Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 05

Алай гына да түгел. Без югарыда күреп үткәнчә, бу якларда болгарлар килгәнче үк төрки телле башка төркемнәр яшәгәннәр.Әмма барлык бу кабиләләр өчен бер уртаклык бар—алар барысы да борынгы төркиләр, бөтенесе дә диярлек чыгышлары һәм монда килеп утырулары белән теге яки бу дәрәҗәдә һуннарга бәйле. Әлбәттә, борынгы Татарстанда һәм күрше районнарда, югарыда әйтелгәнчә, җирле кабиләләр—фин кабиләләре дә яшәгән. Болгарларга кадәрге һәм болгар чорындагы төрки телле халыклар, монда урнашкач, алар белән киң этник һәм мәдә элемтәләргә кергәннәр.
Бер үк вакытта шуны да истә тотарга кирәк, бу кабиләләр һәм кавемнәр бердәм, көчле идарәле, ныклы бер союзга тупланмаган булганнар әле. Җитмәсә, бу чорда аларның нинди дә булса бердә дине дә булмаган. Төрки халыкларда бер аллалыкның башлангьн чы саналган тәңречелек яшәсә дә, алар барыбер әле мәҗүсиләр булып калганнар, һәр кабилә иске йола нигезендә үз тотемына табынуын дәвам иткән. Дөрес, болгар җәмгыятендә Урта Азиядән кабул иткән ислам диненең беренче яралгылары күренә башлаган Мәсәлән, тарихта мәгълүм беренче болгар бие Алмас мөселман булган. Болгарларның кайсыдыр бер өлеше көньякта хәзәрләр арасында яшәгән чорда бу яңа дин белән танышкан.
Ләкин барлыкка килгән идарәче сыйныфларның хакимиятен ныгыту, патшаның дәрәҗәсен күтәрү, ниһаять, болгар ыруын һәм башка кабиләләрне бер гомуми сыйнфый дин, бердәм идеология җирлегендә аерым бер дәүләткә тәмам берләштерү өчен ислам динен бөтен халыкның кабул итүе кирәк була. Ә моны дөньядагы барлык мөселманнарның башлыгына мөрәҗәгать итеп кенә эшләргә мөмкин. Ул кеше — Багдад хәлифәсе була. Алмас, аңарга илчеләр җибәреп, үз илендә ислам тәртипләрен урнаштыруда ярдәм итү һәм болгарларга мөселман динен өйрәтү өчен үзенә фәкыйһ—шәригать хокукларын яхшы белүче кеше җибәрүне үтенгән.
Болгар биенең үтенече канәгатьләндерелгән: 922 елда Багдадтан Урта Азия аша болгарларга илче Сусан әр-Расси һәм илчелекнең сәркатибе Әхмәт ибне Фадлан җитәкчелегендәге вәкиллек килеп җиткән. Нәкъ менә илчелекнең асылда төп вазифасын үтәүче Ибне Фадлан Багдадка әйләнеп кайтканнан соң үзенең «Рисалә»сен язган. (Рисалә—берәр мәкалә, кечерәк китап дигән сүз.) Авторның үз кулъязмасы әлегәчә табылмаган, әмма аның аерым күчермәләре безгә кадәр килеп җиткән, һәм менә мәшһүр гарәп сәяхәтчесенең китабы безгә илчелекнең болгар җиренә ничек барып җитүе вакыйгасын күзалларга, шулай ук болгарлар тормышыннан бик тә кызыклы хәлләр белән танышырга мөмкинлек бирә. Алар белән без алдагы бүлекләрдә бераз танышып үтәрбез, ә хәзергә Ибне Фадланның һәм юлдашларының Болгарга килеп җитүе турындагы вакыйгаларга күз салыйк.
Илчелек борынгы болгарлар иленә һиҗри белән 310 елның 121 мөхәррәмендә аяк баса. Бу безнеңчә ел исәбе белән 922 елның 12 маена туры килә.
Һиҗри (Һиҗрәт)—гарәпчә «күчеп китү» дигән мәгънәдә — 6221 елда Мөхәммәт пәйгамбәрнең туган шәһәре Мәккәдән Мәдинә шәһәренә күчеп китүен аңлата. Шул ел башы бүгенге көнгә кадәр ай календаре нигезендә мөселман елы исәбен алып баруда башлангыч нокта булып тора. Мөселманнарның ай елы христианнарның кояш елына караганда 11 көнгә кыскарак, чөнки анда 31 көннән торган айлар юк. Айлар 29 (так сан) һәм 30 (җеп сан) көннән тора. Әгәр Европаның кояш календарена күчерсәң, ай елы башы — беренче хәррәм (ягъни яңа ел) — һәр елны 11 көнгә алдарак бара.
Болгар патшасы Алмас (Ибне Фадлан аны, дәүләт башлыгы буларак, «мәлик» дип атый, гарәпчә патша дигән сүз) илчелекне ифрат зур тантана белән кабул иткән. Гарәпләр аңа кыйммәт бүләкләр һәм хәлифәнең яклавы билгесе итеп дәүләт байрагы тапшырганнар. Берничә көннән, җомга көнне, тантаналы төстә гыйбадәт кылганнар, хөтбә, ягъни җомга намазы укыганнар. Мөселман динен тотуда ул гаять зур йола булып санала. Ике айдан соң, бөтен болгар халкы корылтаен җыеп, шул ук Багдад илчеләре алдында Алмас исламны кабул итүне рәсми төстә бөтен халык исеменнән игълан иткән*.
Шул рәвешчә, дәүләт дине итеп исламны кабул итү болгар һәм аларга кардәш кабиләләрне берләштерүне төгәлләр чоры, төньякта болгарларның үзәкләштерелгән яңа дәүләтенең—Идел Болгарының тәмам оешып җитү вакыты булып санала.
* 1989 елда — Һиҗри белән 1410 да — Идел Болгарында ислам кабул итүнең 1100 еллыгы (1410—310= 1100) тантаналы төстә билгеләп үтелде. Тантаналар Идел буенда Болгар шәһәрлегендә дә үткәрелде. Бу зур юбилейда катнашу өчен Шәрыкның 20 дән артык мөселман иленнән һәм шулай ук Көнбатыш Европаның байтак илләрендәге ислам җәмгыятьләреннән вәкилләр килде. 1100 ел электәге кебек үк, гаҗәеп күп җыелган халык алдында, азан әйтелгәннән соң, хөтбә укылды. Бу вакыйга Татарстан һәм күрше республикаларның рухи тормышында бик зур бәйрәм төсен алды.

§ 16. БОЛГАР ДӘҮЛӘТЕНЕҢ ҖИРЕ, ХАЛКЫ, КҮРШЕЛӘРЕ
Идел Болгары заманына күрә зур мәйдан биләгән. X—ХI йөзләрдә аның төньяк чиге Каманың уңъяк яры, көнбатышта сул тармаклары белән бергә Зөя елгасы, көнчыгышта Шушма елгасы буйлап үткән, ә көньяк чикләре хәзерге Самар тугаена—Жигули таулары янында Иделнең зур борылышына кадәр барып җиткән.
XII йөздә дәүләтнең социаль-икътисадый һәм сәяси үсеше нәтиҗәсендә аның чикләре киңәйгән. Мәсәлән, төньяк чикләре Казан елгасына кадәр күтәрелгән—соңгы вакытта без анда нәкъ менә шул гасыр ахырлары тирәсендә барлыкка килгән бераз авыл урыннары таптык. Чама белән шул ук чорда Болгарның җирләре көньяк-көнчыгышка таба да киңәйгән. Иң борынгы рус елъязмаларыннан берсе—Лаврентий елъязмасында 1229 елда Жаек (Урал) елгасы буенда болгар сакчыларының монголлар белән бәрелеше турында әйтелә. Кайбер соңгырак чыганакларда, мәсәлән, XVI йөздәге «Казан тарихы» дигән русча язмада, татар тарихи чыганагы булган «Дәфтәри Чыңгызнамә»дә Идел белән Камадан Җаекка кадәрге җирләр болгар җирләре дип аталган. Биредә, әлбәттә, болгарларга буйсынган җирләр, Болгарның дәүләт чикләре турында сүз алып барыла. Болгарлар үзләре яшәгән җирләр, икенче төрле әйткәндә, этник территория аңарчы да һәм бу чорда да көнчыгышта Шушма елгасы чигеннән үтмәгән. Көньяк-көнчыгыш тарафта, дала ягында бу чик Олы Чирмешән елгасының югарыгы агымына барып җиткән һәм көньякка таба Иделнең сулъяк ярында бер тар аралык булып Самар тугае буйлап сузылган. Кыскасы, болгарлар яшәгән җирләр X—XI йөзләрдәге чикләрдә сакланган. Аннан ары археологларга болгарлар тупланып яшәгән башка урыннар очраганы юк әле. Тик Алтын Урда чорында гына Самар һәм Кинәл елгаларының түбәнге агымында кайбер авыллар барлыкка килгән. Көньякка һәм көньяк-көнчыгышка таба сузылган далалар Болгар иленең этник территориясенә кермәгән, әмма алар күчмә халыкларның һөҗүмнәреннән саклану өчен даими күзәтү астында тотылган.
Болгарның этник составы X—XI йөзләрдә, ягъни бу дәүләтнең башлангыч чорында, шактый чуар булган. Безгә мәгълүм болгар, бирсула, суар, бәрәнҗәрләрдән тыш, X йөз чыганакларында тагын искилләр (эсегеллар) дә телгә алына. Шунда ук әйтелгәнчә, болгарлар да, бирсулалар да, искилләр дә тормыш итүләре ягыннан бер үк дәрәҗәдә булганнар. Кайбер зур шәһәрләрнең атамалары шушы төп кабиләләрнең исемнәре белән бәйле. Мәсәлән, болгарлар — Болгар шәһәре, суарлар — Суар шәһәре. XVII йөзнең күренекле рус тарихчысы В. Н.Татищев, безнең көннәргә кадәр килеп җитмәгән кайбер тарихи чыганаклардан файдаланып, Бүләр шәһәрен билирләр шәһәре дип атый. Ә билирләр Көнбатыш Европа чыганакларыннан да билгеле: X йөз азагында аларның бер төркеме Хәсән би җитәкчелегендә Венгрия җиренә күченеп утырган һәм анда Пешт дигән шәһәргә, ягъни бу илнең башкаласы булган Будапештның икенче өлешенә нигез салган. Шул ук Татищев тагын ниндидер чалмат кабиләләре булганлыгы турында да яза.
Болгарның этник төрлелеге нигездә дәүләтнең оешу чоры өчен хас. Соңгырак дәвер сәяхәтчеләре, мәсәлән, XII йөздә бу илгә килгән гарәп әл-Гарнатый һәм башка географлар, болгарлар арасында без әле генә санап үткән кабиләләрне телгә алмыйлар. Аларның язмаларында бүтән, яңа кабиләләр турында да мәгълүматлар юк. XII гасырда «болгарлар» дигән гомуми исемдә бердәм халык оешкан дип карала.
Идел Болгарында, үз халкыннан тыш, аның сәяси, икътисадый һәм мәдәни йогынтысы астында яшәүче башка кабиләләр да булган. Барыннан да элек болар болгарларның иң якын күршеләре — фин-угор телләре төркеменә, тагын да төгәлрәге, фин телләре төркемчәсенә керүче кабиләләр: хәзерге мари, удмурт һәм көнчыгыш мордва-мукшыларның бабалары. Кайбер төрки телле кабиләләр дә болгарларга шундый ук бәйлелектә яшәгәннәр. Беренче чиратта Болгар җиреннән көнчыгыштарак күченеп йөргән маҗарларны атап үтәргә кирәк. X йөз башының танылган гарәп географы әл-Бәлхи мәгълүматларына караганда, маҗарларның ике мең кешедән торган (ике мең сугышчыдан дип фараз итү дөрес булыр) бер төркеме болгарларга буйсынып яшәгән. Шушы мәгълүматка таянып, күпләр аларны борынгы башкортлар дип язалар. Ләкин бу чыганакта ап-ачык итеп маҗарлар дип әйтелгән (кайбер язмаларда, дөрес, «башҗар» төре дә очрый, ләкин моны баш хәрефләрнең контаминациясе, ягъни яңгырашка ярашып алышынуы гына дип карарга кирәк, мондый хәреф-аваз, хәтта сүзләр чиратлашу күп кенә телләргә хас күренеш). Әлегә кабиләләр Алтын Урда чорында инде татар һәм башкорт халыкының оешуында турыдан-туры катнашканнар.
Болгарларның ерактагырак күршеләре дә булган. Якындагылары кебек үк, алар да болгарларга ясак түләгәннәр. Мәсәлән, болгар җиреннән 20 көннән бер айга кадәр юл ераклыгында (бер көнлек юл 35 км чамасы саналган) төньякта вису кабиләләре яшәгән. Алар турында Ибне Рустә белән Ибне Фадланнан башлап күп кенә көнчыгыш сәяхәтчеләре һәм географлары язганнар. Гарәпчә «вису» дип язу рус елъязмаларының «весь» дигәненә туры килә. Соңрак бу кабиләләрнең бер өлеше руслашкан, ә бер өлеше үзенең этник йөзен саклап кала алган. Алар—фин-угор телләре төркеменең Балтик буе фин төркемчәсенә карый торган хәзерге вепслар, телләре белән эстоннарга, шулай ук карелларга һәм финнарга якын торалар. Хәзерге вакытта алар Карелиядә, беразы Ленинград һәм Вологда өлкәләрендә яшәүче 8 мең кешене тәшкил итәләр.
Менә шул борынгы ыруглык җәмгыяте дәрәҗәсендә яшәүче ерак төньяк кабиләләре Төньяк-Көнчыгыш Европаның беренче феодаль дәүләтенә — Идел Болгарына буйсынган булганнар. Шулай ук гарәп чыганакларында «йура» дип, ә рус елъязмаларында «югра» яки «угра» дип аталган кабиләләр дә болгарларга бәйлелектә яшәгәннәр. Алар тагын да еракта — үзләренең көньяк күршеләреннән өч айлык юл арырак тормыш иткәннәр. Нуралар хәзерге хантлар (остяклар) һәм мансиларның (вогулларның) бабалары саналалар.
Болгарлар әлеге төньяк кабиләләреннән ясак та җыйганнар, алар белән сәүдә дә иткәннәр. Ләкин ул сәүдә үзенчәлекле, алыш-биреш сәүдәсе булган: төньяк кабиләләрендә ул чорда акча-сәүдә мөнәсәбәтләре булмаган, шуңа күрә алар товарга товар алыштыруны гына белгәннәр. Мондый алыш-бирешне телсез сәүдә итү дип тә атаганнар, чөнки әлеге кабиләләр, чит ил сәүдәгәрләреннән куркып, шәхси аралашу, аңлашу мөнәсәбәтенә кермәгәннәр, кешесенә күренмичә генә, читтән торып, алдым-бирдем ясаганнар. Бу сәүдә менә ничек барган. Болгарлар йуралар иленә киләләр, үзләре белән алып килгән малларын билгеле бер урында калдырып, бераз ары китеп, көтеп торалар. Йура кешеләре киләләр дә үз товарларын чыгарып тезәләр һәм, әгәр күңелләренә ошаса, болгар әйберләрен алып, үз әйберләрен шунда калдырып китеп баралар. Әгәр дә инде болгар товарлары ошамаса, алар берни алмыйча читкә китеп торалар. Сәүдәгәрләр яңадан киләләр һәм, тагын нәрсәдер өстәп, читкә китеп басалар. Йуралар үзләренең яшеренеп торган җирләреннән чыгалар да, товар ошаса, аны алып, үзләренекен калдыралар...
Болгарларның көнбатышта фин-угор җирләре артындагы ерак күршеләре Киев Русеның халкы булган. X—XI йөзләрдә бу ике дәүләт арасындагы мөнәсәбәтләр, берничә ызгышны: тынычлык килешүе белән тәмамланган 985 елгы рус походын һәм Идел белән Үкә (Ока) елгасында үзләренең сәүдә кәрванын талаган өчен 1088 елда болгарларның Муром шәһәрен алуларын исәпкә алмаганда, нигездә, үзара аңлашучылыкка корылган булган. Идел Болгары белән Борынгы Рус дәүләте арасындагы киеренкелек бераз соңрак башланган.

§ 17. ХУҖАЛЫК ИТҮ, ҺӨНӘРЧЕЛЕК ҺӘМ ХӘРБИ ЭШЛӘР
Болгар хуҗалыгының шактый алга киткән төре булып игенчелек саналган. Җирне авыр сабаннар һәм җиңел сукалар белән сөргәннәр. Бодай, арпа, тары, ясмык чәчкәннәр. Бу хакта XI йөзнең башында ук әле Ибне Рустә язып калдырган: «Болгарлар—игенчелек белән көн күрүче халык һәм һәртөрле иген ашлыгы үстерәләр, әйтик: бодай, арпа, тары вә башкасы». Болгарларның игенчелек продуктлары һәм гомумән ничек тукланулары хакында шуңа охшашлы сүзләрне аз гына соңрак Ибне Фадлан да әйткән: «Аларның ризыгы—тары белән ат ите, һәм [аларда] бодай белән арпа да бик күп, һәм ни чәчкән, аны үзе өчен җыеп ала». XI йөзнең безгә инде мәгълүм фарсы географы һәм тарихчысы әл-Гардизи бодай белән арпага ясмыкны һәм шулай ук кайбер бакча үсемлекләрен, мәсәлән, кабак һәм ногыт борчагын өстәгән. Идел Болгарында феодализмның башлангыч чорында азык-төлек төрләре менә шулай ярыйсы ук бай булган.
Ибне Фадлан сүзләреннән тагын шул мәгълүм: болгар кешесе бөтен уңышын үзендә калдырган. Монда шундый сорау туарга мөмкин: кеше шул дәүләттә иминлектә көн күрә икән, ул үз табышыннан дәүләткә нинди дә булса салым-мазар түләргә тиеш бит? Бу сорауга шул ук Ибне Фадлан җавап биргән: әмма «падишаның моңа (чәчүлеккә) һичнинди хакы юктыр, тик шунысы гына бар, аңар һәр йортның һәр кешесе исәбеннән бер кеш тиресе түләнә».
Салым сыйфатында дәүләткә кеш тиресе белән түләү галимнәрдә бәхәс кузгатты. Чөнки кеш дигән җәнлек ул урман-дала төбәгендә яшәмәгән, шуңа күрә һәр болгар бу төньяк җәнлеге тиресен таба алмаган, әлбәттә. Хикмәт шунда: кайбер гарәп сүзләре төрле кулъязмаларда төрлечә языла һәм укыла, чөнки хәрефнең астына яки өстенә куела торган диактрик нокталарның булуы яисә төшеп калуы мәгънәне бик нык үзгәртергә мөмкин. «Кеш» сүзе белән дә шулай килеп чыккан, гарәпчә кулъязмаларда язылу чорына һәм күчереп язучысына карап ул төрлечә бирелгән. Ә Ибне Фадланның үз кулъязмасы әлегәчә табылмаган. Аның китабы безгә төрле күчермәләрдә генә килеп җиткән. Шул нөсхәләрнең берсендә без моңарчы «кеш» дип укыган сүз гарәпчә «үгез» дигәнгә туры килә.
Яки менә шул мәсьәлә буенча Ибне Фадланга кадәр нибары 10—15 ел элек язган кешегә—Ибне Рустәгә мөрәҗәгать итеп карыйк: «Алар (болгарлар) падишага салымны ат һәм башка терлекләр белән түлиләр». Бу Ибне Рустәнең узган йөздә үк Д. А. Хвольсон тәрҗемә иткән китабында шулай. Соңгырак чор тәрҗемәчесе, гарәпче галим Б. Н. Заходер салымның бу төрен «йөк терлеге» дип бирә. Әгәр дә Ибне Фадландагы үгезне һәм Ибне Рустәдәге атны йөк ташый торган җанвар дип саныйбыз икән, монда әллә ни зур аерма калмый, һәм салымның мондый төре, «кеш»тән аермалы буларак, әлбәттә, чынлыкка ныграк туры килә.
Салым—салым инде, тик болгарлар казнаны, әлбәттә, ашлыксыз калдырмаганнар: үзләреннән артканны алар дәүләткә сатканнар. Рус елъязмаларында тагын шундый бер вакыйга турында язылган: 1229 елны болгар әмире, ягъни олуг бие, Төньяк-Көнчыгыш Русьның бөек кенәзе Юрий Всеволодовичка Идел буйлап 30 зур көймәгә төялгән бодай бүләк итеп җибәргән. Ул чакта Русьта зур ачлык булган, һәм руслар болгарларга ярдәм сорап килгәннәр. Күршеләре аларга күп итеп ашлык сатканнар.
Бер уңайдан шунысын да әйтеп үтик, Русьта ачлыклар элек еш булып торган, анда да аларга көнчыгыш күршеләре ярдәм итеп килгәннәр. Мәсәлән, байтак елъязмаларда 1024 ел алдыннан Суздаль җирләрендә зур ачлык булуы турында язылган. Бу очракта да руслар болгарларга барганнар, алардан ашлык төяп кайтканнар һәм, шулай итеп, үлемнән котылып калганнар. Шуңа күрә Тверь елъязмасы белән танышу урынлы булыр. Иске славян теленнән тәрҗемәсе болай була: «Фетнә бик куәтле булды, һәммә җирдә ачлык котырынды, ир хатынны белмәс булды, адәм ашау галәмәтләренә барып җитте. Барча кеше Идел буйлап Болгарга бардылар, һәм дә бодай, һәм дә ризык (икмәк, бөртек) алып кайттылар вә шуның белән җан саклап калдылар».
Кыскасы, Болгарда ашлык җитәрлек булган. Илдә игенчелекне үстерүгә болгарларга кадәр яшәгән җирле кабиләләрнең җир эшкәртү тәҗрибәсе дә ярдәм иткән. Җир эшкәртүдә болгарлар пар системасы кулланган дип исәпләнелә. Кайбер тарихчылар исә андый ук система булмаган, җирне ташлап тору (перелог) тәртибе генә яшәгән дип язалар.
Игенчелектә пар системасы — чәчү әйләнешенең бер төре ул. Бу ысул белән эшләгәндә басуның зур өлешенә ашлык чәчелә, ә кечерәге туфракның уңдырышын тергезү өчен парга калдырыла. Пар җире бер ел яз чәчелми, буш тотыла. Шул чор эчендә эшкәртелгән, чүптән арындырылган җирдә туфракның уңдырышы, дым саклау мөмкинлеге арта.
Игенчелекнең ташлау җире дип аталган төре дә булган. Анысы — җир эшкәртүнең иң гади, примитив ысулы. Бер басуда күп ел рәттән иген иккәч, туфрак уңдырышы яңадан кайтсын дип, аны ун еллар чамасы ташлауга калдырганнар, эшкәртми тотканнар.
Игенне ураклар белән урып җыйганнар; әйтергә кирәк, археологик тикшерүләр вакытында ураклар еш табыла. Шулай ук череп бетмәгән бодай, арпа һ. б. ашлык калдыкларына юлыгасың. Аерым шәһәрләр һәм авыл урыннарын казыганда имән такталар белән эчләнгән ашлык саклау базлары да табыла. Ашлыкны балчыктан ясалган махсус зур чүлмәкләрдә дә саклаганнар.
Игенчелектән башка терлек асраучылык белән дә шөгыльләнгәннәр: ат, сыер һәм вак хайван тотканнар. Болгарлар сунарга да йөргәннәр, сусар, тиен, кондыз һәм башка төр җәнлекләр аулаганнар. Аларда тире һәм мех мул булган. Болгарлар аларны кирәкләренә дә калдырганнар, читкә дә чыгарганнар. Гәрчә кыйммәтле мехларның шактый өлешен үзләренең күршеләреннән, беренче чиратта төньяк кабиләләрдән алып кайтсалар да, үзләре дә яхшы аучылар булганнар. Алар шулай ук балык тоту һәм бал җыю белән, ягъни урманда агач куышлыкларындагы корт ояларын карау белән кәсепләнгәннәр. Идел һәм Кама суларында, аларның күп санлы кушылдыкларында һәм якын-тирә күлләрдә балык, ә урманда бал корты күп булган. Бу байлыкның да бер өлеше башка илләр белән алыш-биреш итүгә тотылган.
Болгарда төзү эше һәм һөнәрчелек нык алга киткән. Мәгәр IX—X йөзләр чигендә ярым күчмә тормыш сакланып, җәйләрен кешеләр тирмәләрдә яшәүгә күчсәләр дә, шәһәрләр барлыкка килү белән акрынлап архитектура үсә башлаган, төзү эше колач җәйгән. Кирпечтән һәм ак таштан сарайлар, мәчетләр, җәмәгать мунчалары, хәтта торак йортлар да салганнар. Ләкин корылмаларның күп өлеше агачтан булган. Шул ук вакытта балчык сылап эшләнгән һәм яртылаш җиргә кергән өйләрдә дә яшәгәннәр.
Металлургия, беренче чиратта тимер эшкәртү, зур үсеш алган. Тимердән күп санлы эш кораллары һәм тормыш-көнкүреш әйберләре: балта, пычкы, чүкеч, чалгы, урак, кискеч, өтерге, борау, боҗра, күгән, кадак, йозак, кармак һ. б. ш. нәрсәләр ясаганнар. Тимерчеләр арасында сугыш кораллары ясаучылар аеруча дан тоткан. Алар барлык төрдәге диярлек коралларны ясый белгәннәр һәм ясаганнарының бер өлеше, мәсәлән, тимер кием-көбә хәтта чит ил базарларына да чыгарылган.
Болгарларда бакыр һәм сөяк эшкәртү, чүлмәк ясау, тире иләү, эрләү һәм туку, ташка сурәт төшерү вә башка шундый һөнәрләр югары дәрәҗәдә үсеш алган. Алтын һәм көмештән бизәнү әйберләре ясаучы осталар бик-бик еракларда шөһрәт казанганнар. X йөздә ике зур мәшһүр шәһәрдә — Болгар белән Суарда көмеш акчалар сукканнар. Болгарлар баштарак читтән кергән акчалар — гарәп дирһәмнәре белән эш иткәннәр, соңрак аларны үз шәһәрләрендә суга башлаганнар, ә аннары олуг биләре — әмирләре исеменнән үз акчаларын коюны да җайга салганнар. Идел Болгарында X йөздә үк акча сукканнар, ләкин ул шуннан соң тукталып торган, һәм XI—XII йөзләрне хәтта акчасыз гасырлар дип тә йөртәләр. Әмма бу хәлгә әле һаман да фәнни аңлатма бирелмәгән.
Болгар илендә хәрби ныгытмалар төзүгә аеруча игътибар бирелгән. Шәһәр һәм кирмәннәр биек җир өемнәре һәм тирән чокырлар белән әйләндереп алынган, өемнәр өстенә ике рәтле имән стена—кура һәм шактый биек башнялар (машлар) эшләнгән булган. Бу хакта Суар, Болгар, Бүләр һәм башка кайбер шәһәрләрнең урыннарын казып тикшерү вакытында табылган материаллар, шулай ук Ашлы, Бүләр шәһәрләренең хәрби ныгытмалары турында рус елъязмалары калдырган мәгълүматлар сөйли.
Идел белән Каманың биек ярларында, чик буйларында һәм кәрван юллары очрашкан урыннарда андый җирләрне һәм юлларны саклау максатында хәрби кирмәннәр — форпостлар төзелгән. Ә чик буе һәм эре шәһәрләр тирәсендә урыны-урыны белән хәтта унар чакрымнарга сузылган махсус ныгытмалар тезелеп киткән.
Кораллар ясау, гомумән, кораллану тиешле дәрәҗәдә торган. Ибне Рустә болгарлар атка атланып йөриләр, көбә кием кияләр һәм баштанаяк коралланганнар дип язып калдырган. Болгар шәһәрләрен һәм авылларын казып тикшергәндә кылыч, сугыш балтасы, кистән, ук һәм сөңге очлары, дошманның атлы гаскәр һөҗүм итеп килгәндә аяк астына ташлау өчен өч япьле чәнечкеле тимерләр, типке (шпора), көбә, шишәк кебек барлык төр кораллар һәм хәрби киемнәр дә табыла.

§ 18. ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ ТӨЗЕЛЕШ
Идел Болгары гадәти феодаль дәүләт булган. Илдә әмир хакимлек иткән. Дәүләт оешкан башлангыч чорларда аның башлыгы эльтебер дип аталган. Әле Төрки каханлыгында ук, соңрак Хәзәр илендә кабилә берләшмәләренең гаскәр башлыкларын нәкъ шулай дип йөрткәннәр. Бу сүзнең төгәл мәгънәсе ачыкланып бетмәгән, алай да аның тамыр сүзе «эль» борынгы төркиләрдә кабиләләр берлеге, дәүләт яки ил дигәнне белдергән. Ул бүгенге төрки халыклардагы «ил» дигәнгә туры килә, һәм «эльтебер» сүзе илтабар дигән мәгънәне аңлаткан булса кирәк (Урта Азия төркиләрендә, мәсәлән, Илтотмыш дигән хан да булган). Соңгырак чорда, мөселманлык киң таралганнан соң, бу терминны «әмир» дигән гарәп сүзе алыштырган. Шул ук вакытта кайбер авторлар, беренче чиратта Ибне Фадлан, гарәп дөньясында гомуми кабул ителгәнчә, болгар хакимен уртак термин белән патша, падиша мәгънәсендә «мәлик» дип тә атаганнар.
Болгарларда дәүләткә салым түләү ат яки башка йөк терлеге бирү белән генә чикләнмәгән. Ибне Фадлан шундый бер күренешкә игътибар иткән: «Кем дә кем туй ясый яки мәҗлес үткәрә икән, мәҗлеснең күләменә карап, ул патшага салым түләргә бурычлы». Бу «салым»ны гарәп сәяхәтчесе шәрехләп биргән, аның бал эчемлегеннән торуын һәм шуның өстенә тагын күпмедер күләмдә бодай бирелүен әйткән. Улыңны өйләндерәсең яисә кызыңны кияүгә бирәсең килсә — үз хәлеңә карап дәүләткә дә өлеш чыгарасың. Дәүләттә яшисең, ул сине яклый, син дә аңа булышырга тиешсең, бу—гражданлык бурычы.
Идел Болгарында феодализм барлыкка килгәч, башта ул дәүләт формасында үсеп киткән. Ул шуннан гыйбарәт: крестьяннар феодалга бәйлелеккә кергәнче, бәйсез халык төрле дәүләт йөкләмәләрен үтәгән. Дәүләт файдасына салымнарның югарыда әйтелгән төрләреннән тыш, илнең бәйсез халкы бүтән төрле мәҗбүри эшләр башкарырга тиеш булган. Мәсәлән, алар олы юллар өстендә, чик буйларында хәрби ныгытмалар коруда, гомумән шәһәрләр һәм дәүләткүләм әһәмиятле башка торак урыннары төзүдә катнашырга тиеш булганнар. Дөрес, бу эшләрдә хәрби әсирләр дә катнашкан, тик азат халык җилкәсенә дә аз төшмәгән.
Ләкин Болгарда, башка һәр феодаль илдәге кебек үк, аерым бер алпавытка буйсынып яшәү рәвеше дә булган. Бу хакта язма чыганакларда төгәл мәгълүматлар очрамаса да, феодаллар (тарханнар) һәм феодаль мөнәсәбәтләр яшәве Болгар дәүләтенең төп җирләрендә бик күп шәһәрлекләр — феодал кирмәннәренең калдыклары табылу белән раслана. Алар—мәйданы 3—4 гектардан артмаган, әмма куәтле ныгытмалар һәм берничә авыл белән уратып алынган зур булмаган шәһәрлекләр. Авылларда алпавытка, тарханга буйсынган халык көн күргән, ә тархан үзенең кечерәк гаскәре белән ныгытылган кирмәнендә яшәгән.
Идел Болгарында феодализмның үсүенә дәүләт оеша башлаганда ук бер аллага табыну дине — ислам кабул ителүе нык ярдәм иткән. 922 елдан соңгы чор—мөселманлыкның бөтен ил буенча таралыш дәвере. Еллар һәм гасырлар эзлеклелеген саклап, тарихи чыганаклар белән танышканда моңа берсүзсез ышанырга мөмкин. Берничә мисал китереп карыйк. Ибне Фадланның замандашы, безгә мәгълүм әл-Бәлхи болай дип язган: «Илнең исеме Болгардыр, халкы ислам дине тота». X йөз ахырының «Хөдүд әл-галәм» («Дөнья чикләре») дигән атаклы фарсы язмасы Болгар халкын шулай ук мөселманнар дип атаган.
Исламның болгарларда рәсми дин сыйфатында таралуы турында 986 елгы тарихи вакыйгалар уңае белән рус елъязмаларыннан да кызыклы мәгълүматлар табарга мөмкин. Шул елны Киев кенәзе Владимирга үз диннәрен тәкъдим итеп болгар илчеләре барганнар. «Кенәзнең: нидән гыйбарәт соң ул динегез?»—дип соравына болгарлар сөннәтләү кирәклеген, дуңгыз ите ашау һәм аракы эчү тыелуын әйткәннәр... Елъязмачылар раславынча, Владимир үзенә, янәсе, сөннәтләнү һәм дуңгыз ите ашауны тыю гамәленең ошамавын әйткән, ә аракы хакында өзеп: «Русь эчмичә, күңел ачмыйча яши алмый», дигән. Болгарлардан соң Киевкә немецлар, хәзәр яһүдләре, греклар килгәннәр һәм барысы да үз диннәрен мактаганнар. Олуг кенәз икенче елны үзенә боярларны җыйган да алардан киңәш сораган. Боярлар шул илләргә кешеләр җибәреп анда ни барын үз күзләре белән күреп кайтырга киңәш иткәннәр. Шулай эшләгәннәр дә. Киев илчеләре Болгарга килгәннәр, анда мөселманнарның үз мәчетләрендә дога кылуларын карап торганнар, тезләнеп җиргә иелүләре аларга ничектер сәер: «гел сагыш, күңел ачулар юк», булып күренгән. Кыскасы, киевлеләргә мөселманлык ошамаган, кайткач, кенәзләренә үзләре күргәннәрне җиткергәннәр, һәм ислам кире кагылган. Тагын бер ел үткәч, ягъни 988 елда, Русь христианлыкны кабул иткән.
XI йөз авторлары Болгарның шулай ук мөселман иле булуын әйткәннәр. Харәземнең энциклопедик галиме Бируни һәм XI—XII йөзләрдә яшәгән, инде безгә мәгълүм булган әл-Мәрвази Болгар җирен нәкъ шулай дип, ә болгарларның үзләрен мөселманнар дип атаганнар. XII йөзнең мәшһүр испан-гарәп сәяхәтчесе әл-Гарнатый, 1135 һәм 1150 елларда Болгар җирендә булып кайткач, китап яза һәм шуңа бер хикәят тә кертә. Ул аны болгарлы Йакуб ибне Ногманның «Болгар тарихы» дигән китаптан укыган булган. Бу хикәяттә сүз шул хакта бара: Бохарадан килгән, медицинаны да яхшы белгән бер фәкыйһ—мөселман диненә өндәүче — болгар патшасын һәм аның хатынын дәваларга була, тик аларга ислам диненә күчү шартын куя; «алар савыгалар һәм ислам кабул итәләр, һәм ул илнең халкы да исламга күчә». Әлеге фәкыйһнең исеме, аның кайсы вакытта булуы бу китапта әйтелмәгән (Ибне Ногманның хезмәте безнең көннәргә кадәр сакланмаган). Вәгазьченең мөселман иленнән килүе һәм патшадан соң бөтен халыкның исламны кабул итүе турында сүз барганлыктан, бу фәкыйһ Ибне Фадлан бульш күз алдына баса: ул да фәкыйһ була һәм Болгарга Бохара аша килә бит. Ә әл-Гарнатыйның Болгарда булу вакыты—бу дәүләттә мөселманлыкның тагын да ныграк таралган дәвере. Шуның өстенә, болгарлар үзләре һәм Суар кешеләре Түбән Иделдәге Саксын шәһәрендә Җамигъ мәчетле мәхәлләләр тотканнар. Җыеп әйткәндә, ислам Идел Болгарына да гомумдәүләт күләмендә, хакимлек итүче идеологиягә әйләнгән.
Әмма шул ук Болгарда, бигрәк тә аның башлангыч чорында, мәҗүсилек тә яшәгән. Анда мәҗүсилек белән беренче буларак Ибне Фадлан очрашкан һәм аны үзенең рисаләсендә тасвирлап калдырган. Мәсәлән, кемнедер ялгыш үтергән кешегә мондый җәза биргәннәр: аны бер әрҗәгә кертеп япканнар, аңар ризык куйганнар («өч кабартма вә бер савыт су»), әрҗәне кадаклап баганага асканнар, кеше шунда акрынлап үләргә тиеш булган. Яки менә тагын бер мәҗүсиләрчә җеназа ысулы: кеше үлгәч, аны вакытлыча тирмәнендә калдыралар. Аның ишек катына ирләр киләләр дә үксеп-үксеп елый башлыйлар. Ибне Фадлан бу кешеләрнең ислам кануннарына бәйле булмауларын әйтә. Алар елаудан туктагач, коллар килеп җитәләр һәм үзләрен камчы белән кыйнарга тотыналар. Аннары мәрхүм тирмәненең ишеге төбенә байрак элеп куялар. Җирләгәннән соң кабер әйләнәсенә аның коралларын тезеп чыгалар һәм ике ел буена мәрхүм истәлегенә елауларын дәвам иттерәләр. Шулкадәр вакыт үткәч, байракны урыныннан алалар һәм туган-тумачасы «аш мәҗлесе» җыя — искә алу табыны үткәрә. Әгәр мәрхүмнең хатыны булса, шуннан соң ул икенче тапкыр кияүгә чыгу хокукы ала. Ибне Фадлан искәрмә ясый, бу йолалар мәрхүм «башлык булган» очракта гына тулысы белән үтәлә. Гади кешенең җеназасында йолаларның бер өлеше генә башкарылган.

§ 19. БОЛГАР ШӘҺӘРЛӘРЕ. БОЛГАР ҺӘМ СУАР
Идел Болгарында беренче шәһәрләр X йөзнең 20 нче еллары башында күренә башлый. Бу хәл элекке ярымкүчмә тормыштан утраклашып көн итүгә күчү белән бәйле. Беренче болгар шәһәрләренең үсеп чыгуы ислам кабул итү чорына туры килә. Бу — очраклылык түгел, ә законлы тарихи процесс. Нәкъ менә дөньяның иң куәтле диннәре, шул исәптән исламның таралуы шәһәрләр барлыкка килү, цивилизация үсеше белән бәйле. Болгарда да шулай булган. Бу дәүләттә беренче шәһәрләр үсеп чыгу белән бергә болгарларның үз акчаларын сугу да башланган.