрәйнең Кырымдагы яклаучысы, олы әмир Әмәнәк бәк үзенең ханзадәсен яклауны сорап солтанга мөрәҗәгать итә. Миңлегәрәйне зур кадер-хөрмәт белән гаскәр сагында Кырымга кайтарып җибәрәләр. Туган илендә дә аны шулай олылап каршы алалар һәм икенче тапкыр тәхеткә утырталар... Бу тарихны язып калдырган XVI йөз авторы әл-Җаннаби Миңлегәрәйне төрки дөньясының иң олуг хакимнәреннән берсе дип атаган.
Солтан булышлыгы белән хан тәхетен үзенә кире кайтаргач, Миңлегәрәй Төркиянең үзен яклавын һәм гомумән төрек йогынтысын танып яшәргә тиеш була. Әмма бу аңа Иван III белән дә килешү төзергә комачауламый. Ул Казан ханлыгы белән дә бик якын мөнәсәбәттә яши, бу эштә аңа хатыны, безгә таныш Казан ханбикәсе Нурсолтан нык ярдәм итә. Гомумән, Миңлегәрәй тәҗрибәле сәясәтче була, һәм аның Кырым белән озак, тотрыклы идарә итүе илнең сәяси һәм икътисадый тормышында бик уңай эз калдыра.
Табигый ки, башка зур хакимнәр кебек үк, Миңлегәрәй дә үз дәүләтен ныгыту өчен сәяси көрәш чараларының һәр төрен файдаланырга тырышкан. 1502 елда ул Зур Урданы тар-мар итә. Урда белән Кырым арасында дошманлык Кече Мөхәммәт белән Хаҗигәрәй ханлык иткән чорда ук башланган була. Миңлегәрәй Урда җирләренең зур өлешен үз дәүләтенә куша, шуннан соң Кырым ханлыгында татарлар саны нык арта, анда яшәгән генуялы, грек, әрмән, еврей, гот һәм башка халыклар саныннан бик күпкә узып китә.
Миңлегәрәй эчке һәм тышкы сәясәтне җанландырып җибәрә, илнең икътисадын үстерә, төзелешкә күп игътибар бирә, яңадан-яңа шәһәрләргә нигез сала. Аның чорында ханлыкның башкаласы Иске Кырымнан Хаҗигәрәй вакытында төзелгән Бакчасарайга күчерелә. Бакчасарайдагы Ханнар сарае безнең көннәргә кадәр тулысынча диярлек сакланып калган. Ханнар сарае үзенең Җамигъ мәчете, ханнарның Алтын залы, Кофе бүлмәсе, Җимеш чатыры, Лачын манарасы һәм А. С. Пушкинны илһамландырган «Күз яшьләре фонтаны» һәм башка шундый кызыклы урыннары, үзенең гаҗәеп архитектурасы, заллары һәм бүлмәләренең зәвыклы бизәлеше, күңелне дулкынландыра торган серлелеге белән бүген дә күпләрне сокландыра...
Кырымда без үткәндәге бүлекләрдә үк инде телгә алган Судаг (Судак, Солдайя), Сары Кирмән (Херсон), Мангуп (Готия), Кефе (Каффа), Балаклава (Чембало), Иске Кырым (Солхат), Чефет Кала яки Кырык Йир кебек атаклы антик дөнья һәм урта гасыр шәһәрләре яшәүләрен дәвам иттергәннәр. Яңа шәһәрләр үсеп чыккан, алар арасында исеме шулай ук безгә таныш Бакчасарай, Кизләү (Евпатория), Ак Мәчет яисә Солтансарай (Симферополь), Ур капусы (Перекоп), Яңа кала һәм элеккедән бик нык үзгәргән Ялита (Ялта) һәм башкалар. Кырым борынгы антик дөнья чорында ук югары шәһәр культурасы төбәге булган, Алтын Урда һәм Кырым ханлыгы чорларында да шулай булып калган. Саксониядәге Галль университеты профессоры Тунманн Кырым ханлыгы турында гаять күп мәгълүмат туплаган һәм XVIII гасырның 70 нче елларында, ягъни ханлыкның ахыргы чорында, үзе дә анда булган. Ул анда башында шәһәр торган һәм эре авыллары булган 48 өлкә, алардан тыш 9 шәһәр һәм 1399 авыл булуын теркәгән—бу Казаң ханлыгындагыга караганда да күпкә артык.
Бу шәһәрләр, авыллар һәм күчмәләрнең тирмәләре бик зур җирләрне биләгән. Ханлыкка Кырымның үзеннән тыш тагын түбәндәге җирләр кергән: төньякта рус һәм поляк-литвалыларның биләмәләре белән чикләнгән, Кара диңгезнең төньяк яры буендагы, Днепр һәм Буг елгалары арасындагы киң далалар; көнбатышта Днестр һәм Дунай арасындагы Буҗак дип аталган җирләр (Бессарабия)—болар элекке Алтын Урданың иң көнбатыш районы. Аннан башка үзәге Тамань (элек—Таматарха) шәһәре булган Тамань ярыматавын кертеп Кубан бассейнындагы көнчыгыш җирләр һәм урта гасыр чорының тагын күп кенә шәһәрләре һәм крепостьлары. Аларның кайберләре шулай ук антик дөньядан бирле яшәп килгәннәр.
Менә шушы борынгы һәм бик бай җирләргә Кырым ханлыгы ия булган. Аның биләмәләренең көньягында, Кырым ярымутравында, бигрәк тә яр буе өлешендә зур диңгез һәм кәрваннар сәүдәсе үзәкләре—эре шәһәр-портлар, һөнәрчелек һәм шәһәр цивилизациясе учаклары урнашкан, ә төньяк җирләр нигездә далалардан торган. Урта гасырның гарәп географиясендә ул элеккечә үк һаман Дәшти Кыпчак яки гади генә—Дәшт (Дала) дип тә йөртелгән. Үзләре күргән кешеләр әйтүенә караганда, бу җирләрнең туфрагы гаҗәеп уңдырышлы булган. Анда үлән кеше биеклегенә җитеп үскән, шифалы хуш ис бөркелеп торган. Далаларда исәпсез-сансыз мал-туар көтүләре йөргән, алар арасында хәтта кыргый ат көтүләрен дә очратырга мөмкин булган.
Кырымның үзендә бу даланы Нугай җирләре дип йөрткәннәр. Ул ике өлештән торган: Днепр буендагы Көнчыгыш Нугай һәм Буг белән Днестр арасындагы Көнбатыш Нугай. Тунманн аңлатканча, дала татарларын «кайчандыр үзләренең атаклы гаскәр башлыгы булган кеше исеме белән нугайлар дип атыйлар. Ул гаскәр башлыгы унөченче йөз азагында шушы урыннарда уз дәүләтен төзегән, тик ул дәүләт озак яши алмаган». Укучыларга бу вакыйга Алтын Урданың башлангыч чоры тарихыннан таныш. Ул вакытта төмән Нугай Җучи улусыннан көнбатыш җирләрне аерып алмакчы була, ләкин Туктай хан белән бәрелештә җиңелә. Ә Көнбатыш Европаның XVI—XVII йөзләрдәге географик карталарында бу зур дала, көнчыгышка таба Җаекка кадәр барып һәм Нугай Урдасын да кертеп, Тартария дип атала. Көнбатышта ул чакта «татарлар» һәм «Татария» дигән сүзләр уртасына «р» хәрефе өстәп тә язылган.
Дала татарлары терлекчелек (ат, мөгезле эре һәм вак терлек, дөя), игенчелек (тары, арпа, карабодай чәчкәннәр), аучылык һәм сәүдә белән шөгыльләнгәннәр—көньякка ашлык, бал, балавыз, йон, мех, кыргый җәнлек һәм йорт терлеге тиреләре, башка товарлар сатканнар. Тирмәләрдә һәм өйләрдә яшәгәннәр. Алар тышкы кыяфәтләрендә монголоидлык билгеләре булу белән көньяк татарларыннан бераз аерылганнар. Ислам дине тотканнар һәм мөселман-сөнниләр булып исәпләнгәннәр. Ләкин аларда мәҗүсилек йолалары да сакланып калган.
Сөнниләр ислам дине тотучыларның иң зур күпчелеген тәшкил итәләр. Азрак таралган икенче юнәлеш тарафдарлары булган шигыйлардан аларның төп аермасы шунда, сөнниләр Исламга нигез салган Мөхәммәт пәйгамбәр үлгәннән сон Алла белән кешеләр арасында арадашчылар булу мөмкинлеген танымыйлар. Сөнниләр һәм шигыйлар арасында тагын кайбер дини, хокук мәсьәләләрен хәл итүдә, дини бәйрәмнәрне үткәрү, намаз уку һәм ислам диненең кайбер йолаларын үтәүдә аерымлыклар яши. Сөнничелек тарафдарларының төп билгеләреннән берсе, мәсәлән, беренче дүрт хәлифәнең—Әбүбәкер, Гомәр, Госман һәм Галинең хаклыгын тану (шигыйлар хәлифә Галине генә таныйлар). Җир йөзендәге барлык мөселманнарның 80 проценты чамасы, шул исәптән татарлар, сөнниләргә керәләр (иранлылар, ираклылар һәм азәрбайҗаннар шигыйчылык юнәлешен тоталар).
1760 нчы еллар азагында Кырымга килгән немец сәяхәтчесе Н. Клееман мәгълүматларына караганда, Көнчыгыш Нугайда 500 мең татар яшәгән (Кырым ярымутравында 400 мең чамасы татар булган). Кызганычка каршы, башка җирләрдә аларның саны хакында мәгълүматлар очрамый, бары тик Буҗак ягы татарларының 40 мең сугышчы бирә алулары турында әйтелә (халык санына күчергәндә, ул 200 мең чамасы туры килә). Димәк, барысы бергә миллионнан күбрәк кеше булган. Әмма Көнбатыш Нугайда һәм, Тамань ярымутравын кертеп, халык еш утырган Кубанда яшәгән халыкларны да кушып исәпләсәң, татарлар саны ике миллион чамасына җиткән булырга мөмкин.
Дәүләт башында хан утырган. Хан каршында югары катлау вәкилләреннән торган диван (совет) эшләгән. Алар арасында, әүвәлге Алтын Урда һәм башка татар ханлыкларындагы кебек үк, Шырын, Барын, Аргын, Кыпчак ырулары йогынтылырак саналганнар (Кырымда тора-бара Аргын һәм Кыпчак ырулары төшеп калган, ә «мангыт» нәселеннән Мансур ыруы һәм Сучувуд ыруы күтәрелеп чыккан). Шырыннар ыруы иң куәтлесе булган. Ул Иске Кырымда үзенең аерым резиденциясен тоткан; дәүләт советында иң элек Шырын бәгенең фикере белән исәпләшкәннәр, кайвакыт аның сүзе хан сүзеннән дә өстен чыккан.
Биредә, Алтын Урдадагы кебек үк, бәкләр бәге, ягъни олы бәк өлкәнлек иткән, ул элекке фарсыча бәкләрибәк дип түгел, ә саф татарча бәкләр бәге дип йөртелгән. Иң югары феодаль баскычта торучылар «Кырым бәкләре» дип аталганнар, асылда алар улус әмирләре булганнар. Алардан түбәнрәк баскычта бәк балалары—морзалар (дворяннар) торган. Гәрәйләр ыруыннан чыккан ханзадәләр солтан дип йөртелгәннәр.
Югары дәүләт чиннары арасында тагы, бәкләр бәгеннән тыш, бөтен гаскәр белән идарә итүче кеше—кальга солтаны; хан үзе юкта аның урынында калучы кеше—каймакай; илдәге барлык мөселманнарның башлыгы, шәригать кануннары нигезендә хөкем чыгаручы казыйлар, ягъни судьялар җитәкчесе мөфти дип аталган. Күренгәнчә, феодаль иерархиядә, дәүләт төзелешендә башка татар ханлыклары һәм элекке Алтын Урда белән охшашлык булса да, биредә яңа дәрәҗәләр дә барлыкка килгән.
Кырым ханлыгының гаскәре дә кирәк чакта чакырып алу тәртибе белән халыктан җыелган. Бу югарыда телгә алынган Тунманн сүзләреннән дә ачык аңлашыла: «Һәрбер татар — солдат. Хан җыелу урынын әйтеп әмер генә бирсен, алар барлык яктан җыелып өлгерәләр». Аннары ул: «кырымтатар җайдакларыннан да җитез атлы гаскәр бар микән» дип өстәп куя. Кырым гаскәренең сугышчанлыгы гомумбилгеле. Алар, мәсәлән, 1687 һәм 1689 елларда Кырымга яу белән килгән рус армиясен тар-мар иткәннәр. Соңгысында дошман ягында 150 мең сугышчы катнашкан. Русларның шундый зур җиңелүгә дучар ителүе хәтта кенәз Голицын хөкүмәтен отставкага китәргә мәҗбүр иткән. Кырымлылар 1768—1774 еллардагы рус-төрек сугышында да каһарманнарча көрәшкәннәр.
Кырым ханлыгын 1783 елда рус дәүләтенә көчләп кушуның сәбәбе Кырымның хәрби көчсезлегенә түгел, ә Россия белән Төркия арасындагы сугыштан соң 1774 елда төзелгән Кечек Кайнарҗа солыхына бәйләнгән. Ул чакта Төркия җиңелә һәм чынында үз вассалы булып саналган Кырымны Россиягә бирергә мәҗбүр була.
Зур булмаган Касыйм ханлыгы 1452 елда Мәскәү белән Казан арасында арадаш кенәзлек буларак барлыкка килә. Мәскәүнең олы кенәзе Василий II Олуг Мөхәммәтнең икенче улы Касыймга гаскәри хезмәте өчен түләү рәвешендә Үкә буендагы Мишәр шәһәрчеген бирә. Аннары шул шәһәр Касыйм хөрмәтенә аның исемен ала. Асылда бу ханлык Казан белән көрәшү өчен терәк пункты буларак төзелә. Мәскәү идарәчеләренең соңрак Казанга хан итеп Касыйм шәһәреннән үзләренә яраклы ханзадәләрне, мәсәлән, Шаһгалине, Җангалине илтеп утыртулары юкка гына түгел бит. Касыймның үзендә идарәчеләрнең нинди дә булса династиясе яши алмаган; үзара якын кан кардәшлеге булмаган ханнар «үзәк» тарафыннан билгеләнеп кенә куелган.
Бу кечкенә «Мишәр» шәһәрендә элек тә Алтын Урдадан чыккан кешеләр яшәгән. Аннары, 1445 елда Касыймның әтисе Олуг Мөхәммәт үлгәннән соң, аның гаскәренең бер өлеше Касыймга тигән. Шул татарлар да соңыннан Касыйм шәһәрендә төпләнеп калган. Күпчелеге йомышлы татарлар исәбендә йөргән шәһәр кешеләре Рус дәүләтенә хезмәт иткәннәр; беркадәресе сәүдә итү һәм һөнәрчелек белән шөгыльләнгән. Авыл хуҗалыгы белән көн иткән кешеләре 1681 елда ханлык бетерелгәннән соң дәүләт крестьяннары итеп теркәлгәннәр.
Касыйм халкының нәселен дәвам иттерүче бүгенге татарлар Рязань өлкәсенең Касыйм шәһәрендә иске татар бистәсендә һәм шәһәр тирәсендәге авылларда яшиләр. Алар татар теленең урта диалект дип йөртелгән Казан татарлары сөйләшенә якын диалектта шактый күләмдә мишәр сүзләре кушып сөйләшәләр, ислам дине тоталар, үзләренә хас аерымлыклары белән гомуми татар матди һәм рухи мәдәниятен тәшкил итәләр. Касыйм шәһәрендә сакланган XV йөздәге Хан мәчете манарасы (мәчет үзе һәм янәшәсендәге Хан сарае калдыклары XVIII йөздә бөтенләй җимерелгән, шул вакытта иске мәчет манарасы кырыена яңа мәчет салынган); XVI йөздә салынган Шаһгали төрбәсе (аның эчендә ханның һәм аның якыннарының кабер ташлары сакланган); XVII йөздәге Авган бәк төрбәсе—болар ханлык чорыннан калган монументаль архитектура истәлекләре булып саналалар.
Себер ханлыгына Алтын Урда җучиләре династиясенең Шәйбанилар ыруыннан чыккан Хаҗимөхәммәтнең улы Мәхмүтәк заманында 1429 елда нигез салына. Шәйбан Бату ханның энесе булган. Бату хан аңа Көнбатыш Себернең Урал белән Иртеш арасындагы улусын бүлеп биргән. Шушы җирләрдә Себер ханлыгы барлыкка килгән. Элек бу улус татарлары терлек асрау һәм төньяк тайга урманнарында сунарчылык белән шөгыльләнгән булсалар, ханлык дәверендә игенчелек һәм шәһәр культурасы да үскән. Мәсәлән, ханлыкта Искер (Иске йир, җир—иске шәһәр мәгънәсендә), башкалалар Чыңгы Тура (соңрак Төмән) һәм Кашлык, шулай ук Табул (Тобольск), Тонтур, Касыйм-Тура һәм башка шәһәрләр булганлыгы мәгълүм. Археологик тикшерүләр һәм үткән йөзгә кадәр сакланган урта гасыр корылмалары калдыклары шәһәрләрдә таштан кору архитектурасы, төрле һөнәр, ювелирлык сәнгате яшәгәнлеген раслыйлар. Көнбатыш (Казан ханлыгы, Русь) һәм Шәрык белән (Кытайга тикле) халыкара сәүдә барган. Читкә чыгарыла торган товарларның төп өлешен затлы мехлар һәм туннар тәшкил иткән.
Казан һәм Әстерхан ханлыкларын басып алганнан соң, чират Себергә килеп җиткән. Иван Грозный Себер ханлыгын басып алуны казаклар атаманы Ермакка (гәрчә патша аны кайчандыр үзе законнан тыш дип игълан иткән булса да) йөкләгән. Ермак Уралдан патшага талаган алтыннарын җибәргән һәм шуның белән үзен аклаган. Иван Грозный Ермакның соравы буенча аңа булышка зур гаскәр дә җибәргән, һәм Себерне басып алу башланган. Соңгы Себер ханы Күчем үз дәүләтен саклап калу өчен бик озак һәм авыр көрәш алып барган. Ермак татарлар белән сугышта һәлак булган, ләкин Себергә һөҗүм яңа көчләр белән дәвам иттерелгән. 1598 елда рус воеводалары белән соңгы бәрелештә Күчем җиңелгән. Себер ханлыгы басып алынган һәм, соңрак К. Маркс бик дөрес әйткәнчә, «шуның белән Азия Россиясенә нигез салынган».
Хәзер Себер татарлары үзләренең тарихи туган җирләрендә: Көнбатыш Себернең Төмән, Томск һәм Новосибирск өлкәләрендә яшиләр. Алар татар теленең Көнчыгыш, Себер диалектында сөйләшәләр, тоткан диннәре буенча—мөселманнар; өч этнотерриториаль төркемгә—Табул, Бараба һәм Томск татарларына бүленәләр, телләре һәм мәдәниятләре ягыннан бер-берсеннән бик аз аерылалар.