Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 04

Кимәк гаскәре җайдаклардан һәм җәяүле сугышчылардан торган. Кораллары нигездә төз озын кылычтан һәм бераз бөгелгән кылычтан гыйбарәт булган, сөңге һәм ук-җәяләр белән дә коралланганнар. Алар археологик тикшерүләр вакытында табылып торалар. Казыганда тагын төрле көнкүреш әйберләре, эш кораллары һәм күп кенә бизәнү әйберләре килеп чыга; андыйлардан, мәсәлән, металл көзгеләр, муенсалар, төрле асылмалар, сурәтле төймә, дирбия-сбруй, аеллар очрый.
Төрки телле күп кенә башка халыклардагы кебек, кимәкләрдә дә каһарман сугышчылар һәм күренекле кешеләрнең таш сынын кую йоласы яшәгән. Бу сыннар дала кыпчаклары һәм Төрки каханлыгы халыкларының таш һәйкәлләреннән гадирәк итеп ясалган булулары белән аерылып торалар. Кимәкләр мәҗүсиләр булганнар һәм Иртеш елгасына табынганнар, елганы кешенең алласы итеп исәпләгәннәр, шулай ук утка, кояшка һәм йолдызларга да изге итеп караганнар. Гарәп географларының мәгълүматларына караганда, кимәкләр һәм кыпчаклар хәтта астрология белән дә шөгыльләнгәннәр, йолдызлар «теленнән» файдаланганнар. Кимәк җәмгыятенең бер өлеше, беренче чиратта югарыгы катлавы, манихейлык дине һәм ислам кабул иткән.
Манихейлык — безнең эраның III гасырында Мани атлы фарсы кешесе тарафыннан нигез салынган дини тәгълимат. Үз динен Мани фарсы җирендә, Урта Азиядә һәм һиндстанда тараткан. Манихейлыкның нигезендә яхшылык белән яманлыкның, яктылык белән караңгылыкның көрәше турындагы дуализм тәгълиматы ята («дуализм» латинча «дуалис» сүзеннән ясалган, ике башлангычның тиңдәшлеге дигән мәгънәдә). Ул Кытайдан алып Испаниягә кадәр барып җиткән, Рим мәҗүсилеге, христиан һәм ислам диннәре тарафыннан эзәрлекләнгән, кысрыкланган. Манихейлык Уйгыр каханлыгында хакимлек итүче дин булган.
Ислам—христиан һәм будда диннәре белән бергә дөньякүләм таралган өч диннең берсе. Безнең эраның VII гасырында Гарәп ярымутравында (хәзерге Сөгуд Гарәбстаны) Мөхәммәд тарафыннан нигез салынган. Тәгълиматның нигезе бердәнбер Аллага табынудан һәм Мөхәммәдне аның җирдәге вәкиле, Пәйгамбәр итеп танудан гыйбарәт. Исламның төп өйрәтмәләре изге китапта — Коръәндә язылган. Гарәп дөньясында, Якын һәм Урта Көнчыгыш илләрендә, Ерак Көнчыгыш, Көньяк-Көнчыгыш Азия, Үзәк Африканың күп кенә илләрендә бик киң таралган. Көнбатыш Европада һәм Америкада күп кенә ислам җәмгыятьләре бар. Элекке СССРдагы төрки телле һәм кайбер фарсы телле халыкларның күпчелеге ислам дине тотучылар — мөселманнар.
Кимәк җәмгыятендә рун язуы да кулланылган. Тарихи һәм археологик чыганаклар шуны дәлилли. Иртешнең югарыгы агымы буенда бер хатын-кыз кабереннән табылган металл көзгегә, мәсәлән, безнең телгә күчергәндә, шушындыйрак мәгънәдә язу язып куелган: «Күренекле хатын үзенең көнчелегеннән бушаныр. Аның бәхетле көннәре башланыр...»
Тулаем алганда, элгәре урта гасырдагы кимәкләр чоры фән дөньясына шактый яхшы билгеле. Төрки каханлыгы таркалганнан соң барлыкка килгән Кимәк каханлыгы татар халкының, барыннан да элек, Себер татарларының этник һәм сәяси тарихында беркадәр эз калдырган. Нәкъ менә кимәкләр Себер татарларының барлыкка килүендә борынгы, Алтын Урдага кадәрге чорда катнашкан кабиләләрнең берсе булып санала.

§ 13. ХӘЗӘР КАХАНЛЫГЫ
Хәзәр каханлыгы—Көнчыгыш Европаның Идел буе, Төньяк Кавказ һәм, гомумән, Урта Евразия халыклары тарихында зур эз калдырган беренче феодаль дәүләт. Хәзәрләрнең Көнчыгыш Европа далаларына килеп чыгуларыннан алып аерым дәүләт төзүләренә кадәрге кыскача тарихлары белән без югарыда танышкан идек. Шунда ук, хәзәрләрдән башка, болгарлар, барсиллар, бәләнҗәрләр, савирлар һәм аланнарны, дөресрәге, төрки телле кабиләләр арасында яшәп нык төркиләшкән төньяк аланнарын телгә алып киттек, һәм менә алар VII гасыр башларында хәзәр кабиләләре берлеге төзиләр, шул ук гасыр урталарында ул чын мәгънәсендә дәүләткә—Хәзәр каханлыгына әверелә. VII гасырның 80 нче елларына каханлыкның хакимлеге Каспий һәм Азов арасындагы Төньяк Кавказ далалары белән генә чикләнеп калмый, ә Кара диңгез буйларында Кырымга кадәр барып җитә.
VIII йөздә, аеруча аның икенче яртысында, Хәзәр иле Византия һәм Гарәп хәлифәлеге белән Кавказ аръягы һәм Кырым өчен өзлексез сугышлар алып барган. 731 елда хәзәрләр гарәпләр гаскәрен туздырганнар һәм бәйсезлек сәясәте алып бара башлаган Албанияне ясак түләп торырга мәҗбүр иткәннәр (монда сүз Кавказ Албаниясе дип йөртелгән, хәзерге Азәрбайҗанның башлангычы саналган Албания турында бара). Моңа җавап итеп, хәлифә күпсанлы гаскәр җибәргән. Гарәпләр Хәзәрләрне тар-мар иткәннәр һәм аларның көньяктагы җирләрен биләп ала башлаганнар. Кахан гарәпләрне көч-хәл белән генә туктата алган. Алты елдан соң гарәпләр янә һөҗүм башлаганнар. Хәзәрләрнең Кавказдагы башкаласы Сәмәндәр һәм тулаем каханлыкның бәйсез яшәве җитди куркыныч астында калган. Гарәпләр каханлыкның ислам диненә күчүен таләп иткәннәр, хәзәр каханы бу таләпне үтәргә мәҗбүр булган.
Әлеге сугышлар нәтиҗәсендә хәзәр иленең күп кабиләләре төньякка — Иделнең түбәнге агымына һәм Дон буйларына күчеп киткәннәр. Дәүләтнең башкаласы VIII гасыр башында Каспийга якынрак, Идел тамагыннан ерак түгел урнашкан Итил шәһәренә күчерелгән. Утрак тормыш башлаган хәзәрләр игенчелек һәм балык тоту белән шөгыльләнгәннәр. Бай һәм үзенчәлекле мәдәният барлыкка килгән. Аның нигезен бүген фәндә Салты Маяк археологик культурасы дип йөртелгән культура тәшкил иткән. Гәрчә аны Хәзәр каханлыгының дәүләт культурасы дип атасалар да, аны тудыруда һәм үстерүдә болгарлар һәм аланнар зур роль уйнаганнар. Бу культура хакында без алдагы бүлектә киңрәк тукталырбыз. Ә хәзергә сәяси вакыйгаларның ничек дәвам итүләре белән танышыйк.
VIII гасыр азагында Хәзәр каханы мөселман диненнән баш тарткан. Кавказ аръягындагы җирләр өчен гарәпләр белән янәдән сугышлар башланып киткән. Бу сугышта каханлыкка Византия булышкан. Ул моны барыннан да бигрәк хәзәрләр арасында христианлыкны тарату максаты белән эшләгән. Ләкин кахан һәм аның якыннары дәүләтнең бәйсезлеген саклау өчең башка дин эзләгәннәр. VII йөз башларында Византиядән күченеп утырган еврейләр тоткан яһүд дине шундый дин булган. Ләкин асылда бу динне аксөяк хәзәрләр генә кабул иткәннәр, төп халык исә мөселман һәм мәҗүси булып калган; христианнар да булган. Каханлыктагы дин төрлелеге, хәзәрләрдә дин тоту иреге гомуммәгълүм һәм ул IX—X гасырларның гарәп-фарсы тарихи географиясендә шактый киң яктыртылган. Шул чордан хәтта мәзәкле берничә гыйбарә дә калган: имештер, савирлар (хәзәрләр) җомгада мәчеткә, шимбәдә синагогка, ә якшәмбедә чиркәүгә йөриләр икән. Бу, әлбәттә, бер кеше бер үк вакытта һәм мөселман, һәм яһүд, һәм христиан булган дигән сүз түгел. Ул, хәзәрләр арасында тегесе дә, бусы да һәм өченчесе дә булган, җыеп әйткәндә, хәзәр җәмгыятендә теләсә кайсы динне тоту рөхсәт ителгән, дигән сүз. Дәүләт эшләрендә дә демократия яшәгән: суд эшчәнлегендә җиде казый (судья)— яһүдләрдән, мөселманнардан, христианнардан икешәр һәм мәҗүсиләрдән берәү хөкем иткән. Итил, нигездә, мөселманнар шәһәре саналса, Сәмәндәрдә, мәсәлән, христианнар күбрәк булган.
Безгә инде мәгълүм хәзәрләр, алардан алдагы күпчелек дәүләтләр халыкларыннан аермалы буларак, чын мәгънәсендә сыйнфый беренче феодаль җәмгыять төзи алганнар. Хәзәр иле бөтен Көнчыгыш Европада зур дәүләт булып исәпләнгән, аның белән урта гасырларның күп дәүләтләре һәм халыклары санашырга мәҗбүр булганнар. Алай гына да түгел, аларның күбесе аңа буйсынып яшәгән. Киев Русе, мәсәлән, баштарак чорда аңа салым түләп торган, хәтта беренче рус кенәзләре каханнар (хаканнар) дип йөртелгәннәр. Хәзәр каханы Иосифның Киртиба (Кордова), ягъни гарәп-испан хәлифәлеге, вәзире Хасдай ибне Шафрутка язган хатында Хәзәргә буйсынган башка илләрнең һәм халыкларның кызыклы исемлеге китерелгән. Хасдай башта үзе
Иосифка хат җибәргән, анда фарсы сәүдәгәрләреннән Византиядән ерак түгел, моңарчы үзе белмәгән ниндидер «яһүд патшалыгы» хакында ишетүен әйткән. Бу Хасдай, исеме мөселманча булса да, чынлыкта яһүд булган һәм, табигый, төньяк тарафтагы үзенең диндәшләре белән кызыксынган. Шуңа күрә ул хәзәр каханыннан бу ил турында, аның халыклары хакында җентекләбрәк язуын сораган. Иосиф үзенең җавап хатында рәхәтләнеп һәм бик тәфсилләп, хәтта бераз мактанып китеп, Хәзәр иленең куәте, аның шәһәрләре, дәүләтнең тарихы, халкы, аңа, Иосифка, буйсынган халыклар һәм кабиләләр турында язып җибәргән. Шул хаттан бер өзек тәкъдим итәбез:
«Мин сиңа шуны хәбәр итәм: мин Г-р-ган елгасы беткән җирдә, Итил дигән елга буенда яшим. [Бу] елганың башы кояш чыгыш тарафында 4 айлык юл ераклыктадыр. Елга буендагы авылларда һәм калаларда куп ишле халыклар яшиләр, берәүләре — дала-яланнарда, ә кайберләре ныгытмалы шәһәрләрдә көн итәләр. Менә аларның исемнәре: Бор-т-с, Бол-г-р, С-вар, Арису, Ц-р-мис, В-н-н-тит, С-в-р, С-л-вийон. Һәр халык турында тәгаенләп әйтеп бетереп булмыйдыр һәм аларга сан да җитмәстер. Алар һәммәсе дә миңа хезмәт итәләр һәм ясак түлиләр».
Бу хаттагы елга һәм кабилә атамалары, әлбәттә, өстәмә аңлатма бирүне сорыйлар. Итил — безгә мәгълүм Идел. Г-р-ган—Гурган, гарәпчә—Җурҗан дигән сүз, Каспий диңгезенең көньяк-көнчыгыш ярларына кадәр барып җиткән өлкә. Диңгез үзе дә шуңа нисбәтле Гурган, Җурҗан (яки Хәзәр) диңгезе дип аталган. «Г-р-ган елгасы беткән җирдә» дигән аңлатма хатның кыскартылган редакциясендә «Г-р-ган диңгезе янындагы елга буенда» дип укыла. Сез, кадерле балалар, нигә әле Иделнең башланган җире көнчыгышка карый, ул төньяк-көнбатыштан агып килә бит, дип сорарсыз. Хикмәт шунда, иң алдагы бер бүлектә инде язылганча, Көнчыгыш географиясендә бу елганың югарыгы агымы булып Кама тамагыннан өстәге хәзерге Идел түгел, ә шушы Кама һәм, тагын арырак барып, аның көнчыгыштан агучы сулъяк кушылдыгы—Агыйдел саналган. Чөнки ул елгалар да борынгыдан Итил дип аталган (хәзер Идел). Аларны Кара Итил һәм Ак Итил дип тә йөрткәннәр.
Инде кабиләләр хакында. Бор-т-с—анысы, бәхәссез, бортаслар; Бол-г-р—болгарлар; С-вар—суварлар. Монда Урта Идел буендагы Идел Болгарының халкы булган болгарлар һәм суварлар хакында сүз бара (бу турыда алда киңрәк тукталырбыз). Арису кабиләсен кайбер тикшерүчеләр эрзя-мордвалар кабиләсе дип, кайберләре арлар— удмуртлар дип нәтиҗә чыгаралар. Ц-р-мис—чирмешләр, ягъни марилар; В-н-н-тит халкы турында хәзергә кадәр ачык сүз әйтелмәгән. Кайбер тарихчылар аларны вотяклар, ягъни шул ук удмуртлар диләр. Берәүләре аларны төньяк угор кабиләләренә кертә, ә икенчеләре славян кабиләләреннән берсе булган вятичлар дип атыйлар. С-в-р дигәнен шулай ук төньяк славяннарга кайтарып калдыралар. Соңгы атама— С-л-вийон хакында фәндә күп бәхәсләр булды, бу мәсьәләгә һаман нокта куелганы юк. Күпләр аны славяннар дип, ягъни көнчыгыш славяннар, тулаем славян-рус кабиләләре дип исәплиләр.
Иосиф, бу халыкларны үзенә буйсынучылар дип атап, чит ил кешеләре алдында, әлбәттә, бераз мактанган. Ул каханлыкның үткәндәге куәте турында язган, чөнки аның чорында бу кабиләләрнең һәм халыкларның күбесе Хәзәр иленә буйсынудан чыккан булган инде. Ни генә булмасын, әлеге мәгълүматлар VIII—IX гасырларда бу дәүләтнең данлы һәм куәтле чорында хәзәр федерациясенең нинди булганлыгын күз алдына китерергә мөмкинлек бирә.
Хәзәр каханлыгы күп илләр һәм халыклар белән сәүдә иткән, читкә эре һәм вак терлек, тире, мех әйберләре чыгарган, балык җилеме сату белән дан казанган. Бу җилемне мәрсин балыгы куыгыннан ясаганнар һәм йөзем шәрабенә үтә күренмәле төс бирү өчен кулланганнар. Идел болгарларыннан һәм руслардан бал һәм балавыз, кыйммәтле мехлар, Шәрыктан тукылган әйберләр сатып алганнар. Хәзәрләр бодай һәм дөге иккәннәр, кавын-карбыз һәм җиләк-җимеш үстергәннәр.
Каханлыкта шәһәр культурасы да нык үскән. Итил VIII—X гасырларда Көнчыгыш Епропаның иң зур шәһәрләреннән берсе, Хәзәр иленең башкаласы булган. Шәһәр ике өлештән торган. Көнбатыш ягында кахан, бәк һәм аларның якыннары яшәгән, идарә һәм гаскәр корылмалары урнашкан. Кахан үзе таш сарайда торган. Күпчелек йортлар саман кирпечтән өеп, өстенә балчык сылап эшләнгән булган, тирмәләр дә тезелеп киткән. Көнчыгыш өлеше Хәзәрән дип аталган — анда һөнәрчеләр, сәүдәгәрләр һәм, гомумән, шәһәр халкы яшәгән, мөселманнар шәһәре дип йөртелгән. Биредә Җамигъ мәчет, 30 мәхәллә мәчете, башлангыч һәм урта гыйлем мәктәбе вазифасын үтәгән мәдрәсәләр булган. Шунда ук христианнар, яһүдләр һәм мәҗүсиләр дә көн иткәннәр.
Кахан дәүләт башы саналса да, аның хакимлеге чикле булган; бөтен эшләр белән аның ярдәмчесе — бәк идарә иткән. Кайбер чыганакларда ул мәлик, ягъни гарәпчәләп патша дип тә атала. Шулай булуына карамастан, кахан янына ул аяк киемен салып керергә тиеш булган.
Каханның чын мәгънәсендәге хакимлеге, власте булмаса да, аның культы зур. Ул биек урында зур тәхеттә утыра, ә бәкнең урыны каханның уң ягында, түбәндәрәк. Кахан ел саен өч тапкыр гына халыкка күренеп ала. Аны күрүгә барча халык йөзе белән җиргә каплана, аңа күтәрелеп карау тыела: ул кояшка тиң! Кахан Хәзәрләрнең дошман белән сугышкан җиренә килә калса, аның сугышчылары җиргә капланырга, ә дошман сугышны туктатырга тиеш булган. Кахан үлсә, аны бик тә тантаналы һәм шул ук вакытта серле итеп җирләгәннәр: кабере өстенә зур пулат салганнар, каберне ныклап яшергәннәр, моны эшләүдә катнашкан кешеләрне соңыннан юк иткәннәр.
Хәзәр каханлыгы X гасырның 60 нчы елларында яшәүдән туктаган: аңа 965 елда Киев кенәзе Святослав җимергеч һөҗүм ясаган. Хәзәр җирләре башка дәүләтләр һәм кабиләләр берләшмәләре буйсынуына күчкән. Түбән Иделдә Идел Болгарының йогынтысы көчәйгән, ә Азов, Дон буйлары һәм Төньяк Кавказ бәҗәнәкләрнең яңа оешкан берләшмәсенә буйсынганнар. Хәзәр каханлыгының җимерелүенә Святославтан тыш ил эчендәге каршылыкларның көчәюе һәм төньяктан күчмә кабиләләрнең һөҗүм итеп торулары да нык тәэсир иткән.

§ 14. БӨЕК БОЛГАР ИЛЕ
VI гасырның 80 нче елларында Азов буе болгарларын һәм аларга кардәш башка кабиләләрне Төрки каханлыгы үзенә буйсындырган. Ләкин бу көнчыгыш төркиләренә каршы көрәштә болгарлар, бергә оешып, кабиләләрнең зур һәм куәтле берлеген төзи алганнар. Бу берлек тарихта Бөек Болгар дигән исем белән
мәгълүм. Болгарларны беренче булып берләштергән кеше Дуло ыруыннан чыккан кенәз Органа икәнлеге билгеле (үз вакытында һуннарның башлыгы, дәһшәтле Аттила да шушы ыруга караган). 632 елда Бөек Болгар дәүләтенең ханы булып Органаның бер туганының улы Кубрат тәхеткә утырган. Кайбер чыганакларда, мәсәлән, Византия тарихчысы Иоанн Никуисский хроникасында Кубрат чукындырылган һәм Византиядә император Ираклий сараенда тәрбия алган дип бирелгән.
Ләкин кайбер тарихчылар бу хәбәргә шик белдерәләр һәм Кубрат түгел, ә аның агасы Органа Константинопольдә яшәгән һәм чукындырылган дип раслыйлар. Кубрат исә мәҗүси булып калган, ул вакытлардагы барлык төркиләр кебек үк Тәңрегә табынган («тәңрелек» — бер аллалыкның башлангыч формасы ул), җитмәсә төрки сүзе белән «хан» дип аталган һәм исеме дә төркичә булган. Оста сәясәтче һәм талантлы гаскәр башлыгы булган Кубрат үзәкләштерелгән дәүләт төзи алган, һәм шул чор чыганакларында бу дәүләт хаклы рәвештә «Бөек» дип зурлап йөртелгән.
Бөек Болгар иле Азов буе, Донның түбәнге агымындагы һәм Таман ярымутравындагы җирләрне биләп торган. Башкаласы Тамандагы элекке грек шәһәр-порты Фанагурис (Фанагория) булган. Таматарха да зур шәһәрләрдән саналган, соңрак рус чыганакларында ул Тмутаракань исеме белән мәгълүм.
Дәүләтнең халкы ярым күчмә тормышта яшәгән. Дон буйларында күчмәләрнең җәйләүләре тезелеп киткән булган. Кайберләре елга буйлап бер, бер ярым чакрымнаргача сузылган. Ләкин кешеләрнең күпчелеге даими авылларда һәм җир өемнәре белән әйләндереп алынган ныгытмалы шәһәрләрдә яшәгән. Аларның кайберләре таш стеналары 7 метрга кадәр калынлыкка җитә торган чын кирмән рәвешендә булган. Тирмәләрдә дә, өйләрдә дә яшәгәннәр. Тик тирмәләр күченеп йөрү өчен генә түгел, ә авылларда, хәтта шәһәрләрдә утрак көн итү өчен дә җайлаштырылганнар. Бу урта гасырлардагы бөтен күчмәләр дөньясы өчен хас булган.
Әлеге авыллар һәм тораклар, матди культураның башка төр калдыклары белән бергә, Салты-Маяк археологик культурасын тәшкил итәләр. Әлеге культураның исеме ике борынгы истәлек: Украинаның Харьков өлкәсендәге Салтово (Салты) каберлеге һәм Воронеж өлкәсенең Маяк шәһәрлеге атамаларыннан ясалган. Гәрчә Салты-Маяк Хәзәр каханлыгының дәүләт культурасы саналса да, асылда аны борынгы болгарлар һәм аланнар төзегән, шуңа күрә ул бер үк дәрәҗәдә Бөек Болгар культурасы дип тә санала. Әлеге культурага, авыл һәм йорт калдыкларыннан тыш, күп санлы каберлекләр, төрле-төрле хезмәт һәм сугыш кораллары, көнкүреш әйберләре, балчык һәм пыяла савыт-саба, бала уенчыклары һ. б. керә. Алар барысы да ярыйсы ук бай, алдынгы мәдәният, нык үскән икътисад, хәрби эшләрнең югары дәрәҗәдә булуы турында сөйли. Борынгы болгарлар рун язуын да үзләштергәннәр. Ул монда Хәзәр иле аша Төрки каханлыгыннан килеп җиткән. Сирәк-мирәк булса да, тәңкә акчалар да табылгалый. Алар башлыча VIII—X гасыр башында сугылган гарәп дирһәмнәре һәм өлешчә Византия акчалары. Салты-Маяк культурасы VIII—IX гасырларны эченә ала.
Без кыскача таныштырган культура урта гасырлар башындагы Евразия төркиләренең иң зур археологик культураларыннан берсе булып исәпләнә. Соңрак ул Идел болгарлары мәдәнияте нигез ташларының берсенә әверелгән. Бу хакта алдагы бүлектә иркенләбрәк сөйләшербез, ә хәзергә Бөек Болгардагы сәяси вакыйгалар белән танышуны дәвам итик.
Кубрат VII йөзнең 50 нче еллар ахыры—60 нчы еллары башында үлгән (кайберәүләр иртәрәк, төгәлрәк вакытны күрсәтәләр—642 елда, диләр). Аның үлеме чынында үзе төзегән берләшмәнең яшәүдән туктавына китергән. Гомумән, мондый арада барлыкка килгән дәүләтләр, нинди генә яңгыравык кемнәр белән аталмасыннар, куәтле монарх хакимлек иткәндә генә яши алганнар һәм ул үлүгә, кагыйдә буларак, таркалганнар, җимерелгәннәр. Бөек Болгар белән дә шулай булган.
Византия монахы Тәүбәче Феофанның 810—815 елларда теркәп калдырган елъязмасында бер борынгы болгар риваяте китерелә. Анда сөйләнгәнчә, Кубратның биш улы була. Ул аларга һичкайчан бер-берсеннән аерылмаска, башкалар өстеннән хакимлек итү һәм коллыкка төшмәс өчен һәрчак бердәм яшәргә васыять әйтеп калдыра. Бу риваять соңрак көнбатышта киң тарала. Анда шундый бер вакыйга китерелә: менә хан, үләр алдыннан, улларын үз янына чакырта, аларга бер бәйләм сыек тал чыбыгы китерергә куша һәм һәркайсына шул бәйләмне сындырып карарга боера. Берсе дә булдыра алмый. Шуннан соң хан бәйләмнән бер чыбык суырып ала да җиңел генә сындырып бирә. Менә, ди ул, бәйләмне яшь, көчле кеше дә сындыра алмады, ә аерым бер чыбыкны үлеп ятучы хәлсез карт та сындырды. Тормышта да нәкъ шулай: бергә тупланган болгарларны беркем җиңә алмас, ә аерылган һәр урданы дошман җиңәчәк һәм үзенә буйсындырачак...
Риваятьтә Кубрат улларыннан өчесенең исеме аталган: өлкәне—Батбай, икенчесе—Котраг, өченчесе—Аспарух (ике кечесенең исемнәре күрсәтелмәгән). Әмма хәзәрләр һәм протоболгарлар тарихын тикшерүче М. И. Артамонов һәм С. А. Плетнева, тарихи чыганакларга нигезләнеп, Кубратның ике генә улы: Батбай белән Аспарух кына булуын раслыйлар. Котраг исемен алар болгар кабиләләреннән берсе котраглар белән бәйлиләр. Гомумән, ханның биш улы турындагы риваять Бөек Болгар илендә булган биш этник төркем, биш эре кабиләне гәүдәләндерә.
Бу чорда Бөек Болгар җирләре көнчыгыштан һөҗүм итеп торучы хәзәрләр тарафыннан нык киметелгән булган. Кубратның уллары Кавказ алды тирәсендәге көньяк төбәкләргә генә хуҗа булып калганнар. Батбайга Кубан буе җирләре, Аспарухка шул елганың югарыгы агымы буйлары һәм хәзерге Ставрополь калкулыгы тигән.
Хәзәрләр болгарларны торган саен кысрыклаганнар. Аспарух онагурлар кабиләсе белән көнбатышка таба күченеп киткән: башта Дунай елгасы тамагына барып утырган, монда аңа элегрәк аерылып киткән болгар кабиләләре—кутригурлар һәм бу якларга күптән түгелрәк төпләнгән славяннар килеп кушылганнар. Болгарларның куәтле сугышчан оешмасы славяннарны да үз эченә алган, һәм алар тиздән, куәтле берлеккә тупланып, Византиянең 50 меңле гаскәрен, ягъни шул чордагы иң зур даими армияне тар-мар иткәннәр. Бу хәл 679 елда булган, ике елдан соң, 681 елда, көнбатышта яңа болгар дәүләте—башкаласы Плиска шәһәре булган Дунай Болгариясе барлыкка килгән.
Болгар ханнары династиясе илдә 300 елга якын — башта 816 елга кадәр Аспарух, аннары Омутарх нәселләре хакимлек иткән. Ләкин акрынлап болгарларның славянлашуы көчәя барган, 865 елда славян Борис (852—889) патшалык иткәндә үк инде христиан дине кабул ителгән, ә 894 елда бертуган Кирилл һәм Мефодийлар уйлап тапкан славян язуы кириллица гамәлгә кертелгән. Славян теле рәсми төстә чиркәү һәм дәүләт теле булып әверелгән. Төрки телле болгарлар белән көньяк славяннар арасындагы этник аерма акрынлап юкка чыккан. Асылда, болгарлар күп санлы славяннар тарафыннан йотылып беткәннәр, тик аларның атамасы гына этноним—халык исеме булып сакланып калган.
Кубрат ханның өлкән улы Батбай Төньяк Кавказда үз җирләрендә торып калган һәм хәзәрләргә буйсынган. Тора-бара аның җитәкчелегендәге болгарлар, ягъни кубан болгарлары, «кара болгарлар» дип атала башлаганнар. Бүген алар белән хәзерге карачайлар (карачалылар) һәм балкар халыкларын бәйлиләр. «Болгар» һәм «балкар» сүзләренең якынлыгына игътибар итегез. «Кара» сүзе гомумән төрки телле күп кенә халыкларга хас үзенчәлек. Ул аларның кара тутлы булуларыннан алынган. Мәсәлән, карачалардан тыш кара нугайлар, безгә мәгълүм кара хәзәрләр, кара кытайлар булган (кара кытайлар—алар кытайлар түгел, ә VI—VIII йөзләрдә төньяк-көнчыгыш Кытайда яшәгән төрки кабиләләр). Шунысын да әйтергә кирәк, фәндә мәгълүмлек алган Перещепкино хәзинәсе дә—алтын һәм көмеш савытлар, кыйммәтле кораллар, бизәнү әйберләре, алтын йөзекләр һ. б.— Батбай исеме белән бәйле. Ул Полтава өлкәсенең Кече Перещепкино авылы янында табылган.
Элегрәк елларда болгарларның Котраг җитәкчелегендәге өченче төркеме Кубрат үлгәннән соң Урта Идел буена киткән дип язалар иде. Ләкин андый ханзадәнең булмавы, ә котраглар кабиләсе генә яшәве фәндә исбатланды инде. Шуның өстенә, археологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, безнең якларга болгарлар VII гасыр уртасындагы без тасвирлаган вакыйгалардан соң ук килеп чыкмаганнар әле. Азов буенда һәм шул тирә төбәкләрдә калган болгарлар хәзәр кабиләләре союзына кергәннәр һәм алар белән, аерата аланнар белән берлектә, югарыда әйтелгән Салты-Маяк археологик культурасын барлыкка китергәннәр һәм VIII йөз азагына тикле диярлек шунда яшәгәннәр.
Урта Идел буена, безнең Татарстан җиренә һәм аңа янәшә көньяк һәм көньяк-көнбатыш өлкәләргә болгарлар нәкъ менә VIII йөз азакларында—IX йөз башларында килеп утырганнар.
Сораулар һәм биремнәр:
1. Төрки каханлыгы турында кыскача сөйләп бирегез. Анда нинди халыклар һәм кабиләләр яшәгән? Бу дәүләт башлыкларыннан кайсыларының исемнәре сезгә мәгълүм?
2. Майя турындагы риваятьне сөйләп күрсәтегез. Борынгы төркиләр тормышыннан тагын нинди хәбәрләрне беләсез?
3. Кимәк каханлыгы ничек барлыкка килгән? Кимәкләр һәм кыпчаклар кемнәр алар?
4. Кимәк дәүләтенең мәдәниятен тасвирлап бирегез.
5. Үткән бүлектән хәзәрләр тарихын искә төшерегез һәм алар дәүләтенең кайчан төзелүе хакында сөйләгез.
6. Хәзәрләр нинди диннәр тотканнар? Хәзәр илендәге диннәр иреген сез ничек аңлыйсыз?
7. Хәзәр каханлыгына нинди халыклар һәм кабиләләр буйсынган?
8. Бөек Болгар турында ниләр беләсез? Ул ничек барлыкка килгән?
9. Борынгы болгар ханы Кубрат һәм аның уллары турындагы легенданы исегезгә төшерегез.
ТАРИХИ ЧЫГАНАКЛАР
Көнчыгыш Төрки каханлыгының гаскәр башлыгы Күлтегиннең (731 елда үлгән) истәлек ташына Төрки каханлыгы башлыклары Бумын кахан һәм Истәми кахан (VI йөз уртасы) җеназаларына җыелган халыклар турында язылганнардан (тәрҗемә рәвешендә):
Утыз татарлар турында
«...алар җан бирделәр. [Алар өчен] елаучылап һәм илерүчеләр (хәсрәтләнүне белдерүчеләр) алдан быргылар кычкыртып, кояш чыгышы тарафыннан [илләрдән], Бәкли даласы халкы, [шулай ук] табгачлар (кытайлар), тибетлелер, аварлар һәм румнар (византиялеләр), кыргызлар, очкорыкканнар (?), утыз татарлар, кытайлар (кара кытайлар), татабыйлар (?), шундый күп халык [җыелды], илерделәр, һәм еладылар: бик данлы каханнар иде алар».
VI йөзнең атаклы Византия тарихчысы Прокопий Кесарийлының хәзәрләр-савирлар турындагы «Тарих»ыннан:
Савирлар турында
«Бу кабилә бик күп санлы. Гадәттәгечә, күп санлы мөстәкыйль тамырларга бүлгәләнгән. Аларның башлыклары борынгыдан ук кайберләре Рим императоры белән, икенчеләре фарсы падишасы белән дуслыкта булдылар. Әлеге хәкимдарлардан һәркайсы үз тарафдашларына мәгълүм күләмдә алтын җибәреп торды, тик һәр елны түгел, ә кирәк чыккан саен».
X йөз башында яшәгән гарәп сәяхәтчесе Әхмәт ибне Фадланның «Рисала» («Язмалар») китабыннан:
Хәзәр каханы һәм Итил шәһәре турында
«Хәзәр падишасы хакында әйткәндә исә, дәрәҗәсе белән ул хакан (кахан), ул дүрт айга бер мәртәбәдән ары күренми, анда да аны читтән генә күрергә мөмкин. Аны «Олуг хакан» дип атыйлар, ә булышчысын хакан бәк дип йөртәләр. Хәзәр падишасының Әтил елгасы буенда зур шәһәре бар. Ул ике өлештән тора — аның бер ягында мөселманнар, ә икенчесендә падиша һәм аның якыннары яши... Бу шәһәрдә мөселманнарның Җамигъ мәчете бар, анда алар намаз укыйлар һәм җомгага йөриләр. Аның биек манарасы бар...»
§ 15. ИДЕЛ БУЕНДАГЫ БЕРЕНЧЕ БОЛГАРЛАР. ЯҢА БОЛГАР ДӘҮЛӘТЕ—ИДЕЛ БОЛГАРЫ ОЕШУ
Шулай итеп, болгарларның бер өлеше Урта Идел буена килеп чыккан. Күпме булганнар алар, юлбашчылары кем булган, барысы бергәме, әллә аерым-аерым төркемнәр булып килеп җиткәннәрме—кызганычка каршы, бу хакта тарихи чыганакларда мәгълүматлар юк. Шуңа күрә монда фаразлар белән эш итәргә туры килә.
Болгарларны, урыннарыннан кубып, Идел буйлап югары күтәрелергә һәм үзләренең элекке дала киңлекләрен урман-далаларга алыштырырга нәрсә мәҗбүр иткән? Бу хакта кызыклы фикерләр яши. Мәсәлән, С. А. Плетнева болгарларның күченүен яһүд диненә мәҗбүр итү һәм шул сәбәпле Хәзәр каханлыгында ыгы-зыгылар кубу белән бәйләп карый. Мондый сәбәп чынлап та нигезле булырга мөмкин.
Болгарлар Урта Иделгә берничә кабилә бергә җыелып килгәннәр. Икенче төрле әйткәндә, чын болгарлар белән бергә барсиллар да, бәләнҗәрләр дә, савирлар да булган. Тик X йөзнең тарихи чыганакларында бу кабиләләр яңа җирдә чак кына башкачарак аталганнар — бирсула, бәрәнҗәрләр һәм суарлар дип йөртелгәннәр. Соңгылары — суарлар хакында төрле фикерләр яши: күпчелек тикшеренүчеләр аларны нәкъ шул күченеп килгән савирлар дип саныйлар, ә кайбер тарихчылар суарлар бөтенләй башка кабилә кешеләре булган дигән фикер әйтәләр. Әлбәттә, Урта Идел буена югарыда аталган кабиләләр берсе дә калмыйча күченеп утырган дип булмый. Күпчелек савирлар, барсиллар, бәләнҗәрләр туган илләрендә утырып калганнар, Хәзәр каханлыгы халкының зур өлешен тәшкил иткәннәр.
Болгарларның Урта Иделгә күченеп килгәнлеген археологик мәгълүматлар раслый. Татарстанда һәм аңа янәшә төбәкләрдә, мәсәлән, Ульяновск өлкәсендә тикшерелгән матди культураларның калдыклары көньякта Азов-Кубан буендагы болгар җирләрендә табьшган археологик истәлекләрнең материаллары белән бик охшаш. Ул бигрәк тә элгәре болгарларның каберлек материалларында ачык күренә. Ике төбәктә дә—көньяк-көнбатыштагы протоболгар дөньясында һәм Урта Иделдә яңа болгар җирләрен—мәетне җирләү рәвешләре һәм каберлекләрдән табылган әйберләр (кием һәм корал калдыклары, йола савытлары һ. б) бер-берсен кабатлыйлар яисә бер-берсенә нык охшаганнар.
Татарстан җирендә элгәреге болгарларның каберлекләре Тәтеш районының Олы Тархан, Спас районының Танкеевка һәм Алексеевский районының Зур Тигәнәле авылы, шулай ук Ульяновск өлкәсенең Кайбелы авылы янында табылдылар. Олы Тархан һәм Кайбелы каберлекләре чын Салты-Маяк культурасы истәлекләре булып исәпләнәләр, ә Танкеевка каберлегендә, борынгы болгарлык билгеләре белән бергә, көнчыгыш һәм төньяк-көнчыгыштан килгән икенче кабиләләрдән калган әйберләр дә табылды. Бу табылдыклар Урал арты халкының угор төркеменә хас. Гомумән, угорлар һуннар баскыны чорында төрки дөньясына ныграк сыенганнар. Нәкъ менә һуннар, көнбатышка таба хәрәкәт иткәндә, үзләре белән Көнбатыш Себер һәм Көньяк Уралдагы угор кабиләләрен ияртеп алып килгәннәр. Шуңа күрә угорлар, һуннар урдасына кушылгач та һәм шуннан соң Идел-Урал төбәгендә борынгы төркиләр арасында яшәгәндә дә, бик нык төркиләшкәннәр. Төньякта яңа болгар дәүләте халкының оешуында аларның катнашы ярыйсы ук көчле булган. Менә шушы хәл Танкеевка һәм шулай ук Зур Тигәнәле каберлекләре материалларында ачык күренә дә инде.
Бу борынгы болгар каберлекләре турында сезгә, кадерле укучылар, бераз киңрәк сөйләргә кирәк дип таптык, чөнки сез республикабызда археология фәненең яңа казанышлары турында белеп торырга тиешсез. Нәкъ шул тикшеренүләр безнең күптәнге, әмма гаҗәеп кызыклы тарихыбызның яңа битләрен ачтылар. Каберлекләрдән тыш, соңгы берничә дистә ел дәвамында күп кенә башка борынгы археологик истәлекләр өйрәнелде. Алар арасында авыл калдыклары һәм кайбер шәһәрлекләр бар. Барлык бу истәлекләр археологлар кулына урта гасырларның башлангыч чорындагы Урта Иделнең матди культурасы турында өр-яңа мәгълүматлар бирде. Мәсәлән, балчыкны изеп ясаган савыт-саба арасында рәвешләре һәм төшерелгән бизәкләре ягыннан өр-яңалары табылды. Алар көньяк-көнбатыштагы протоболгарлар каберлекләрендә һәм авыл урыннарында очрый торган керамикадан бик нык аерылалар. Алар башка этник дөнья— угызлар, бәҗәнәкләр һәм кыпчаклар дөньясы өчен хас билгеләр. Шул рәвешчә, Урта Иделдә бу борынгы чорда ук, болгар кабиләләреннән тыш, башка этник төркемнәр дә яшәгән. Алар арасында Урал буеның төркиләшкән угорлары һәм Урал аръягы-Арал буеның бераз соңрак яшәгән угыз-кыпчак кабиләләре дә булган.