Latin

Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 03

Total number of words is 3800
Total number of unique words is 1754
31.0 of words are in the 2000 most common words
44.6 of words are in the 5000 most common words
52.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Кайбер галимнәр хәзәрләрне хәзерге вакытта Кырымда, Литвада Һәм Польшада яшәүче төрки халык булган караимнарның бабалары дип саныйлар. Күренекле тарихчы Л. Н. Гумилев хәзәрләрнең Әстерхан татарларының килеп чыгышында билгеле бер роль уйнаулары турында әйтә. Гомумән, безнең тарих фәнендә хәзәрләр X йөздә үзләренең дәүләте җимерелгәннән соң Урта Евразия далаларындагы төрки-кыпчаклар мохитендә таралып, йотылып беткәннәр дип карала.
Болгарлар һәм хәзәрләр, алар белән бергә оешып яшәгән башка кабиләләр хакында аңлашылмаучылык калмасын өчен, кыскача тагын шунысын өстәп әйтергә мөмкин. Барлык бу кабиләләр: хәзәрләр дә, болгарлар да, шулай ук савирлар да һәм бүтәннәре дә кан-кардәшләр булганнар. Әгәр дә хәзәрләр Ашин ыруыннан башланып киткәннәр икән, болгарлар аңар якын Дуло ыруыннан чыкканнар. X йөз чыганагында әйтелгәнчә, бу ике халык бер телдә сөйләшкән. Савирлар һәм югарыда телгә алынган башка кабиләләр, болгарларга да, Хәзәрләргә дә кардәш булып, төрле чорларда һәр ике берлеккә кергәннәр. Ниһаять, хәзәрләр дә, болгарлар да һәм аларның кабиләдәшләре дә үз вакытында һуннар урдасыннан чыкканнар, тик соңыннан, бигрәк тә хәзәрләр, һуннар империясе таркалганнан соң барлыкка килгән Төрки каханлыгы буйсынуында калганнар. Әмма аннары, бу бәйлелектән котылып, үз дәүләтләрен оештырганнар.

§ 10. ЕВРАЗИЯ ДАЛАЛАРЫНДАГЫ КҮЧМӘ ТӨРКИЛӘР. ТӨРЕКЛӘР, БӘҖӘНӘКЛӘР, КЫПЧАКЛАР
Төрекләр (гузлар) Көнчыгыш Европага Урта Азиядән килгәннәр. Кайбер тарихчылар аларны төньяк сәлҗүк төрекләре төркеменә кертәләр, ә башкалары кыпчак кабиләләре берлегендәге алдынгы төркем итеп карыйлар. Бәҗәнәкләрне кысрыклап килеп, төрекләр Византия белән Русь арасындагы бәрелешләрдә дә катнашканнар. 1064 елда аларның Константинопольгә яуга чыгулары уңышсыз беткән, чигенеп кайткач, Кара диңгез буе далаларында күчмә тормыш алып барганнар. Бераздан, XII йөздә, алар «кара бүреклеләр» дип йөртелгән кабиләләр берлегенә кергәннәр, хәтта аны башлап оештыручылар булганнар. Аннары, бу берләшмәдән чыгып, русларга буйсынганнар һәм йөз еллар чамасы Киев кенәзләренең төрле походларында катнашканнар. Мәсәлән, 1184 елда алар, руслар ягында торып, Идел болгарларына каршы яуда булганнар. Кара бүреклеләрнең язмышы хакында шуны әйтергә кирәк: алар Арал буенда, бүгенге Үзбәкстанда яшәүче хәзерге каракалпакларның бабалары саналалар.
Бәҗәнәкләр Урта Азиядәге күчмә кабиләләр булганнар һәм анда «кангыллар» дип атап йөртелгәннәр. Ләкин алар аннан безгә таныш төрекләр тарафыннан кысрыклап чыгарылганнар һәм Идел аръягы далаларына күченеп киткәннәр. Биредә алар, җирле сарматларны һәм угор кабиләләренең бер өлешен үзләренә буйсындырып, яңа кабиләләр берләшмәсе барлыкка китергәннәр. Хәзәрләр белән бәрелештән соң бәҗәнәкләрнең бер өлеше көнбатышка таба күченеп киткән, ә калганнары угызларга буйсынырга мәҗбүр булганнар (угызлар Урта Азиянең көнбатышында, Арал-Каспий төбәгендә яшәгәннәр. Алар—хәзерге төрекмәннәрнең борынгы бабалары, төрек-гузлардан үзгәрәк кабиләләр). Нәкъ менә Идел аръягында калган шушы бәҗәнәкләрне 922 елда атаклы гарәп сәяхәтчесе Ибне Фадлан Идел Болгарына сәяхәте вакытында очраткан булган.
Көнбатышка киткән бәҗәнәкләр ике төркемгә бүленгәннәр. Аларның берсе, төрки бәҗәнәкләр дип аталганы, Дон һәм Донец елгалары арасында, ә көнчыгыштагысы, хәзәр бәҗәнәкләре дип йөртелгәннәре, Азов-Дон буе далаларында күчеп йөргәннәр. Бәҗәнәкләр хәзәрләрнең беркадәр җирен басып алганнар һәм шул якларда күченеп йөргән маҗарларны кысрыклап чыгарганнар, тик көнбатышка таба хәрәкәт иткәндә Киев Русе белән бәрелешкәннәр. Хәзәр бәҗәнәкләрен славяннар тар-мар иткәннәр, ә төрки бәҗәнәкләр көчлерәк булып чыкканнар. Алар берничә тапкыр Дунай Болгарына һәм Венгриягә һөҗүм оештырганнар, Византия белән бәйләнешкә кергәннәр. X йөз азагында, гузлар явыннан качып, бәҗәнәкләр Русь җиренә килеп кергәннәр һәм 1006 елда Киевне камап алганнар. Ярослав Мудрый аларны тар-мар иткән һәм бәҗәнәкләр берләшмәсе яшәүдән туктаган. XI йөз уртасында әле бәҗәнәк урдаларының калдыклары Кара диңгез буе далаларында күченеп йөргәннәр, ләкин төрекләр тарафыннан җиңелүгә дучар булганнар. Аларның бер өлешен Византия үзенә буйсындырган һәм Дунай белән Балкан арасындагы чик буена сакчы отрядлар итеп урнаштырган. Икенче өлеше төрек кабиләләре берләшмәсенә кергән. Күпчелек тикшеренүчеләр башлыча бүгенге Молдовада һәм аңа күрше районнарда яшәүче төрки халык булган гагаузларның килеп чыгышында бәҗәнәкләрнең катнашы зур булуын әйтәләр.
XI гасыр башында Түбән Идел буена һәм Идел белән Днепр арасындагы далаларга кыпчаклар—төрки телле кабиләләрнең зур һәм куәтле берләшмәсе хуҗа булган. Алар безгә искиткеч бай сәяси һәм этник тарих сәхифәләре калдырганнар.
Кыпчаклар Төньяк Алтайның б. э. к. II—I меңъеллыкларыннан ук мәгълүм күчмә кабиләләре булганнар. Ул чакларда әле алар Себер һәм Үзәк Азия тарихында нинди дә булса зур роль уйный алмаганнар. Безнең эраның VIII гасырыннан алар зур берләшмә рәвешендә Кимәк каханлыгына кергәннәр. Бу каханлык Көнбатыш Себердә Иртешнең урта агымы бассейнындагы борынгы татарлар тарафыннан төзелгән. Кыпчаклар шул дәүләтнең көнбатыш тармагын тәшкил иткәннәр. IX йөз уртасыннан кыпчаклар тарихында зур социаль-игътисадый үзгәрешләр килеп чыккан: милек тигезсезлеге, өстен катлауларның аерымлануы үз чиратында җәмгыятьтәге югары түрәләрнең үз биләмәләрен киңәйтүенә, басып алуларга китергән.
Башка Алтай-Урал кабиләләре белән бергәләшеп, кыпчаклар зур бер агым булып көнбатышка таба хәрәкәт итә башлаганнар, һуннардан соң кабиләләрнең икенче зур күчеше булган бу. Бәҗәнәкләрне һәм төрекләрне чигендереп, кыпчаклар XI йөз башында Идел аръягын һәм озак та үтми Идел белән Дон арасын басып алганнар. 1055 елда алар Днепрга килеп җиткәннәр һәм, шулай итеп, Идел белән Днепр арасындагы гаять зур җирләрнең хуҗасына әверелгәннәр, ул аларның икенче туган иленә әйләнгән. Бу җирләр соңрак фарсыча «Дәшти Кыпчак» исемен алган (тәрҗемә иткәч, «Кыпчаклар даласы» дигәнне аңлата). Ә руслар аны «Степь половецкая» дип, ягъни «Половецлар даласы» дип атаганнар. Половецлар — русларның елъязмаларында кыпчакларның икенче атамасы, «половый»—аксыл-сары дигән сүз. Фәндә моңа төгәл генә башка аңлатма юк. Шулай да тагын бер фикер яшәп килә: «половец» русча «поле»дан, кыр кешесе, күчмә дигән мәгънә белдерә.
XI йөзнең икенче яртысында ике бик зур кыпчак кабиләләре союзы: Днепрдан Донга кадәрге җирләрдә көнбатыш, ә Дон белән Идел арасында һәм Түбән Идел буенда көнчыгыш берлекләр барлыкка килгән. Кобяк хан җитәкчелегендәге көнбатыш берләшмәне 1183 елны Святослав һәм Рюрик гаскәрләре җимергәннәр. Көнчыгыштагысы исә, киресенчә, көчәйгән, һәм Кончак хан идарәсендә кыпчак кабиләләренең куәтле феодаль берләшмәсе хасил булган. Көнбатыш кыпчакларының җиңелүенә һәм Кобяк ханның үтерелүенә җавап итеп, шул ук 1183 елны Кончак хан Руська каршы сугыш хәрәкәтләре башлаган, Переяславльне һәм Путивльне алган, Святославның улы Игорь гаскәрен тар-мар китергән, ә кенәзнең үзен әсир иткән. Бу вакыйгалар «Игорь полкы турында җыр» дигән мәгълүм поэмада ачык сурәтләнгән, аннары шул поэма А. П. Бородинның «Князь Игорь» дигән мәшһүр операсына сюжет итеп алынган.
Руслар белән даими аралашу нәтиҗәсендә кыпчакларның кечерәк бер өлеше XII йөзнең уртасыннан христиан диненә күчә башлаган; мәсәлән, хәтта Кончакның улы Юрий исеме белән чукындырылган. 1190—1193 елларда русларның кыпчакларга каршы яу чабулары аларның көчен тәмам какшаткан, һәм кыпчаклар монголларның басып алулары чорында руслар белән бәйләнешкә кергәннәр. Кыпчакларның, руслар белән бергә, 1223 елны Азов диңгезеннән төньякта, Украинаның хәзерге Донецк өлкәсендәге Калка елгасы буенда монголларга каршы бергәләп сугышка чыгулары билгеле. Руслар һәм кыпчаклар анда җиңелүгә дучар ителгәннәр.
Евразия далаларында урта гасыр күчмәләре турында сөйләгәндә тагын ике халыкны: мадьярларны (венгрларны) һәм аларның бер үк исемдәге диярлек чордашлары маҗарларны кыскача телгә алмый булмый. Мадьяр-венгрлар IX йөзнең беренче яртысында Идел аръягыннан—Көньяк Уралдагы үзләренең төп җирләреннән килгәннәр: X йөз башында Дон белән Днепр арасында, Хәзәр иленең төньяк-көнбатыш чикләре буенда алар Лебедия дип аталган кабиләләр берлеге оештырганнар. Аның эченә шулай ук бу якларда яшәүче болгарлар, аланнар һәм славяннар кергән. Шул ук вакытта Идел аръягыннан бәҗәнәкләр дә күченеп килгәннәр һәм венгрларга каршы сугыш башлаганнар. Мадьярларның төп көчләре Дунай ягына яуга киткән булудан файдаланып, бәҗәнәкләр Лебедиянең калган халкын кырып бетергәннәр. Көнбатыштан әйләнеп кайткан мадьярлар, җирләренең бушап калганын күреп, кире Дунайга, Паннониягә күченеп киткәннәр. Алар шунда төпләнеп калганнар һәм Венгр дәүләте оештырганнар. Әйтергә кирәк, венгрларның кабиләдәшләре, алар белән бер үк диярлек телдә сөйләшүче, бүген Урал аръягында, Төмән өлкәсендә яшәүче халыклар да бар. Алар—хантлар һәм мансилар—Ханты-Манси милли округының төп халкы. Венгр-мадьярлар да, хантлар да, мансилар да Урал телләре гаиләсенең фин-угор төркеменә карый торган угор төркемчәсенә керәләр.
Урта гасырлар Евразиясендә угор-мадьярлардан аерылып торган төрки маҗарлар да яшәгән. Кызганыч, элек тарихи әдәбиятта күбесенчә мадьярлар, нигездә венгрлар, дөресрәге, мадьяр-венгрлар турында гына язылган, ә мадьярларның икенче төркеме, ачыклап әйткәндә, төрки телле кабиләләр булган маҗарлар мәсьәләсе читтә калган (башта маҗгар рәвешендә йөргән, тора-бара «г» хәрефе югалган). Хикмәт шунда, хәзерге тикшеренүчеләр генә түгел, хәтта урта гасыр географларының кайберләре дә бу ике төркемне буташтырганнар. Географларның үзләренә әлеге кабиләләр белән очрашырга туры килмәгән, алар турында башлыча бүтәннәр сөйләвенә таянып кына язганнар. Әмма гарәп-фарсы тарихи географиясенең күпчелек язмаларында нәкъ менә ике төрле кабилә хакында ачык әйтелә. Мәгълүматларның бер төре төркиләр дип аталган күчмә маҗарлар турында, икенче төре угорлар төркеменә кергән, хәзерге венгр-мадьярларның бабалары булган, утрак тормышта яшәгән, җир эшкәртеп көн иткән мадьярлар турында ышандырырлык итеп раслый. Маҗар-төркиләр башкортлар һәм бигрәк тә мишәр татарларының ерак этник тарихында эз калдырганнар. XIV гасырда Төньяк Кавказ җирендә Алтын Урданың Маҗар шәһәре дә булган.
Сораулар һәм биремнәр:
1. Халыкларның Бөек күчеше Евразиянең сәяси һәм этник дөньясына нинди үзгәрешләр керткән? Кыскача гына һуннар турында сөйләгез, аларга хас сыйфатларны күрсәтегез.
2. Урта Идел буена һәм борынгы Татарстан җиренә иң элгәреге төркиләр кайчан килеп чыкканнар? Алардан нинди археологик истәлекләр калган?
3. Һуннар империясенең җимерелүе турында кыскача сөйләп бирегез. Аның хәрабәләрендә төрки телле кабиләләрнең нинди яңа берләшмәләре оешкан?
4. Төрки телле аварлар хакында ниләр беләсез? Борынгы болгарлар белән хәзәрләрнең нинди уртак сыйфатлары булган?
5. Төрекләр (гузлар) һәм бәҗәнәкләр кемнәр алар? Көнчыгыш Европаның ерак үткәнендә алар нинди эз калдырганнар?
6. Кыпчаклар (половецлар) турында сөйләп бирегез: Идел һәм Днепр буе далаларына алар кайчан һәм кайдан килеп утырганнар, алар тормышыннан нинди сәяси вакыйгалар сезнең хәтергә ныграк кереп калды?
ТАРИХИ ЧЫГАНАКЛАР
X йөз башында яшәгән фарсы географы Ибне Рустәнең «Кадерле кыйммәтләр» дигән китабыннан:
Бортаслар турында
«Бортаслар җире хәзәр белән болгар җире арасында, беренчесеннән 15 көнлек юл ераклыгында. Бортаслар Хәзәр патшасына буйсыналар һәм 10 мең атлы сугышчы бирә алалар... Аларның җирләре иркен, урманнары күп. Бик көчлеләр һәм батырлар булып, болгарларга һәм бәҗәнәкләргә яу чабалар... Үзләре зифа буйлы, чибәр һәм таза гәүдәлеләр. Әгәр дә ки берәрсе икенчесен рәнҗетсә яки мәсхәрәләсә, орыпмы, кадапмы яраласа, кыерсытылганы зарар китерүчедән үч алмыйча торып алар арасында килешү вә туганлашу була алмый».
XI йөз фарсы тарихчысы әл-Гардизинең «Хәбәрләрнең күрке» китабыннан:
Бәҗәнәкләр турында
«Ошбу бәҗәнәкләр көтүләр тоталар; аларның атлары һәм куйлары бик күп, һәм дә алтын вә көмеш савытлары күп, кораллары күп. Алар көмеш билбау йөртәләр, сугыш вакытында үзләре күтәреп йөртә торган байраклары һәм сөңгеләре бар; сугыш вакытында кычкырта торган быргылары үгез башына охшаган».
XI йөздәге табигать фәннәре галиме гарәп әл-Марвазинең «Җәнлекләр табигате» китабыннан:
Маҗарлар турында
«Маҗарлар — төрки халык... Аларның башлыгын 20 мең җайдак озатып йөри... Алар — тирмә (чатыр) кешеләре, көтүлек һәм ризык эзләп күченеп йөриләр... Аларның җирләре күп, иңе-буе йөз фәрсәхка җитә (фәрсәх — 5—6 км аралыгындагы үлчәм берәмлеге)... Байлыклары күп һәм алыш-биреш итү дә аларга муллык китерә».

§ 11. ТӨРКИ КАХАНЛЫГЫ
...Гунхой шәһәренең барча кешеләрен яшь Сарымбәт хан кырып бетерә, бары тик гүзәл Майяне генә исән калдыра, аны үзенең туган Шибә шәһәренә алып кайта һәм аңа өйләнә. Алар бер-берсен яратышалар. Көннәрдән бер көнне Майя ханга варис бүләк итәчәген, ә үзенең үләчәген әйтә. Ул иренә үзен даладагы Кара күлнең текә яры өстенә җирләргә куша.
Майя ир бала таба һәм икенче көнне үлеп тә китә. Хан аның соңгы теләген үти — аны Кара күл буенда җирли. Сарымбәт һәркөнне аның каберенә бара, үзенең Майясе өстендә яшь түгеп кайта...
Ел артыннан ел үтә, хан картая, әмма көн саен үзенең хатыны каберенә барып йөри. Ниһаять, ул тәхеттән ваз кичә, анда үзенең улын утырта һәм, дәрвиш кыяфәтендә киенеп, янчык асып, таякка таянып, туган шәһәре белән бәхилләшеп китеп бара.
Сарымбәт Кара күл буена, Майя кабере янына килеп чыга һәм шунда ялгызы гына яши башлый. Еллар үтә. Әүвәлге хан ап-ак чәчле картка әверелә. Аның янына кешеләр киләләр, үз кайгы-хәсрәтләрен җиңеләйтергә, аңардан акыл алырга йөриләр.
Сарымбәт үзенә Майя белән янәшә кабер казый һәм шуңа төшеп йоклый башлый. Менә бервакыт иртән уянып китсә, үз каршында Гунхойның элеккеге хөкемдары карт Олай ханны күрә. Олай Сарымбәткә әйтә, теге чакта син бик күп ят кан — минем кабиләмнең канын койдың, әмма үзеңнең тәүбәң белән гаебеңне юдың, ди. Сарымбәт, үзенең әүвәлге дошманының шундый сүзләрен ишеткәч, елап җибәрә, Гунхойны ничек җимерүен, аның кешеләрен ничек кырып бетерүен күз алдына китерә, үзе үлгәч тә шушында, Майясе белән янәшә күмүен үтенә. Дәрвиш хан икенче көнне үлә, һәм Олай аның теләген үти.
...Бик ерак заманнардан бирле Кара күл ярында янәшә ике кабер — Сарымбәт хан белән гүзәл Майя каберләре калку булып ерактан күренеп тора. Монда ерак-ераклардан кешеләр киләләр, бер-берсен шулай яраткан кешеләрнең рухына баш иеп, олы ихтирамнарын күрсәтәләр.
Йөз елдан соң Олай ханның оныгы җитәкчелегендәге Гунхой кабиләсе Шибәне басып ала һәм шәһәрне җимертә. Майя белән Сарымбәт кабереннән гайре һәммә нәрсә юк ителә, яндырыла, тар-мар китерелә.
Яшь хан изге урынны карарга килә һәм ирексездән елап җибәрә. «Сарымбәт хан ничек яратырга икәнен күрсәтеп калдырды,— ди ул.— Барысы да үтә, җимерелә, юкка чыга, әмма мәхәббәт кала...»
Күренекле рус язучысы Д. И. Мамин-Сибиряк үткән йөздә Урта Азиядә язып алган борынгы риваятьтә шундый хәлләр тасвирланган. Бу риваятьне кыргызлар да, казакълар да һәм төрки телле башка халыклар да тудырган булуы мөмкин. Ләкин, ничек кенә булмасын, бу риваять үзенең тамырлары белән иң беренче рәсми төрки дәүләте яшәгән ерак заманнарга барып тоташа. Гәрчә төрки телле халыклар анда бик борынгы дәверләрдә үк яшәсәләр дә һәм төрле исемнәр («хунну-һуннар», «тэле» һ. б.) белән аталсалар да, аларның бер уртак дәүләтләре булмаган әле. «Төрки» исеме белән аталган, үзенең этник йөзе булган һәм төрки телле халыклар күпчелекне тәшкил иткән Төрки каханлыгы менә шундый дәүләт булган. Ул 552 елда, татар халкының милли дәүләтләренең иң соңгыларыннан берсе булган Казан ханлыгы җимерелүгә кадәр нәкъ 1000 ел элек барлыкка килгән.
Безгә мәгълүм Ашин ыруыннан чыккан, Көнбатыш Кытай биләмәләрендә яшәгән һун кабиләсе 460 елда ук әле җуҗаннарга буйсынган (җуҗаннар — Үзәк Азиянең күчмә кабиләләре). Озак та үтмәстән алар Алтайга күченеп киткәннәр һәм анда, җирле кабиләләр белән бергә оешып, «төркиләр» («тү-кю», «төркетләр») дигән исем алганнар. 545 елда алар уйгырларны, ә 551 елда җуҗаннарны тар-мар иткәннәр, һәм менә бер елдан, 552 елда, Төрки каханлыгы төзелгән; аны кайчак Бөек Төрки каханлыгы дип тә атыйлар. Аның беренче хөкемдары Бумын (кайбер чыганакларда—Тумын) «Ил ханы», икенче төрле әйткәндә, «кахан» (каган) дигән дәрәҗә алган. Бу исем олуг, бөек хан дигәнне аңлаткан. Ләкин Бумын шул ук 552 елда үлгән. Бумын кахан һәм бераз соңрак энесе Истәми кахан җеназасына күпләгән халыкларның вәкилләре җыелган. Алар арасында «Отуз татар» («Утыз татар») кабиләләре берлегенең вәкилләре дә булган. Әлеге кабиләләр, шулай ук «Токуз татар» («Тугыз татар») берлеге кабиләләре хакында Алтын Урда турындагы бүлектә киңрәк сөйләнер. Хәзергә биредә бу татар кабиләләре хакында VII—VIII йөзләрдәге кабер ташлары—борынгы төркиләрнең язма истәлекләрендә телгә алынуын әйтү белән генә чикләнәбез. Алар—татарлар хакындагы беренче язма тарихи мәгълүматлар.
555 елга Үзәк Азиянең күп халыклары һәм кабиләләре Төрки каханлыгына буйсыналар. VI йөзнең 60 нчы елларында төркиләр Урта Азиядәге Эфталитлар дәүләтен тар-мар итәләр. Гомумән, каханлык Алтайдагы, Үзәк һәм Урта Азиядәге күп кабиләләрне берләштергән. Озак та үтмәстән, төрки кабиләләр бөтен Евразия далаларын басып алганнар. Каханлык көнчыгышта Кытай империясе белән чикләнгән булган, ә кояш баешы ягында Кырымга кадәр диярлек барып җиткән.
Төрки каханлыгында, һуннар урдасыннан аермалы буларак, баштан ук феодаль мөнәсәбәтләр туган, (һуннар империясе исә ыруглык җәмгыяте җимерелүнең соңгы чорында, аның сыйнфый җәмгыятькә әверелә башлаган дәверендә яшәгән, анда әле хәрби демократия өстенлек иткән.) Вакытлар үтү белән Төрки каханлыгының эчке эшләренә Суй династиясе хакимлек иткән Кытай империясе тыкшына башлаган. Төрки җәмгыятенең үзендә дә эчке каршылыклар килеп чыккан. Шулар нәтиҗәсендә VII йөз башында каханлык икегә аерылган: Көнбатыш Төрки каханлыгы һәм Көнчыгыш Төрки каханлыгы барлыкка килгән.
Көнбатыштагысы, нигездә, Урта Азия җирләрен биләгән һәм ун төрки кабиләне берләштергән. Ул безгә таныш Истәми каханның улы Датоу кахан идарә иткәндә көч-куәткә ирешкән. Көнчыгыш Европа далаларында Хәзәр каханлыгы үсеп чыкканнан соң, Төрки каханлыгы үзенең Кырымга тикле Көнбатыш биләмәләрен югалткан, ләкин Алтайдагы чикләрен саклап калган. VII йөзнең 60 нчы еллары азагына Көнбатыш Төрки каханлыгының төп чикләрен Кытай басып алган. Гәрчә VIII йөз башына каханлык Кытайга буйсынудан котылса да, төньяктан яңа кабиләләрнең басып керүе 740 елда Көнбатыш каханлыкның җимерелүенә китергән.
Көнчыгыш Төрки каханлыгына, җирләре янәшә булганлыктан, Кытай империясеннән саклану өчен тагын да күбрәк көч куярга туры килгән. Баштарак ул үз бәйсезлеген саклый алган, ләкин бераздан яңадан шул ук империягә бәйле булып калган. VII йөз азагында төркиләр Кытайга каршы зур күтәрелеш оештырганнар, һәм каханлык үз куәтен кабат ныгыткан. VII йөз азагында һәм VIII йөз башында дәүләтнең чикләре шактый киңәйгән, Көнбатыш каханлыкның көнчыгыш төбәкләренә кадәр барып җиткән. Әмма Кытай белән, бу юлы инде Тан династиясе империясе белән, үзара мөнәсәбәтләр яңадан киеренкеләнгән. VIII йөзнең 30 нчы елларында булып үткән каты бәрелешләрдә каханлык үз иреген кабат саклап калган. Бу сугышларда Билге кахан (ул 716—734 елларда идарә иткән) һәм бигрәк тә аның энесе, урта гасырларның атаклы каһарманы, гаскәр башлыгы, ханзадә (принц) Күлтәгин зур хәрби осталык күрсәткәннәр.
Көнчыгыш Төрки каханлыгы соңгы кахан Озмыштәгин идарә иткән чорда, 745 нче елда, Уйгыр каханлыгы белән каты сугышта тар-мар ителгән. Каханлыкның борынгы татар һәм угыз гаскәрләреннән торган армиясенең бу бәрелеше хакында уйгыр ханы Муенчурның кабер ташына язылган. Бу истәлектәге мәгълүматларга караганда, әлеге сугыш кырына 30 мең татар чыккан. Ул ерак заманнар өчен бик зур сан бу.
Төрки каханлыгының икътисады һәм мәдәнияте хакында берничә сүз. Анда хуҗалыкның нигезен терлекчелек тәшкил иткән. Игенчелек белән дә шөгыльләнә башлаганнар. Борынгы төркиләр шулай ук металл эшкәртүдә дә оста булганнар; археологик казулар вакытында, төрле эш һәм сугыш коралларыннан башка, мәгъдән эретү корылмаларының калдыклары да табылып тора. Йон, тире, күн эшкәртү, алардан кием-салым тегү, каеш-сбруй әйберләре җитештерү шактый зур үсеш алган булган. Җитештерү һәм сәүдә үсеше акча әйләнешенә китергән: дәүләт башлыклары исеменнән төркиләр VII йөздән үк үз акчаларын суга башлаганнар, мәсәлән, Сөяб, Тараз, Утрар шәһәрләрендә сугылган акчалар мәгълүм. Әйе, безнең ерак бабаларыбыз шул вакытларда ук инде шәһәрләрдә дә яшәгәннәр, шуңа күрә борынгы төркиләр җәмгыятен бары тик күчмә, дала дөньясы дип кенә күз алдына китерү дөрес үк булмас.
Язу барлыкка килү төрки мәдәниятенең, аеруча Көнчыгыш Төрки каханлыгы җәмгыятенең иң зур казанышы, цивилизация билгесе санала. Узган гасырда ук Төньяк Монголиянең Урхун елгасы буенда борынгы төрки—рун язулы кабер ташларының табылуы бөтендөнья тюркология фәнендә гаҗәеп зур ачыш булды. Исемнәре югарыда телгә алынган Билге кахан һәм Күлтәгин, шулай ук төрки каханнарының гаскәр башлыгы һәм киңәшчесе зирәк Төнйокук истәлегенә куйган ташлардагы язулар чын мәгънәсендә тарих һәм тел гыйлеме фәнен шаккатырды. Бу язмалар бөек ханнарның һәм атаклы гаскәр башлыкларының тормышын, сәяси вә хәрби эшчәнлекләрен Төрки каханлыгының гомуми тарихы яктылыгында төгәл һәм ачык итеп тасвирлыйлар, борынгы төркиләрнең телен өйрәнүдә бәя биреп бетергесез зур фәнни байлык булып саналалар.
Борынгы төркиләрдә шулай ук таштан кеше сыннары ясау сәнгате шактый камилләшкән булган. Аларда гадәттә биленә корал аскан һәм кулына савыт тоткан сугышчы сурәтләнә—мондый сыннар сугышларда һәлак булганнар хөрмәтенә куелганнар. Тау-ташларга һәм кыяларга чокып рәсем ясау сәнгате дә төркиләрдә таралыш алган. Аларда сугышчы җайдаклар, шулай ук барс, тау кәҗәсе, дөя һәм башка җәнлек сурәтләре ясалган. Бизәкләү-гамәли сәнгатенең күп кенә төрләре өчен чәчәк орнаменты бик тә хас булган; гомумән, чәчәк бизәге төрки-дала сәнгатенең бай вә аерылгысыз өлеше саналган һәм ул төрки халыкларның сәнгате өчен әле дә шулай.
Бизәкләү-гамәли сәнгате дип гомумән халык сәнгатенең тормыш-көнкүрештә киң кулланыш алган, төрле бизәкләр белән бизәлеп эшләнгән төре атала. Моңа алтын-көмештән, башка төрле металлдан, пыяла, күн, тукыма, агачтан, балчыктан ясалган зәркән (ювелир) әйберләр, савыт-саба, эш һәм сугыш кораллары, өс, баш һәм аяк киемнәре, балалар уенчыклары, ат сбруйлары, арба-чана, кеше тормышы өчен кирәк булган бүтән күп төрле әйберләр керә. Боларны эшләүдә сәнгатьнең нәкыш, кою, бөртекләү, каралту, кырлау, басма, алтын һәм көмеш йөгертү, асылташлар белән бизәү, каю, чигү һәм башка бай алымнары кулланыла.
Тулаем алганда, Төрки каханлыгы, тарих фәне раславынча, борынгы төрки кабиләләрне бергә туплауда, берләштерүдә мөһим урын тоткан. Халкының күпчелеге борынгы татарлар булган Көнчыгыш каханлыгы, сүз дә юк, татар халкы дәүләтчелегенең башлангычы булып тора.

§ 12. КИМӘК КАХАНЛЫГЫ
XI йөздәге фарсы тарихчысы әл-Гардизинең югарыда әйтелгән «Хәбәрләрнең күрке» дигән китабында VII—VIII йөзләргә караган бер кызыклы риваять китерелгән. Әйдәгез, без дә шуның белән танышып үтик.
...Татарларның хөкемдары үлеп, ике улы кала; өлкәне патшалык итә башлый, кече улының көнчелеге кузгала, ул Шад исемле була. Абыйсын үтермәкче итә, тик уңышсызлыкка очрый һәм үзе белән кәнизәк (кол) кызын алып, качып китә. Бер зур елга ага торган җиргә барып туктыйлар. Анда агачлар үсә, киек кош-корт бик күп. Ханзадә шунда чатыр кора һәм көн итә башлый. Үзенең кәнизәк юлдашы белән ул көн саен ауга йөри. Ит белән тукланалар, ә кеш, тиен һәм ас тиреләреннән үзләренә кием тегеп кияләр.
Көннәрдән бер көнне алар янына кардәш татарлардан җиде кеше килеп туктый. Исемнәре Ими, Имәк, Татар, Баяндар, Кыпчак, Ләникәз, Аҗлад икән. Бу кешеләр үз җирләрендә хуҗаларының атларын көткәннәр, ә бер заман көтүлекләрдә үләннәр корып беткән. Яңа көтүлек эзләп, Шад яши торган җиргә килеп чыкканнар. Аларны күргәч, кыз боларга: «Иртеш», дигән, ә ул сүз «туктагыз» дигәнне аңлаткан. Шуннан елга да Иртеш исеме алган. Кызны танып, барысы да туктап калган һәм үз чатырын корган. Сунардан күп табыш белән Шад та кайтып төшкән һәм кунакларны сыйлаган. Көтүчеләр шунда кышка чаклы торып калганнар. Менә кар яуган, алар инде кайтып китә алмаганнар. Яңа җирдә үлән куе булган. Имәк, Татар, Кыпчак һәм барысы бөтен кышны шунда үткәргәннәр. Яз җиткәч, җир яңадан матур төскә кергән. Алар бер кешеләрен, тугандашларының хәлен белеп килү өчен, элеккеге җирләренә, татар җәйләвенә кайтарып җибәргәннәр. Ул кайтып җиткәч күрә — анда коры ялан гына калган: дошман явы килеп, бөтенесен талап, кырып киткән. Татар кабиләсенең исән калганнары, көтүчене күреп, тау ышыгыннан чыкканнар. Ул аларга Шадның яңа җирләре турында сөйләгән. Шуннан соң алар, җыйнаулашып, Иртешкә таба юл алганнар. Барып җиткәч, Шадны үзләренең башлыгы санап, баш иеп сәламләгәннәр һәм кадер-хөрмәт күрсәтеп яшәргә керешкәннәр. Бу хакта ишеткән башка кешеләр дә монда килә башлаганнар. Җиде йөзләп кеше җыелган. Алар озак вакытлар буена Шадка хезмәт иткәннәр; аннары, бик нык ишәеп киткәч, тау араларына күченеп таралышканнар, һәм югарыда аталган җиде кеше исемендә җиде кабилә барлыкка килгән...
Бу хикәяттә сөйләнелгән татарлар нәкъ менә 745 елда Көнчыгыш Төрки каханлыгы җимерелгәннән соң кояш баешы ягына күченеп киткән борынгы татар халкының бер өлеше булган. Ул вакытта аларның бер өлеше уйгурларга буйсынып калганнар, бераздан киданнар белән союзга кергәннәр (киданнар—Төньяк Кытай җирендә яшәгән күчмә кабиләләр; күбрәк кара кытайлар дип йөртелгәннәр), ә беркадәресе көнбатышка киткән. Менә шулар инде Көнбатыш Себердә дәүләт—Кимәк каханлыгы барлыкка килүдә мөһим урын тотканнар. Каханлыкның төп җирле халкы шулай ук төрки телле кабиләләр, безгә инде мәгълүм кыпчаклар белән кардәш кимәкләр булган. Дөресрәге, әлеге кабиләләр берлегенең зур бер өлеше, көнбатыш төркеме, кыпчаклар дип йөртелгән. Соңрак, Алтын Урда һәм аннан соңгы татар ханлыклары яшәгән чорда кыпчаклар татар халкының этногенезында бик зур роль уйнаганнар («этногенез» грекча ике сүздән тора: «этнос»—халык һәм «генезис» — башлангыч, һәм икесе бергә халыкның килеп чыгышы дигәнне аңлата). Димәк, бу кабиләләрнең—һәм борынгы татарларның, һәм кимәкләрнең, һәм кыпчакларның — башлангыч тарихы үзара бик нык бәйләнгән, алар кардәш кабиләләр булганнар.
Кимәкләр үзләре—тагын да борынгырак исемнәре «йәмәкләр» — VII йөздә Көнбатыш Төрки каханлыгына кергәннәр һәм Алтайдан төньяктарак күченеп көн иткәннәр. Кимәк кабиләләре берлегенең үсеп китүенә Көнчыгыш Төрки каханлыгының таркалуы да нык тәэсир иткән, чөнки шул таркалу нәтиҗәсендә кимәк-кыпчакларга татарлар, баяндарлар һәм башка төрки кабиләләр килеп кушылганнар. Әл-Гардизинең югарыдагы хикәясендә бу хакта бик ачык тасвирланган.
Урта гасырларда яшәгән гарәп-фарсы географлары һәм сәяхәтчеләренең язмаларында кимәкләр һәм кыпчаклар турында, аларның яшәгән урыннары һәм күршеләре, хуҗалык итүләре, гореф-гадәтләре һәм дини табынулары хакында гомумән бик кызыклы мәгълүматлар бирелгән. Мәсәлән, алар язганча, кимәкләрнең күпчелеге Иртеш тирәсендә, ә кыпчаклар Урал тауларына табарак яшәгәннәр. Кайбер хезмәтләрдә кимәкләрнең хәтта тагын да көньяктарак яшәгәнлеге әйтелә. X йөз уртасындагы гарәп географы Ибне Хәукал, мәсәлән, үз язмасына теркәгән картасында кыпчак-кимәк кабиләләре Арал диңгезеннән төньяктарак далаларда угызлар белән бергә күчмә көн итәләр дип күрсәтә. Бөек фарсы шагыйре Фирдәүси үзенең дөньякүләм мәшһүр «Шаһнамә» поэмасында хәтта Каспий диңгезен Кимәк диңгезе дип тә атаган, шуннан чыгып күчмә кимәкләрнең Каспийга кадәр барып җитүләрен фараз итәргә мөмкин.
Кимәк каханлыгы, мәсәлән, Төрки һәм Уйгыр каханлыклары кебек үк, бигрәк тә IX—X йөзләр аралыгында, башлангыч феодаль дәүләт берләшмәсе рәвешендә булган. Аның башында варислык буенча хакимлек итүче кахан торган. Аңардан тыш нәселдән-нәселгә килгән өлкә башлыклары — бәкләр идарә иткән, алар барысы 12 булган, башкача әйтсәк, каханлык 12 билектән, кенәзлектән торган. Кайберләре, әйтик, кыпчак биләре, хәтта хан дип тә аталган. Ә кахан — бөтен дәүләтнең башлыгы — олуг хан, башкача әйткәндә, ханнарның ханы дигәнне аңлаткан. Иранлылардагы кебек. Алар үзләренең олуг шаһларын «шаһиншаһ» дип йөртәләр бит. Кыскасы, Кимәк каханлыгы элгәре урта гасырның ярыйсы ук зур дәүләте булган.
Иртеш буендагы Йәмәк шәһәре бу дәүләтнең башкаласы саналган. Кахан үзенең яраннары белән шунда яшәгән. Көнбатыштагы кыпчаклар төркеменнән аермалы буларак, кимәкләр инде ярымутракланып яши башлаганнар һәм җир эшкәртү белән дә шөгыльләнгәннәр. Урта гасырлардагы гарәп географлары шулай ук кимәкләрнең бодай, арпа, хәтта дөге игүләрен язып калдырганнар. Аларда кимәкләрнең башка шәһәрләре булуы турында да мәгълүматлар бар. Көнчыгышның атаклы галим-географы әл-Идриси язмаларына караганда, бу шәһәрләр яхшы ныгытылган булган, Кимәк иленең башкаласында базарлар һәм табыну сарайлары гөрләп торган. Әлбәттә, ул чактагы ярымкүч-мә халыкларның шәһәрләрендә яртылаш җиргә казып салган өйләр дә, тирмәләр дә шактый булган.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 04
  • Parts
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 01
    Total number of words is 3871
    Total number of unique words is 1957
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 02
    Total number of words is 3830
    Total number of unique words is 1796
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 03
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 1754
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 04
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 1788
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 05
    Total number of words is 3887
    Total number of unique words is 1887
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    44.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 06
    Total number of words is 3853
    Total number of unique words is 1845
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 07
    Total number of words is 3913
    Total number of unique words is 1996
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 08
    Total number of words is 4034
    Total number of unique words is 1874
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 09
    Total number of words is 3862
    Total number of unique words is 1947
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    42.3 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 10
    Total number of words is 3870
    Total number of unique words is 2012
    27.7 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 11
    Total number of words is 3910
    Total number of unique words is 2076
    29.9 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 12
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 1781
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 13
    Total number of words is 3928
    Total number of unique words is 1908
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 14
    Total number of words is 3859
    Total number of unique words is 1848
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.5 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 15
    Total number of words is 3809
    Total number of unique words is 1885
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 16
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 1712
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 17
    Total number of words is 3897
    Total number of unique words is 1943
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 18
    Total number of words is 2402
    Total number of unique words is 1266
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.