Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 12

Хан булып зур кодрәт иясе Туктамыш тәхеткә утыргач кына Сарайдагы низаглашу туктатыла. Жучи хан нәселеннән чыккан Туктамыш руслар белән Куликово сугышы булган 1380 елда Алтын Урда искиткеч зур авырлыклар кичергән чорда хакимияткә килә. Икенче яктан, Туктамышның тәхеткә утыруына Күк Урданың көчәеп китүе юл ача.
Күк Урданың мөстәкыйльлек дәгъвалавы Сарайда Орыс хан (Мөхәммәт) идарә иткәндә, XIV йөзнең 70 нче елларыннан ук башлана. Әмма хан Күк Урдага аерылып чыгарга ирек бирми, Каспий буендагы Мангышлакның башлыгы Туйхуҗаны җәзалап үтертә. Аның улы Туктамыш әле яшьрәк була, башыма җитмәгәйләре дип, Аксак Тимер янына кача. Тимериләр дәүләте Чыгытай улусында барлыкка килгән һәм хәзергә Үзбәкстан җирләрен биләгән дәүләт була.
Аксак Тимер әле ул чагында мәшһүр җиһангир булмый. Әмма алда дөньяны яулап алу юлында кайчандыр көчле-кодрәтле булган, хәлсезләнсә дә, әле байлыгын җуймаган Алтын Урданы буйсындыру ниятен гамәлгә ашыру өчен аның тәхетенә үзенә буйсынган кешене утыртып кую начар булмас иде, дип фикер йөртә. Жучи нәселеннән чыккан әлеге егеттән дә кулайрагы юктыр, моның хәленнән килердер, дип, Туктамышка ачык чырай күрсәтә.
Аксак Тимер ханзадәне зурлап кабул итә, әлегә яулап алынмаган калалар, шул исәптән Күк Урданың сәяси мәркәзе Сыганак белән идарә итү вазифасын йөкли. Шуннан инде ул калаларны яулап алу өчен хан улына гаскәр бүлеп бирә. Әмма Орыс ханның уллары Туктамыш гаскәрен өч мәртәбә җиңәләр. Фәкать дүртенче бәрелештә генә Туктамыш, ханның кече улы Тимермәликнең гаскәрен тар-мар итә, үзен җәзалап үтертә (бу вакытта инде Орыс хан үзе үлгән була).
Шуннан инде Туктамыш, зур гаскәр туплап, көнбатышка юнәлә—әүвәл Харәземне, аннары Сарайны яулап ала һәм күптән түгел Дмитрий Донской тарафыннан җиңелгән Мамайны Сарайдан сөреп чыгара. Әмма ул моның белән генә дә канәгатьләнми, төмән артыннан куа китеп, Калка елгасы буенда аның өстенә килеп чыга һәм бөтен гаскәрен тар-мар китерә. Хурлыклы бу җиңелүдән соң Мамай Кырымга кача, анда исә генуялылар аның башына җитәләр. Шулай итеп, Туктамыш үзенә каршы тора алырдай төмәннән дә арына һәм бөтен Алтын Урда дәүләтенә хан булып тәхеткә утыра. Бу хәл 1380 елның көзге айларында була.
Ярыйсы ук хәлсезләнгән Алтын Урда белән идарә итүне Туктамыш тулысынча үз кулына алудан, әмер-боерыкларын мәркәздә генә түгел, ерактагы улусларда да үтәтүдән башлый. Ике елдан инде Мәскәүгә яу чаба — анда Дмитрий Донскойны яңадан Алтын Урдага буйсындырып, элеккегечә ясак түләргә мәҗбүр. Ул арада Туктамышның көчен-кодрәтен шул заманның мәшһүр идарәчесе — Литваның олы кенәзе Ягайло да таный. Татарның аксөякләре Туктамышны Олуг хан дип атый башлыйлар, Бату һәм Үзбәк кебек ханнар да заманында бу дәрәҗәне йөртмәгәннәр.
Алтын Урда тәхетенә утыру белән, Туктамыш үзенчә идарә итәргә күнегеп китә һәм... кай арада Аксак Тимернең дошманына әверелә. Көч сынашырга туры киләчәген һәркайсы аңлый. Сугышның беренче билгеләре 1385 елда Азәрбайҗан тирәләрендә күренә башлый: андагы байлык Аксак Тимерне җәлеп итә, ләкин ул дошманында гаскәр ишлерәк икәнне абайлап ала, сугышырга җөрьәт итми. Көч сынашу 1388 елны Күк Урданың көнчыгыш чигендә булып ала, тик бер генә якка да файда китерми. Харәзем халкының Туктамышка ярдәм иткәнен күреп, Аксак Тимер тәмам котыра һәм борынгы мәдәният үзәге булган Үргәнечне таларга, җимерергә әмер бирә.
Туктамыш белән Аксак Тимер арасындагы бик зур сугыш 1391 елның 18 июнендә Алтын Урданың үзәгендә — Иделнең сул ягындагы Кондырча елгасы буенда (хәзерге Самар өлкәсендә) була. Гаскәрләр тигез диярлек—һәр яктан да 200 мең кеше катнаша. Баштарак татарлар җиңәрдер кебек, дошман гаскәрен чолгап алып, тар-мар китерер сыман тоела. Әмма Аксак Тимернең сугышны яңача алып баруы, талантлы полководец булуы җиңүгә китерә. Өстәвенә Туктамышның кайсыбер гаскәр башлыклары хыянәт итә—дошман ягына чыга. Тарихи чыганаклар әйтүенчә, Туктамышның ярты гаскәре диярлек сугыш кырында ятып кала. Аксак Тимер дә күп кешесен югалта, шуңа күрә, сугыш кырында җиңүгә ирешсә дә, Сарайга барып җитми, көнбатышка яу чапмый, хәтсез трофей кулга төшереп һәм шактый күп дошман сугышчысын әсир итеп, Сәмәркандына кайтып китә.
Ләкин шундый зур югалтулардан соң да Туктамыш яңадан көчле гаскәр туплый ала. Янә дүрт елдан соң, 1395 елның 15 апрелендә, Төньяк Кавказның Төрек (Терек) елгасы буенда бу дошманнар кабат очрашалар. Кондырча елгасы буендагы сыман, баштарак татарлар оста гына сугышалар, әмма дошман гаскәренең аяусыз сугышуына ахыргача каршы тора алмыйлар—җиңеләләр. Шуннан Туктамыш төньякка, Болгар ягына кача. Аны эзәрлекләп Аксак Тимер күптәнге хыялын тормышка ашыра — Алтын Урданың башкаласы Сарай-Бәркәне, тагын күп кенә әһәмиятле шәһәрләрен җимерә-җимерә Кырымга чаклы барып җитә. Сарай-Бәркә, Гөлстан, Үкәк, Бәлҗәмин, Маҗар кебек шәһәрләрне тәмам кырып ташлый, җир белән тигезли.
Туктамышның соңгы җиңелүе 1398 елны Алтын Урданың яңа ханы Тимеркотлык гаскәре белән сугышканда була. Кайбер мәгълүматларга караганда, Туктамышны картлык көнендә яраннары да ташлап калдыра, һәм ул 1406 елда Көнбатыш Себердә үлә. Кайчандыр кодрәтле вә шөһрәтле хан булып, Алтын Урданы берләштерүгә, ныгытуга бөтен көчен биргән бөек шәхеснең язмышы әнә шулай тәмамлана...
Аксак Тимернең яулап алуыннан, җимерүеннән соң Алтын Урдага гаҗәеп зур зыян килә. Тик бу дәүләт үзенең зур һәм заманында кодрәтле булуы аркасында гына сакланып кала ала. Җимерүгә дучар ителмәгән бихисап шәһәрләр арасында әүвәлге үзәге Сарай-Бату да булып, кайчандыр шөһрәтле саналган, риваятьләргә кергән кала яңадан үзәккә әйләнә. Алтын Урданы элеккегечә үк данлы-шөһрәтле вә кодрәтле итәргә тырышу күренекле сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, атаклы гаскәр башлыгы, гаҗәеп дәрәҗәдә талантлы, әмма каршылыклы шәхес Идегәй исеменә бәйләнә.
Аның гади генә шәхес булмаганын замандашы Ибне Гарәбшаһ тышкы кыяфәтеннән үк күрә: «Ул каратут йөзле, урта буйлы, тыгыз һәм таза тәнле, батыр вә дәһшәтле, зур акылга ия, юмарт, мөлаем, тапкыр һәм зирәк кеше иде»,—дип яза. 1352 елны туган Идегәй 70 нче еллар азагында Туктамыш белән бер дәвердә күзгә күренә башлый. Алар хәтта дус булалар, бер үк язмыш кичерәләр: икесе дә Орыс хан нәселеннән качып, Аксак Тимергә барып сыеналар. Әмма тора-бара аларның аралары бозыла һәм әкренләп кан дошманнарга әвереләләр. Хан һәм аның уллары белән Идегәй 16 тапкыр сугыша, 1419 елгы бәрелештә исә Идегәй үзе дә, аның дошманы—Туктамышның улы Кадыйрбирде дә һәлак булалар.
Идегәй ак мангыт токымыннан булып, ул кабилә соңрак нугай татарларының үзәген тәшкил итә. Аның атасы Балтача безгә мәгълүм Тимермәлик хан сараенда бәкләр бәге була. Туктамыш, җиңүгә ирешкәч һәм әлеге ханны җәзалап үтергәч, Балтачаны үз ягына чыгармакчы булып карый, ә инде ризалыгын ала алмагач, башын чаптыра. Шуннан соң Идегәй һич тә яңа хан белән татулаша алмый, җан дошманына әйләнә. Үзендә зирәклек һәм тапкырлык, тәвәккәллек һәм кыюлык барын тоеп, Идегәй үзенең киләчәген сәясәттә күрә, ил белән идарә итәргә талпына. Әмма Жучи нәселеннән чыкмагач, аңа тәхет гомердә дә эләкмәячәк. Димәк, берәр тыңлаучанрагын хан итеп куюдан да, киребеткән Туктамышны тәхеттән бәреп төшерүдән дә яхшысы булмаячак.
Тимермәлик ханның улы Тимеркотлык белән бергә Идегәй, Күк Урда биге буларак, 1391 елгы сугышта Аксак Тимер гаскәренә юл күрсәтүче сыйфатында Дәшти Кыпчак далаларына кайта. Кондырча янындагы сугыштан соң ул Идел буенда торып кала. Туктамышны төшереп, ничек тә хан итеп Тимеркотлыкны утыртырга дигән теләген тормышка ашырырга омтыла.
Әмма Тимеркотлыкны Алтын Урданың ханы итеп тәхеткә менгерергә фәкать 1395 елгы сугышта Туктамыш хан җиңелгәннән соң гына, әле анда да тора-бара гына мөмкин була. Туктамыш, төньякта гаскәр туплап, шул ук елны Кырымга яу чаба: Алтын Урда каты сугышта җиңелгәч, көнбатыштагы улус аерылып чыккан була, Туктамыш ничек тә шуны кире кайтарырга тырыша. Кырым белән сугыш өч елга сузыла. Баштарак аның эшләре ипле генә бара, ләкин һич уйламаганда Тимеркотлык һөҗүм итә дә аны тар-мар китерә. Туктамыш тагын качарга мәҗбүр була, тик инде бу юлы ераккарак—Литваның олы кенәзе Витаутаска (Витовт) барып сыена. Тимеркотлык җиңелгән ханны бирүләрен таләп итә. Витаутас аның таләбен үтәмәү генә түгел, Туктамыш гаскәренә үзенекен дә кушып, Алтын Урда өстенә ябырыла. Аның сәясәте бик аңлашыла: Туктамышны яңадан тәхеткә утырта алган очракта Алтын Урда Литва йогынтысына эләгергә тиеш була.
Дошманнар Днепрның сулъяк тармагы булган Бурсыклы елгасы буенда очрашалар. Гәрчә Витаутасның гаскәре ишлерәк булса да, ул җиңелә. Дошман алдында югалып калган Тимеркотлыкка ярдәмгә Идегәй килеп җитә. Чыганакларда әйтелгәнгә караганда, ул заманнарда Идегәй кулында 200 меңлек гаскәр була. Шулай итеп, Туктамыш тарих мәйданыннан төшеп кала; аннан соңгы язмышын инде беләбез.
Бурсыклы тирәсендәге сугышта Идегәй үзен искиткеч дәрәҗәдә оста полководец итеп таныта, зур җиңүгә ирешә һәм яшь ханның гомерен саклап кала. Шуннан соң инде Идегәй Жучи улусы белән тәхеттән читтә торып кына идарә итә. Тимеркотлыкның 1398 елны биргән ярлыгы да шуны раслый: анда Идегәйнең җәмгыятьтә тоткан урыны ханның үзеннән соң икенче икәнлеге бик ачык күренә. Тәхеттә хан булып Тимеркотлык (1397—1399), аның энекәше Шадыбәк (1400—1408) һәм улы Пулад (Булатсолтан, 1408—1411) утырган чагында да ханнар аның сүзеннән чыкмыйлар.
15 ел буена Алтын Урда белән идарә итү дәверендә Идегәй сәясәттә үзенең зирәклеген, сугышларда кыюлыгын күрсәтеп өлгерә. 1405 елны Аксак Тимер үлгәннән соң варислар булып калган тимериләр үз илләре эчендәге мәшәкатьләргә күмеләләр, аларга инде татар җирләренең хаҗәте калмый. Шуннан инде Җучи улусының үз эчендәге низаглашу нәтиҗәсендә һәм Урта Азия илбасары белән сугышларда көчсезләнгән Алтын Урданың дәрәҗәсен бераз күтәрү мөмкинлеге ачыла. Бу эшне күпмедер дәрәҗәдә Идегәйгә башкарырга туры килә.
1409 елны Идегәй Мәскәүгә яу чаба. Рус тарихында бу хәл, гадәттәгечә, күпертелеп күрсәтелә. Чынбарлыкта исә Идегәйнең «канлы» явы менә нидән гыйбарәт: ул Мәскәүңе чолгап ала, әмма нәкъ шул чакны Сарайда яңадан низаг купканын, хан тәхетен дәгъвалаучы табылуын килеп хәбәр итәләр. Идегәй мәскәүлеләрдән 3000 сум йолым гына ала да Сарайга кайтып китә. Рус елъязмаларында бу хәлләр тасвирланса да, гарәп-фарсы чыганакларында әлеге яу хакында бөтенләй бер сүз дә әйтелми. Димәк, мәсьәләгә ачыклык кертәсе бар әле....
Мәскәү белән булган үзара мөнәсәбәтләрдә Идегәйнең үз исәбе: ул руслар белән литвалыларның бергә берләшеп Алтын Урдага каршы чыгуларына ничек тә юл куймаска тырыша һәм шуңа ирешә дә. Монда исә Идегәйнең хәйләгә бай дипломат булуы да ачыклана. Елъязмаларда тикмәгә генә: «Едигей бөтен Урдада бөек кенәз, кодрәтле, нык һәм бик тә батыр кеше!»—дип язмыйлар, өстәвенә әле аның «хәйләле һәм мәкерле» икәнен дә теркәп куялар. Хәер, үз илләренең көч-кодрәтен арттыру максатында иң мәшһүр дәүләт эшлеклеләре сәяси, хәрби һәм дипломатик көрәшнең барлык чараларын да кулланганнар.
Тимериләр дәүләте белән ике арадагы мөнәсәбәтләрне хәл иткәндә дә Идегәй үзенең зур дипломат булуын күрсәтә. 1409 елны Аксак Тимер үлгәннән соң тәхеткә аның улы Шаһрух утыра. Ул шундук Сәмәрканд белән идарә итү эшләрен үзенең улы Олугбәккә тапшыра. (Олугбәкне без күбрәк астрономия галиме, мәгърифәтче буларак беләбез.) Урта Азиянең әнә шул алдынгы фикер ияләре белән 1409 елны Идегәйнең илчеләре матур килешүләр төзиләр. Килешү буенча, Харәзем дәүләте яңадан Алтын Урдага кайтарыла, өстәвенә әле Аксак Тимер җимереп ташлаган Үргәнеч азмы-күпме төзекләндерелә.
Алтын Урда тәхетенә 1411 елны Тимеркотлыкның улы Тимер менеп утырганнан соң гына Идегәйнең кояшы сүнә башлый. Тимерне дә тәхеткә гәрчә Идегәй үзе утырткан булуга карамастан, яшь хан аңа карата мөнәсәбәтен бик тиз үзгәртә. Ул үлгәннән соң тәхетне Туктамыш уллары яулап алалар. Бере арты бере Җәләлетдин, Кәримбирде, Кәпек, Җафарбирде хан була һәм Идегәйгә каршы аяусыз көрәш алып баралар. Харәзем белән Кырымны үз кулына төшереп, Идегәй бераз үзенең дәрәҗәсен күтәрә алса да, бу хәл вакытлыча гына булып чыга—урта гасырларның сәясәт күгендә искиткеч нурланып балкыган әлеге йолдыз сүлпәнләнә һәм сүнә. Әйтеп үткәнебезчә, Идегәй 1419 елны әле яңарак Алтын Урданың ханы булып алган Кадыйрбирде белән бәрелештә үтерелә. Җаек дәрьясы буенда, Сарайчык каласы янында коточкыч сугыш була. Гәрчә Кадыйрбирде үзе үлсә дә, аның иярченнәре 67 яшьлек Идегәйне кылычлар белән тураклап бетерәләр. Татар халкының урта гасырларда яшәгән күренекле һәм дә каршылыклы дәүләт эшлеклесе әнә шулай һәлак була. Туктамыш ханга ачу саклап, элек көчле-кодрәтле дәүләтнең язмышы кыл өстендә чакта да үзенең мин-минлеген сәяси зирәклектән югары куеп ялгышканын Идегәй соңрак аңлый, мәмләкәтнең элеккеге кодрәтен яңадан кайтару өчен искиткеч тырышлыклар куя, әмма инде соң була. Хәер, эш монда бер генә кешедә түгелдер, мөгаен: Алтын Урданың таркалу фаҗигасен—тарих тәгәрмәчен бер генә даһи шәхес тә үз көче белән туктата алмас иде.
Идегәй кичкән гомер юлы да, аның үлеме дә гаять гыйбрәтле. Көчле була, һәрвакыт җиңеп чыга, сугышкан чагында читләрне дә кыра, үзенекеләрен дә жәлләп тормый; картаймыш көнендә үзе гомер буе хаталанып дошманга санаган һәм гомер буе шулар белән сугышкан үзенекеләр үк аны рәхимсез рәвештә үтереп ташлыйлар. Нәкъ менә Алтын Урда шикелле, нәкъ менә татар җире шикелле, Идегәй дә бөек вә фаҗигале...

§ 37. АЛТЫН УРДАНЫҢ ТАРКАЛУЫ
Идегәй үлгәннән соң Алтын Урдада яңадан тәхет өчен көрәш көчәя. Хәер, Җучи улусы элеккеге хәлендә булмый инде: кайбер өлкәләр, шул исәптән Кырым да, аерылып чыга. Нәкъ әнә шунда, 1421 елны (кайсыбер мәгълүматларга караганда, 1419 елны ук) Туктамышлар нәселеннән Олуг Мөхәммәт калкып чыга. Аны Алтын Урда ханы итеп Кырымдагы Шырын, Барын карачы биләр кебек затлы нәселләр күтәрә. Ләкин Күк Урдадан Орыс ханның оныгы Борак та баш калкыта—Алтын Урданы тулаем, Олуг Мөхәммәт кулындагы Кырым белән бергә, үзенә буйсындыруны максат итеп куя. Ике арада бәрелеш булып ала—Борак җиңелә һәм Күк Урдасына кайтып китәргә мәҗбүр була. Бу очракта Литваның олы кенәзе Витаутасның кулы уйный: татар ханын дус күреп, ул тизрәк Олуг Мөхәммәткә ярдәмгә килә. Шул ук вакытта Олуг Мөхәммәт Урта Азия белән—Аксак Тимернең улы Шаһрух белән дә татулашып ала.
Яңа хан Җучи улусының көнбатыш өлешендә хәлен акрынлап көчәйтә башлый. Ул акча сугуны яңадан җайга сала; әйтик, безгә Олуг Мөхәммәт исеме белән 1424—1427 елларны Кырымда гына түгел, Әстерханда һәм Болгарда (дөресрәге—Иске Казанда) сугылган тәңкәләр мәгълүм. Бу хәл аның бөтен Идел буена хуҗа булганын раслый. Шулай да 1427 елны, ханның Литвада булуыннан файдаланып, аның туганнан туган абыйсы Таштимернең улы Дәүләтбирде тиз арада Кырымны кулга төшерә дә хакимиятен Әстерханга чаклы киңәйтә. Ләкин ул анда елдан артыграк кына идарә итә—Олуг Мөхәммәт Әстерханны да, Кырымны да яңадан Җучи улусына куша. Идегәйнең туган-тумачалары, Шырыннарның зур нәселе аны яклап чыга. Төрек солтаны Морат II гә һәм Витаутаска язган хатларына хан Җучи улусын яңадан берләштерү бәхетенә ирешкәнен хәбәр итә. Ливон ордены магистрына 1429 елның 9 сентябрендә җибәргән хатында Витаутас үзе Олуг Мөхәммәтне иң көчле хан дип атый, Урданы кулында нык тота, ди.
Әмма Витаутас 1430 елны дөнья куя, һәм шуннан соң Олуг Мөхәммәтнең эшләре кирегә китә. Хәер, Литваның үзендә дә тәхет өчен феодаль көчләр арасында низаг куба. Олы кенәз тәхетенә Свидригайло утыра. (Аның туган абыйсы Ягайло XIV йөз ахырындагы тарихи вакыйгалар уңае белән телгә алынган иде инде.) Ике елдан Витаутасның энесе Зигмунд Свидригайлоны тәхеттән бәреп төшерә. Олуг Мөхәммәт ике дә уйламыйча дустының энесен яклый. Бу уңайдан шуны да әйтергә кирәк, Ягайлодан башлап Литва хөкемдарлары, барыннан да бигрәк, Руська каршы тору өчен, Алтын Урда белән дустанә мөнәсәбәттә булалар. Әлеге хәлләрдә Русь Литваны да уздырып җибәрә: Олуг Мөхәммәтнең көчәеп китүеннән шүрләп, аның яңа көндәше Сәетәхмәтне яклап чыга.
Сәетәхмәт Кәримбирденең улы һәм Туктамышның оныгы булып, 1432 елны Алтын Урда тәхетен дәгъвалый башлый. Аны әүвәл Свидригайло, аннары Мәскәүнең олы кенәзе Василий II яклый. Нәкъ шул чакны Идегәй заманында Алтын Урданың ханы булган Тимеркотлыкның оныгы Кече Мөхәммәт тә баш калкыта. Җучи улусының мәшһүр хөкемдарына ике яктан һөҗүм итеп аяктан егу нияте белән, Русь бер үк вакытта Сәетәхмәткә дә, Кече Мөхәммәткә дә ярдәм күрсәтә. Литваның үзендә низаг кубу сәбәпле, Зигмунд берничек тә Олуг Мөхәммәткә булыша алмый.
Тәхет дәгъвалап үзара ызгышулар да, чит дәүләтләрнең тыкшынуы да Алтын Урданы тәмам хәлсезләндерә. Өстәвенә әле, моннан йөз ел элек булган кебек, үләт авыруы ябырыла. Бу хакта XV йөзнең Мисыр тарихчысы әл-Мәкризи, әлеге хәлләрнең замандашы буларак: «833 елны (1429 елның 30 сентябреннән 1430 елның 10 сентябренәчә) һәм аннан алдагы елларда Сарай вә Дәшти җирләре белән Кыпчак далалары зур корылыктан интегә һәм гадәттән тыш көчле үләт чире кичерә; халык нык кырыла, алардан (татарлардан) бик аз кавем мал-туары белән исән кала»,—дип яза. Гәрчә ул галим Җучи улусына килеп, мондагы хәлләрне үз күзе белән күрмәсә дә, үләт чиреннән татарларның күпмесе кырылганын, күпмесе исән калганын тәгаенли алмаса да, галимнең шулай дип язып калдыруы зур афәт булганын раслый.
Ил эчендә барган низаг белән афәт XV йөзнең 30 нчы еллар азагында шактый халыкның күрше дәүләтләргә күчеп китүенә сәбәп була. Витаутасның югарыда телгә алынган Ливон ордены магистрына язган хатында: «Безгә Киев җирләреннән куп санда татарлар килде; алар сугыштан гаҗиз булганнар... дустанә кабул итүебезгә өмет баглыйлар»,—дигән хәбәр дә бар. Алтын Урда тарихын өйрәнүче М. Г. Сәфәргалиевнең язуына караганда, нәкъ әнә шул елларны Литвада яшәүче татарларның саны бик нык арта. Ул, билгесез бер авторның «Польша татарлары тарихы» дигән 1558 елгы хезмәтеннән мондый мәгълүмат китерә: Витаутас хакимлек иткән дәвернең азагына таба, ягъни 1430 елгача, Литвада 40 мең татар сугышчысы һәм аларның гаиләләре була; 1588 елны исә Литва белән Польшадагы татарларның саны 200 меңнән артып китә. XIV йөзнең 20—30 нчы елларында, бераз аннан да алдарак, бик күп татар Молдова җирләре аша Румыниягә күченеп китә.
Бүгенге көндә Литва, Польша, Румыния җирләрендә яшәп ятучы татарларның тарихы әнә шул дәверләрдән башланганы инде аңлашыла булса кирәк. Татарларның шактые, бигрәк тә аксөякләре, Мәскәү тирәсенә дә елыша. Андыйлары гәрчә руслашып китсә дә, үз кабиләләреннән килгән борынгы исемнәрен саклап кала. Әйтик, мәшһүр Кырым морзалары Туган-Барын кавеменнән берәү Василий II гә хезмәткә яллана да Туган-Барановский дигән данлыклы боярлар нәселен башлап җибәрә. (А. Купринның «Гранат кашлы беләзек» дигән повестен укысагыз, шул фамилиядәге рус кенәзен хәтерлисез булыр.)
Алтын Урданың соңгы ханы Олуг Мөхәммәткә әйләнеп кайтыйк. XV йөзнең 30 нчы еллары беткәнче ул әле тәхеттә утыра. Бер маҗаралы хәлне рус елъязмалары болай тасвирлый. Мәскәүнең олы кенәзе Василий II белән Дмитрий Донскойның улы, Галиция-Звенигород җирендә кенәзлек итүче Юрий Дмитриевич 1432 елны ханның хозурына киләләр. Бу—Россиянең Алтын Урдага ясак түләп торган чагы, кенәзләр елның-елында хан янына килеп, ярлык алырга тиеш булалар. Бу юлы алар ханның хөкеменә мохтаҗ: һәр икесе дә үзен олы кенәз дәрәҗәсенә лаек саный һәм бөтен Руська хуҗа булырга тиеш дип таба. Әлегә олы кенәз булып Дмитрийның энекәше (туганының улы) Василий торса, Дмитрийның үз улы Юрий бу дәрәҗәгә үзен хаклырак саный. Алар шулай байтактан бирле үзара ызгышып, низаглашып яши торгач, бу бәхәсне рәсми төстә үзләре әле һаман буйсынган Урда ханы гына чишсә чишә алыр дип, Олуг Мөхәммәткә киләләр.
Әмма хан сараенда да төпле генә бер фикер туплый алмыйлар: кайбер әмирләр Юрийны, икенчеләре Василийны яклый. Мәсьәләне хәл итмичә бер ел сабыр итәргә ниятлиләр. 1433 елны җыелгач исә бәхәсне Василий файдасына хәл итәргә дип килешәләр, Юрий карамагына тагын бер рус каласын бирергә дип карар кылалар. Тик шул чагында Кырымның карачы бие Шырын-Тәгин килеп кенә эшне боза: ул ачыктан-ачык Юрийны яклый, мәсьәләне аның файдасына хәл итмәсәң, Кече Мөхәммәткә мөрәҗәгать итәм дип, Олуг Мөхәммәтне уйланырга мәҗбүр итә. Хан сараендагы шушы бәхәс, шушы тарткалашу ханның инде мәсьәләне үз белдеге белән хәл итә алмавын күрсәтә. Ә инде Кырымның иң зур бәкләре яклаган Кече Мөхәммәт исеменнән янау ханны чыннан да борчуга сала.
Алтын Урда белән ипле генә идарә итеп килгән, зур уңышлар казанган Олуг Мөхәммәткә каршы көнчыгыштан Кече Мөхәммәтнең бик җитди янаганын Иосифат Барбародан да укып белергә мөмкин: «Татар далаларында 1438 елны Улумахмет хан дигән хан идарә итте; аның бу исеме «бөек Магомет император» дигәнне аңлата. Ул озак еллар дәвамында идарә итте»,—ди һәм болай дип тә яза: хан үзенең халкы белән Руська якынрак далада, ягъни Алтын Урданың көнбатыш өлешендә чакны Идегәйнең улы, гаскәр башлыгы Нәүрүз белән аралары бозыла; шуннан Нәүрүз үзенең гаскәре белән Идел артына китеп, Кече Мөхәммәткә барып кушыла. Анысы аның «татар императорлары кавеменнән. Бу икәү бер фикергә киләләр дә, хәрби көчләрен берләштерәләр һәм әлеге Улумахмет ханга каршы барырга карар кылалар». Олуг Мөхәммәтнең хәле мөшкел икәнлеге рус чыганакларында да чагыла. Әйтик, Мәскәүнең елъязмалар җыентыгы ул чакны аның өстенә «Кичи Ахмет царь» сугыш белән бара, ди (рус чыганакларында мөселман кешесенең исемен төрлечә, әйтик, Мухамед, Махмуд, Ахмед яки Ахмет дип язу гадәте яшәп килә). Кече Мөхәммәтнең гаскәре Әстерхан яныннан уза да, чиркәс җирләрен әйләнеп үтеп, Таман даласына чыга, аннары Дон елгасы буйлап төньякка юнәлә. Кече Мөхәммәтнең яу белән килүен ишетеп, татарларның күбесе аның ягына авыша; Олуг Мөхәммәткә үзенең гаскәр башлыклары да хыянәт итә. Иосифат Барбаро ханның дошманга каршылык күрсәтеп азаплануын мәгънәсезлек дип аңлавы турында яза: «Урданы ташлап, уллары һәм бүтән кешеләр белән бергә качып китә. Кезимахумет (Кече Мөхәммәт) исә үзен ул халыкның ханы дип игълан итә».
Олуг Мөхәммәт Урта Иделгә, Россия чигенә якынрак күченә; без аның шуннан соңгы язмышын бераз соңрак, Казан ханлыгына багышланган бүлектә бәян итәрбез. Кече Мөхәммәт исә, Җучи улусының көнбатыштагы өлешен дә үз кулына төшергәннән соң, югырада телгә алынган Сәетәхмәткә каршы ныклап торып сугышырга тотына. Хәер, анысы инде шул заманнарда хасил булган Кырым ханлыгына, тагын да күбрәк Алтын Урданың турыдан туры варисы булып калган һәм көньяктагы җирләрен биләгән Олы Урдага бәйле мәсьәлә. Көнчыгышта да зур үзгәрешләр булып ала: аннан да элегрәк Нугай Урдасы, аннары инде Себер ханлыгы белән Әстерхан ханлыгы аерылып чыга.
Ул дәүләтләрнең һәркайсы ниләр кичергәнен без әле түбәндәрәк күрербез. Хәзер исә «Идегәй» дастанының азагына, Алтын Урданың фаҗигале язмышы тасвирланган юлларга күз салыйк:
Идел йортны дау алды,
Яу өстенә яу килде,
Идегәй әйткән көн килде.
Чыңгызның куйган хан тагы*
Кан тагы булып әверелде;
Хан сарае камалды.
Кырым, Казан, Аждаркан**
Башлы-башлы ил булды,
Алтын Урда таралды.
Бату, Бәркә, Мәнгүтимер, Үзбәк һәм Җанибәк ханнар заманында кодрәтле вә бердәм булган Алтын Урданың таркалуы гаять күп төрле объектив һәм субъектив, бик җитди сәбәпләр аркасында килеп чыга. Ул сәбәпләрнең һәммәсе дә ачылып беткәне дә, тарихи чыганакларда тулаем тасвирланганы да юк. Әмма кайчандыр шөһрәтле вә кодрәтле Алтын Урда дәүләтенең бөтенләйгә таралып китү сәбәпләренең кайсыберләрен һич шикләнмичә санап китәргә була: ике мәртәбә табигый афәт килеп, шактый халыкны кыра; Аксак Тимер яу белән килеп, миһербансызлык кылып иң эре калаларны, мәдәният, һөнәр һәм сәүдә үзәкләрен җимерә, шуның аркасында миллионнан артык кеше я һәлак була, я әсир төшә; Россия көчәеп китә һәм әледән-әле Җучи улусына бәйләнә башлый (Куликово сугышы һәм бүтән төрле сәяси вакыйгалар); ниһаять, бернинди сәбәпсез-нисез купкан фетнә, тәхет бүлешә алмыйча үзара низаглашу, эре җир биләүчеләрнең берөзлексез тарткалашу-ызгышулары.
Бөек Гегель тарихның кешеләрне акылга утырта алмавы турында ачынып язган иде. Даһи философ үлгәнгә дә 160 елдан артык вакыт узды, хәзер инде без мәгърифәт чәчәк аткан XX йөз белән дә саубуллашабыз. Кешелек дөньясы безнең эраның өченче меңъеллыгына тәвәккәлләп аяк басарга әзерләнә һәм әйбәт якка зур үзгәрешләр булыр дип өметләнә. Барча җиһанга мәгълүм цивилизация-мәдәният үзәге булган Алтын Урданың фаҗигале язмышы халыкларны иминлеккә һәм бердәмлеккә өндәсен иде.
Сораулар һәм биремнәр:
1. Туктамыш ханның Алтын Урданы ни рәвешле яңадан бердәм дәүләт итәргә тырышканын сөйләгез.
2. Аксак Тимер нинди шәхес була һәм ул Алтын Урда язмышында нинди эз калдыра? Аксак Тимер белән Туктамыш арасындагы сугышларны һәм аларның нәтиҗәләрен сөйләп бирегез.
3. Идегәй хакында ниләр беләсез? Аның казанышларын һәм хаталарын санап күрсәтегез. Аның фаҗигасе нидә дип уйлыйсыз?
4. Кыскача гына Алтын Урданың соңгы дәверен сөйләп бирегез. Олуг Мөхәммәт ханның исеме белән бәйле булган нинди тарихи хәлләрне беләсез?
5. Алтын Урданы таркалуга китергән сәбәпләрне сөйләгез. Шуларга бәя бирегез.
ТАРИХИ ЧЫГАНАКЛАР
Мәмлүк солтаны Бибарсның (1260—1277) сәркатибе Ибне Абу әз-Заһир төзегән «Әл-Малик әз-Заһирның тормышы» дигән китаптан:
Алтын Урда ханы Бәркәнең 1263 елда Мисыр солтаны Бибарсның илчеләрен кабул итүе
«Ул (Бәркә) 100 кеше сыйдырырдай зур чатыр эчендә утыра иде; чатырның тышы ак киездән булып, эчке ягы кытай ефәге, асылташлар, энҗеләр белән бизәлгән. Ул үзе тәхеттә утыра, янында өлкән хатыны, як-ягында 50—60 әмире эскәмияләргә утырышкан иде. Болар килеп кергәч тә, ул үзенең вәзиренә хатны укырга әмер бирде. Аның янындагы баш казый, хатны тәрҗемә итеп бетергәч, язмаларны ханга тапшырды, шуннан солтанның котлавы аның янындагыларга төркичә укылды. Алар (татарлар) моңа бик сөенделәр; Бәркә илчеләргә җавабын тапшырып, алар белән бергә үзенең илчеләрен дә җибәрде. Янындагы әмирләренең һәркайсының мулласы белән мәзине бар икән; хатыннарының да үз имамнары белән мәзиннәре бар. Мәктәпләрдә балалар изге Коръән сүзләрен укыйлар икән».
XIV йөздәге гарәп сәяхәтчесе Ибне-Баттутаның «Шәһәрдәге могҗизалар вә сәяхәттәге искиткеч хәлләрдән тамашачыларга бүләк» дигән китабыннан:
Алтын Урданың башкаласы Сарай шәһәре (Сарай-Бәркә) турында
«Сарай шәһәре—гаҗәеп матур вә биниһая зур шәһәрдер, ул тигез җирдә утыра, халкы күп, урамнары киң, базарлары матур. Көннәрдән бер көнне аксакал белән шәһәр әйләнмәк, аның зурлыгын чамаламак булдык. Үзебез шәһәрнең бер башында яшәп, иртән сәфәр кылган идек, икенче башына өйләдән соң гына барып җиттек... Бушлык та, бакча-мазар да юк, рәттән өйләр тезелгән. Шәһәрдә унөч Җамигъ мәчет булып, башкалары бихисаптыр».
Татар халык дастаны «Идегәй»дән:
Идегәйнең Идел-йортка багышланган монологы
И Идел-йорт, Идел-йорт,
Идел эче имин йорт,
Атам кияү булган йорт—
Иелеп тәзем кылган*** йорт;
Анам килен булган йорт—
Иелеп сәлам әйткән йорт;
Кендегемне кискән йорт,
Керем-коңым юган йорт;
Бия сауган сөтле йорт,
Кымыз эчкән котлы йорт;
Идел—Җаек арасы
Елкы белән тулган йорт,
Казан — Болгар арасы
Кала белән тулган йорт;
Ашлы белән Ибраһим****
Ашлык белән тулган йорт,
Ата-бабам тоткан йорт,
Котлы булсын туган йорт!
XV йөзнең беренче яртысы гарәп тарихчысы, язучы һәм сәяхәтче Ибне Гарәбшаһның «Аксак Тимер язмышындагы күрәзәлек могҗизалары» дигән китабыннан:
XV йөз башындагы татар җирләре һәм татарлар турында
«Бу—төрле җәнлекләр һәм төрки кабиләләр белән тулган, [һәр] яктан чикләнгән (сакланган) һәм бар өлешләре дә эшкәртелә торган, бик киң, шифалы һавага һәм саф суга бай, чын мәгънәсендә татар җире. Аның кешеләре — [чын] ирләр, сугышчылары— [менә дигән] укчылар. Телләре ягыннан алар иң матур сөйләүче төркиләр, тормышта — иң гаделләр, төскә-биткә—иң чибәрләр, матурлыкта— иң камилләр».
А. В. Терещенконың 1830 елларда Сарай-Бәркә урынында үткәргән археологик казуларыннан:
Җир астында табылган матди культура истәлекләре