Latin

Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 16

Total number of words is 4053
Total number of unique words is 1712
32.4 of words are in the 2000 most common words
48.5 of words are in the 5000 most common words
55.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Казан моның үчен кайтарырга була, русларның чик буе шәһәрләренә берничә тарафка гаскәрләр җибәрелә. Алар төньякта уңышка ирешәләр, ә көньякта югалтуларга дучар булалар. Шул ук вакытта Вятка ушкуйниклары ханлыкның көнчыгыш районнарына һөҗүм итәләр, Вятка һәм Камада татар сәүдәгәрләреней корабларын да талыйлар. Аларга каршы Казаннан гаскәр җибәрелеп, ул Вятка җирләренең үзәге булып исәпләнгән Хлынов шәһәрен ала һәм аңа баш итеп татар хакимен куеп кайта.
1469 елда Мәскәү касыймлыларны катнаштырмыйча гына Казанга үз явын оештыра һәм тагын уңышсызлыкка юлыга. Русларның ике төркем гаскәр белән—берсе Нижний Новгородтан Идел буйлап һәм икенчесе Устюг шәһәреннән төньяк юлдан Иделгә таба Молока, Вятка һәм Кама буйлап Казанга бер үк вакытта барып җитәргә һәм аны камап алырга дигән уйлары тагын барып чыкмый. Гаскәрләр икесе бер үк вакытта килеп җитә алмый, татарлар аларны берәмләп юк итәләр. Бу хәл май һәм июнь айларында була. Бу ике төркем, кире кайтканда Нижний Новгородта очрашып һәм тагын байтак көч туплап, сентябрьдә яңадан Казан юлына чыга, тик эш бәрелешкә кадәр барып җитми, солых төзелә. Бу килешү Казаннан бигрәк Мәскәүнең үзе өчен кирәк була, чөнки нәкъ шул чакта мөстәкыйль Новгород җире белән мөнәсәбәтләр кинәт киеренкеләнгән, ә көньякта Русь өчен һич тә кирәкмәгән Литва-Урда (Зур Урда) берлеге барлыкка килгән була.
1478 елда Иван III Новгородка берничә яу оештыра һәм аны Рус дәүләтенә куша, шуның белән Казанга каршы яңадан хәрәкәтләр башлау өчен мөмкинлек ала. Татарлар шул кышны, үзенең бәйсезлеген даулый башлаган Хлыновка яуга барып, аннан әсирләр алып кайталар. Бу вакыйга Мәскәүнең Казанга яңа һөҗүмнәр башлап җибәрүе өчен бер сылтауга әверелә. Шул ук елның язында оештырылган поход руслар өчен уңышсыз тәмамлана, шулай булса да, моннан 9 ел элек төзелгән килешү яңадан озайтыла. Кызганычка каршы, тарихи чыганаклар, 1469 елда Казан ханлыгының рус әсирләрен азат итәргә ризалык бирүен теркәү белән чикләнеп, бу солыхның башка шартларын күрсәтмәгәннәр. 1479 елда Ибраһим хан үлеп, аның ике хатыныннан биш улы кала: беренче хатыны Фатыймадан Илһам, Ходайгыл һәм Мәликтаһир, ә икенче хатыны Нурсолтаннан Мөхәммәтәмин белән Габделлатыйф. Бу вакытта Казан ханлыгының тышкы сәясәтен билгеләүдә зур урын тоткан ике партия оешып җитә. Аларның Фатыйма җитәкчелегендәге беренчесе Шәрыкка, Нугай урдасына, аның аша Урта Азиягә йөз тота. Икенчесе—Нурсолтан яклысы—Мәскәү белән килешү төзү ягында була. Алар, руслар белән тату мөнәсәбәттә яшәп, илнең бәйсезлеген сакларга телиләр.
Шәрык партиясе җиңеп чыга һәм ул тәхеткә, хаклы варис буларак, Илһамны утырта. Нурсолтан Кырым ханы Миңлегәрәйгә кияүгә чыга һәм үзе белән кече яшьтәге улы Габделлатыйфны да алып китә. Өлкән улы 10 яшьлек Мөхәммәтәмин Мәскәүгә озатыла, һәм тиздән аңа Кашира шәһәре белән идарә итүне тапшыралар.
Илһам әнисенең сәясәтен үткәрә башлый. Бу, әлбәттә, Иван III гә ошамый, һәм ул 1482 елда Казанга гаскәр җибәрә. Гаскәр беренче тапкыр буларак пушкалар белән коралландырыла һәм аны чыгышы белән грек булган немец инженеры Аристотель җитәкли. Илһам хөкүмәте, гаскәрнең Нижний Новгородка килеп җитүен ишеткәч, солых сорый, бу солых Мәскәүгә файдалы шартларда кабул ителә.
Илһам әтисендәге сәяси һәм дәүләт эшлеклесе сыйфатларына ия булмаган. Нәкъ менә аның идарә итү елларында ыгы-зыгылар башланган, һәм Казан ханлыгы үзенең түбәнгә таба төшү чорына килеп кергән. Дөрес, соңрак күтәрелеш, дәүләтнең куәте билгеле бер дәрәҗәдә үскән чорлар да булмаган түгел. Ләкин ул инде Мәхмүтәк һәм Ибраһим ханнар дәверенә хас элеккеге куәтен торгыза алмаган. Мәскәүнең Казан эшләренә катнашуы елдан-ел ныграк сизелә барган. Мәсәлән, 1484 һәм 1485 елларда Казанга хәрби отрядлар килгән, һәм алар чиратлап Мөхәммәтәмин белән Илһамны алыштырып утыртканнар. Ниһаять, 1487 елда Казанга чираттагы бик зур яу килгән һәм, ике ай чамасы камап торганнан соң, 9 июльдә рус гаскәрләре шәһәргә бәреп кергән, Мәскәү яклы партия Илһамны тәхеттән төшергән һәм аны Мәскәү воеводасына тотып биргән.
Ханны әнисе, ике хатыны, туганнары белән бергә Мәскәүгә алып киткәннәр. Илһамның үзен Вологдага сөргәннәр һәм ул шунда үлгән. Башкаларын шул ук Вологда җирендәге рус шәһәре Карголомга озатканнар. Алар да анда авыр язмышка дучар ителгәннәр. Озак тормыйча ханбикә Фатыйма һәм аның улы Мәликтаһир да үлгән. Мәликтаһирның ике улы чукындырылган, һәм алар соңыннан рус дәүләтендә төрлечә хезмәт иткәннәр. Илһамның бертуган энесе Ходайгыл да Петр Ибраһимович исемендә чукындырылган. Тиздән ул сак астыннан чыгарылган һәм Иван III нең бертуган сеңелесенә өйләнгән. Ханзадә 1523 елда үлгән, һәм аның табуты Мәскәү Кремленең Архангель соборына рус патшалары һәм олы кенәзләре белән янәшә куелган.
Казан тәхетенә Мөхәммәтәмин утыртылган. Ул Мәскәү куйган варис сыйфатында 1496 елга кадәр идарә иткән. 1487 елда Казанны басып алганнан соң башланган Мәскәү йогынтысы бик нык үскән. Мәскәү Казанга үз ихтыярын турыдан-туры көчләп тага, хәтта хан итеп кемне утыртырга икәнен дә үзе хәл итә башлаган. Шәрык партиясе мондый бәйлелеккә чик куюга бераз өмет уята торган омтылыш ясап караган, Себер ханзадәсе Мамукны хан тәхетенә утыртырга чакырган, тик шул партия үзе үк соңга таба Мамукка ярдәм итүдән туктаган. Партиянең башлыгы—Казан хөкүмәте идарәчесе Коләхмәт үз сүзендә тормыйча мәскәүлеләр ягына күчкән. Мамукның вакытлыча Казанда булмавыннан файдаланып, шәһәр капкаларын ябып куйганнар, һәм ул үзенең яраннары белән кабат Себергә кайтып китәргә мәҗбүр булган һәм ни сәбәпледер юлда үлеп калган.
Казан идарәчеләре Олуг Мөхәммәт династиясен торгызырга карар кылганнар. Тик аны Мөхәммәтәмин файдасына түгел (чөнки Киләхмәт белән Мөхәммәтәмин арасында каршылыклар булган), ә аның кече энесе, бу вакытта Мәскәү янындагы Звенигород белән идарә иткән Габделлатыйф файдасына хәл иткәннәр. Ләкин яшь ханзадә шуңарчы үз әнисе Нурсолтан янында, Кырымда тәрбия алган. Аның дөньяга карашы формалашуда, Казан ханлыгының бәйсезлеге хакында үз сәясәтен үткәрүдә Нурсолтан бик зур роль уйнаган. Габделлатыйф биш елдан артыграк кына (1497—1502) идарә итеп калган. Ул Киләхмәт катнашында Иван III Казанга җибәргән рус илчелеге тарафыннан тәхеттән төшерелгән.
Казанның Олуг Мөхәммәт нәселеннән килгән соңгы ике ханының анасы ханбикә Нурсолтанны берничә тапкыр телгә алдык. Ул Казан ханлыгы тарихында бик зур роль уйнаган, һәм ханлыкның 1480—1520 еллар арасындагы 40 еллык вакытны хәтта Нурсолтан чоры дип тә атыйлар. Казан—Кырым—Русь мөнәсәбәтләрендәге һәм Казан ханлыгы яшәгән катлаулы еллардагы бик зур вакыйгалар аның исеме белән бәйле. Мәскәү йогынтысы көчәйгән авыр елларда рус-татар мөнәсәбәтләренең күп кенә четерекле мәсьәләләрен ачыклауда һәм хәл итүдә ул зур ихтыяр көче һәм ныклык күрсәткән. Үзенең зирәклеге һәм сүзендә торучанлыгы, хәтта Иван III нең хатыны Софья Палеолог белән шәхси дуслык урнаштыруы аркасында, ул «Русь үзенә җирләр туплаган» һәм Мәскәү дәүләтенең бөек державачылык сәясәте бик ачык күренә башлаган чорда Казан ханлыгын дәүләт итеп саклауга бәяләп бетергесез өлеш керткән.

§ 46. СӘЯСИ ТАРИХ. XVI ЙӨЗНЕҢ БЕРЕНЧЕ ЯРТЫСЫ
1502 елда Габделлатыйфны кулга алалар һәм Мәскәүгә озаталар, заманында Илһам ханны җибәргән кебек, аны да төньякка сөргенгә сөрәләр. Казан тәхетенә тагын Мөхәммәтәмин утыртыла. Шуңарчы ул Кашира һәм Серпухов шәһәрләре белән идарә иткән була. Бу вакытка инде ул 30 яшькә җитә, дәрәҗәсенә карап, сүздә генә булса да, Литва сугышында хәтта рус гаскәрләренең башлыгы итеп тә билгеләнә.
Икенче тапкыр Казан ханы булып утыргач (1502—1518), Мөхәммәтәмин үзенең дөньяга карашын үзгәртә, сәяси хәлләрне башкача бәяли башлап, үз дәүләтен бәйсезлек юлы белән үстерү күзлегеннән чыгып эш итүгә керешә. Чыганакларда әйтелгәнчә, монда аның яңа җәмәгате—Илһам ханның тол калган хатыны зур йогынты ясаган. Әүвәл шундый тәртип яшәгән: үлгән монархның хатынын аның дәүләт башлыгы булып калган энесенә кияүгә бирә торган булганнар. Мәсәлән, Касыйм хан үлгәч, аның тол хатынын Мәхмүтәк ханга, Хәлимнең хатыны Нурсолтанны Ибраһим ханга биргәннәр. Ханнан тол калган хатын икенче тапкыр, өченче тапкыр туры килсә, анда да бары тик ханга гына кияүгә чыга алган. Әгәр иренең кече туганы булмаса, аны башка ханлык идарәчесенә димләп биргәннәр. Шуңа күрә татар ханнарының ике яки берничә хатыны булуга бүгенге укучы гаҗәпсенмәскә тиеш. Гомумән, мондый йола урта гасыр дөньясында киң таралган булган.
Илһамның тол хатыны Казан җиренең ватанпәрвәре (патриоты) һәм үзенең беренче ире белән сөргендәге кыерсытуларны күп күргән кеше булган, һәм, әлбәттә, ул Мөхәммәтәминнең милли хисләрен уята алган. Ханның әнисе Нурсолтан тәрбиясенең дә йогынтысы тимичә калмаган, ханбикә ул вакытта Кырымда яшәсә дә, Казанга һәм Россиягә үз балаларын күрү өчен әледән-әле килеп торган.
Мөхәммәтәмин, зирәк һәм хәйләкәр сәясәтче буларак, сугышка бик яшертен рәвештә әзерләнгән. Аны Мәскәү идарәчеләре һәм ханның Казандагы дошманы Киләхмәт тә искәрә алмый калганнар. Сүз уңаенда әйтик, Мөхәммәтәминне һәм Габделлатыйфны тәхеттән төшерүдә гаепле һәм Казан ханлыгының сәяси тормышында тискәре роль уйнаган Киләхмәт 1506 елда кулга алынган һәм җәзалап үтерелгән.
Картаеп беткән Иван III нең көннәре инде санаулы гына калганлыгын, кайчандыр куәтле монархның бүген һич тә хәлиткеч көч була алмавын хан бик яхшы аңлаган. Ә рус монархының улы—тәхет варисы Василий III әтисенеке кебек сәләткә ия булмаган. Мөхәммәтәмин 60 меңле гаскәрен Нижний Новгородка таба җибәргән. Олы кенәз татарларның чик буендагы Сура елгасын кичеп чыгуларын ишеткән һәм аларга каршы үз гаскәрләрен чыгарган. Әмма казанлылар бу вакытта инде Нижний Новгородны камап өлгергәннәр, тик шәһәрне ала алмаганнар һәм, рус гаскәре белән очрашмыйча, кире кайтып киткәннәр.
1505 елның октябрендә Иван III үлгән, ә 1506 елның апрелендә Василий III Казан ханлыгына каршы ике берләшмәдән— флотилия һәм атлы гаскәрләрдән торган зур армия җибәргән. 22 майда Мөхәммәтәмин Казаннан ерак түгел генә җирдә алдан килгән көймәле гаскәрне тар-мар иткән, ә бер айдан соң, 25 июньдә, атлы гаскәр дә килеп җиткәч, бөтен рус армиясе каты җиңелүгә дучар ителгән. Кайбер рус чыганакларына караганда, Мәскәү гаскәре 100 мең кешедән торган. Россия тарихы турындагы хезмәтендә К. Маркс та бу сугышны телгә алып болай ди: «Мәскәүлеләрне Казан янында шундый итеп тар-мар китергәннәр, бары 7000 кеше генә котылып кала алган...»
Кыскасы, анда бик каты сугыш булган. Русьның Чыңгыз һәм Бату ханнардан соң беркайчан да әле мондый җиңелүгә дучар ителгәне булмаган. Шул чор кешеләре бу бәрелешне Куликово сугышына тиңләгәннәр. Татарлар, әлбәттә, моннан 125 ел элек җиңелүләренең үчен кайтарганнар. Василий III Мөхәммәтәмин хан белән «элеккечә татулык һәм дуслык» солыхы төзергә мәҗбүр булган. Соңрак С. Герберштейн язганча, «казанлылар Мәскәү идарәчесеннән бераз тын алганнар».
Мөхәммәтәмин солыхка ризалык биргән һәм шуннан ары аның сәяси эшчәнлегендә нинди дә булса активлык күренми.Тарихчы М. Г. Худяков аның шушы чордагы идарәсенә мондый бәя бирә: руслар өстеннән менә дигән җиңү яулап, Мөхәммәтәмин Мәскәүгә ярарга тырышкан элекке эшчәнлеге өчен Казан җәмәгатьчелеге каршында үзен аклаган, һәм шуннан соңгы тормышын тыныч үткәргән. Соңгы елларда ул каты авырып киткән һәм 48 яше тулганда —1518 елда вафат булган.
Татарлар алдында тагын тәхеткә кемне утырту мәсьәләсе килеп туган, чөнки Олуг Мөхәммәт нәселе шунда тукталган: Илһам һәм Мәликтаһир инде вафатлар, Ходайгыл чукындырылган, ә менә төньякта сөргендәге Габделлатыйфны Мөхәммәтәминнең вафатына бер ел гына кала үтергәннәр. Дөрес, Ибраһим ханның берничә кызы булган, аларның берсе, аерата билгелесе,— Гәүһәршад (рус елъязмаларында—Ковгаршад). Ул—Нурсолтан кызы да, Казан ханлыгының милли бәйсезлеге өчен зур көрәшкә әзерләнгән кеше. Ләкин аның варис була алуы-алмавы хакында җәмәгатьчелектә сүз кузгатылмаган, чөнки ул вакытларда хатын-кызларның тәхеткә утырырга хокуклары булмаган. Әгәр шулай була калса, иң элек Нурсолтанның үзе хакында сөйләргә мөмкин булган булыр иде. Аның ире—Кырым ханы Миңлегәрәй 1515 елда шулай ук үлеп киткән.
Шулай да Нурсолтанның Миңлегәрәйдән ике улы, икенче төрле әйткәндә, Мөхәммәтәмин белән Габделлатыйфның энеләре Мөхәммәтгәрәй белән Сәхипгәрәй калганнар. Мөхәммәтгәрәй әтисе үлгәннән соң Кырым ханы була һәм, Казан тәхетенә үзенең энесен утыртырга тәкъдим ясап, Василий III гә мөрәҗәгать итә. Мәскәү моннан баш тарта—ул киләчәктә көчле Кырым-Казан берлеге оешуын теләми. Василий III нең үз исәбе, үз кандидатурасы була һәм ул аны Казан хакимиятенә җиткерергә ашыга, Касыйм ханы Шәех Әүлиярның олы улы Шаһгалине (рус елъязмаларында Шигали) тәкъдим итә. Василий III нең тәкъдиме юкка гына булмый: Шаһгали Мәскәүдә үскән, чып-чын рус тәрбиясе алган һәм бу аның татарларны яратмавы, аларга каршы эшчәнлеге өчен нигез була.
Шаһгали Казанга юлга чыгар алдыннан Россиягә тугрылыклы булырга ант итә һәм 1519 елда 13 яшендә Казан тәхетенә утыра. Рус елъязмачысының тасвирлавына караганда, ул «күз төшерүгә үк шөкәтсез кыяфәтле, ямьсез йөзле һәм тәбәнәк буйлы, салынкы озын колаклы, хатын-кыз битле, юан, бүлтәеп чыккан корсаклы, кыска аяклы, озын куллы, чыгынкы артлы» бер бәндә булган. 1526 елда Шаһгалине Мәскәүдә күргән С. Герберштейн да аны шул чамадарак сурәтләгән. Ул да зәһәр төрттереп: «Шундый падишаны аларга, татарларга, мыскыл итеп һәм мәсхәрәләп биргәннәр», дип язып куйган.
Мәскәү Шаһгалине Казан тәхетенә өч тапкыр китереп утырта һәм өчесендә дә аны аннан куып җибәрәләр—казанлылар өчен ул артык дәрәҗәдә җирәнгеч һәм нәфрәт тудырган кеше була. Аны хәтта Мәскәү яклы татарлар да күралмаганнар, тик Мәскәү үзе китереп куйганга күрә генә түземлелек күрсәткәннәр. Аны кырымлылар да яратмаган: Гәрәйләр нәселе һәм Зур Урданың Әхмәт хан нәселе (Шаһгали шуннан чыккан) күптән инде үзара дошман булганнар. Шуның өстенә Василий III дә, Казан тәхетенә ул кешене утыртмам дип кырымлыларга биргән вәгъдәсен бозып, нәкъ шул кешене Казан ханлыгының башлыгы итеп куйган. Кырымлыларның түземлеге соңгы чиккә җиткән, чөнки берничә ел элек кенә, Россия белән төзелгән солыхны үтәү йөзеннән, Мөхәммәтгәрәй хан Россиягә дошман булган Польша гаскәрен тар-мар иткән. Кырым үз шартларын үтәгән, ә русларның олы кенәзе вәгъдәсез булып калган.
Менә 1521 елның язында Кырымнан 300 сугышчы белән генә чыгып киткән Сәхипгәрәй Казанга килеп җитә. Бу бөтенләй көтелмәгән хәл була һәм Сәхипгәрәй шәһәргә бернинди каршылыксыз керә ала. Шунда ук рус илчесе һәм воеводасы кулга алына, барлык рус һәм Касыйм сәүдәгәрләренең мал-мөлкәте тартып алына, Шаһгалинең сакчы гаскәре бөтенләй диярлек юк ителә. Шаһгали үзе исән кала һәм бер кечкенә отряды белән Мәскәүгә качып өлгерә. 35 ел чамасы дәвам иткән (1487—1520) Мәскәү протектораты тәмамлана. Казан ханлыгы тарихында яңа чор, милли аң күтәрелү, Казан шәһәре һәм Казан җире халкының баскынчыларга каршы көрәш чоры башлана.
Сәхипгәрәйнең исеме укучыларга таныш инде. Казан ханлыгы чорының сакланып калган бердәнбер чын документы—хан ярлыгы нәкъ менә Сәхипгәрәй исеме белән бәйле. Үзенең элгәреннән аермалы буларак, яңа хан бик матур кеше була, элеккеге идарәчеләре булган «Касыйм имгәге»ннән соң казанлылар аны яратып кабул итәләр. Шул ук 1521 елны, Мөхәммәтгәрәй хан белән бергә, ул Россиягә каршы сугыш башлый. Кырым һәм Казан гаскәрләре Коломна шәһәре янында кушылалар (шуның алдыннан казанлылар Нижний Новгородны алган булалар), бергәләшеп Мәскәүгә барып җитәләр һәм аны камап алалар. Шәһәр эчендә көчле каушау башлана. Бу турыда рус һәм көнбатыш елъязмаларында бик яхшы язылган. Олы кенәз үзе, Мәскәүне саклауны каенесе Петр Ибраһимовичка, ягъни Ходайгылга калдырып, Волоколамск шәһәренә чыгып кача. Рус хөкүмәте солых сорый, һәм олы кенәз, Мәскәүгә кайткач, хурлыклы килешүгә кул куярга мәҗбүр була. Ул үзенең Кырым ханлыгына бәйлелеген таный һәм элеккечә ясак түләп торырга ризалык бирә. Казан татарлары да зур уңышка ирешеп, Мәскәүдән тулы бәйсезлек алып, кайтып китәләр.
Казанга кайткач, татарлар рус купецларын кыра башлыйлар, хәтта Мәскәүнең илчесен дә үтерәләр. Бу хәл татарларга каршы яңа сугыш башлау өчен Василий III гә сылтау була. Башта Казанга якынрак итеп ханлык җирендә Василь крепостен (Васильсурск) төзиләр. Басып алу сәясәтенең мондый башлангычын Мәскәүнең үзендә дә яратып бетермиләр, әмма христиан руханилары Мәскәү хөкемдарларының эшен хуплыйлар. Митрополит Даниил хәтта: «Шул шәһәр белән без Казанның бөтен җирен басып алачакбыз», дип белдерә.
Казан өчен бик үк уңай булмаган вакыйгалар башлана: Кырымда Сәхипгәрәйнең туганы һәм булышчысы Мөхәммәтгәрәй кинәт үлеп китә. Яңа Сәгадәтгәрәй хан Мәскәү белән сөйләшүләр башлый, аны Казан белән тынычлык килешүе төзергә өнди. Василий III моны катгый төстә кире кага һәм тагын татарларга каршы сугышка әзерлек башлый. Хәвеф якынлашуын сизеп, Сәхипгәрәй Кырымнан үзенең туганнан туган энесе Сафагәрәйне чакыртып ала, үзе Төркиягә китә, анда солтаннан Казанны яклауда ярдәм сорый. Кайбер чыганакларда шулай язылган. Ләкин хан Төркиягә, Казанга ярдәм итүне сораудан бигрәк, Кырым тәхетен алу өчен барган. Берничә елдан ул Сәгадәтгәрәйне тәхеттән алдыруга һәм үзе шунда хан булуга ирешә. Кырым Сәхипгәрәй хан вакытында (1532—1551) чәчәк ату чорын кичерә. Ул үз заманы өчен югары гыйлемле кеше һәм зур дәүләт эшлеклесе, куәтле Алтын Урда ханнарының лаеклы варисы була.
Казан тәхетенә 13 яшьлек Сафагәрәй утыра. Катлаулы заман башлана: бик зур рус гаскәре якынлашып килә, кайбер чыганакларда 150 мең, ә кайберләрендә 180 мең сугышчы диелгән. Әмма бу гаскәрнең дә аерым өлешләре, нәкъ 1469 һәм 1506 еллардагы кебек, Казанга төрлесе төрле вакытта килеп җитәләр. Татарлар башта атлы гаскәрнең алдынгы отрядын, ә аннары бөтен бер флотилияне тар-мар китерәләр, хәтта 90 кораб казанлылар кулына эләгә. Гомумән, рус явы барып чыкмый һәм яңадан солых төзелә. Шуның нәтиҗәсендә Василий III Сафагәрәйне Казан ханы итеп танырга мәҗбүр була.
Ләкин тынычлык озакка бармый —1530 елда Казанга тагын рус гаскәре килеп җитә. Сафагәрәй ханга ярдәмгә 30 меңләп нугай һәм әстерханлы киләләр. Руслар Болак елгасы ягыннан Казан бистәсенә ут төртәләр, әмма шәһәрнең үзен ала алмыйлар. Мәскәү хөкемдарлары, татарларны болай гына җиңеп булмаячагын аңлагач, дипломатия хәйләсенә керешәләр — йогынтылы кайбер татар морзаларын үзләре ягына аударырга һәм Казанда ханга каршы баш күтәрү оештырырга кирәк дигән фикергә киләләр. Казан түрәләренең кайберләре чыннан да шул тозакка эләгә. Сафагәрәй тәхеттән бәреп төшерелә һәм Мәскәү ханлыкка тагын шул ук Шаһгалине тәкъдим итә. Ләкин Казан аны катгый төстә кире кага. Шуннан соң аның энесе, төрле елларда нәкъ Шаһгали кебек үк Касыймда хан булып утырган Җангалигә (рус елъязмаларында —Еналей) тукталалар.
Җангали Казан тәхетенә 1531 елда 15 яшендә менеп утыра һәм аның ханлык итүе исем өчен генә була. Чынында ил белән Ибраһим хан белән Нурсолтанның кызы Гәүһәршад җитәкчелегендәге хөкүмәт идарә итә. Ике ел үтүгә яшь ханны Нугай бие Йосыфның 15 яшьлек кызы Сөембикәгә өйләндерәләр. Моның өчен рус хөкүмәтенең ризалыгы алына. Бу никах аерым бер исәп белән эшләнә—Мәскәү Нугай Урдасын үзенең ышанычлы союздашы итәргә ниятли. Ләкин Йосыф, ялгышын аңлап, Россия белән союзга каршы кеше булып китә.
1535 елда Василий III үлгәч, Гәүһәршад күренекле карачы би Булат Шырын белән бергә (кайбер чыганакларда алар бераздан өйләнешкәннәр диелә) Мәскәү протекторатына каршы көрәш башлый. Урта гасырдан калган иң ышанычлы чыганакларның берсе булган Воскресенье елъязмасында бу турыда болай диелгән: «Хан кызы Гәүһәршад белән Булат би, вә барча Казан җире олы кенәз Иван Васильевичка хыянәт иттеләр». Шуннан соң ук дәүләт перевороты була. 1535 елның 25 сентябрендә Җангали үтерелә һәм аның урынына яңадан Сафагәрәй чакырыла. Шул ук вакытта Нижний Новгород, Кострома һәм Муром тарафларында татарларның Россиягә каршы уңышлы һөҗүмнәре башлана.
Озак та үтмәстән, Казан ханлыгының җитәкчеләре арасында тагын зур каршылыклар килеп чыга—бу юлы инде Сафагәрәй белән 1531 елда ханны тәхеттән төшерүне оештыручы Булат Шырын арасында. 1541 елда ханга каршы зур оппозиция оеша һәм ул Сафагәрәйне төшерү өчен ярдәм сорап Мәскәүгә мөрәҗәгать итә. Россия сугышка әзерләнә башлый, ләкин яңадан Кырым комачаулый, һәм сугыш булмый кала. Сафагәрәйнең хәле ныгый, ике җитәкче төркем—хан һәм Шырын партиясе арасында килешү ясала. Тик шуннан соң да алар кайчак уртак тел табып, кайчак даулашып торалар.
1545 елда, хан белән оппозиция арасында дәвам иткән каршылыклардан файдаланып, Мәскәү Казанга яңа яу оештыра. Инде берничә тапкыр эшләнгәнчә, руслар Казанга ике яклап: Нижний Новгородтан Идел буйлап һәм төньяктан Вятка аша киләләр. Идел отряды белән очрашуда казанлылар уңыш яулый алмыйлар, аның каравы соңрак Вяткадан килеп җиткән гаскәрне тар-мар итәләр. Хан русларның Казанга яу оештыруларында оппозицияне гаепли, кулга алулар һәм җәзалаулар башлана. Гәүһәршад белән Булат би тарих сәхнәсеннән төшеп кала. Гәрчә алар ханлыкның бәйсезлеге өчен көрәшсәләр дә (Мәскәү варисы Җангалине тәхеттән төшергәндә бу аеруча нык сизелгән), дәүләт эчендәге көчләрне берләштерүгә барыбер ирешә алмыйлар.
Бер елдан соң Казан биләре Боерган һәм Чура Нарык җитәкчелегендә ханга каршы яңа оппозиция хасил була. Тагын Сафагәрәй ханлыктан төшерелә, бу юлы хәтта кырымлыларны кыру башлана. Хан Нугай Урдасына, аннан Әстерханга китә, аннан яңа гаскәр җыеп кайта, ләкин Казанны ала алмый һәм яңадан Нугай ягына китә. Казанга хан итеп икенче тапкыр Шаһгали чакырыла. Әмма ул бары бер ай гына «идарә итеп» кала: Нугайдан зур гына гаскәр белән Сафагәрәй кайтып төшә һәм бернинди каршылыксыз шәһәргә үтеп керә. Шаһгали бу юлы да качып котыла ала. Казанда кулга алулар башлана. Чура Нарык һәм аның булышчылары җәзалап үтереләләр. Руслар яклы партия нигездә таркала һәм хөкүмәт бәреп төшерелә. Мәскәү белән Казан арасында тыныч мөнәсәбәтләр торгызыла.

§ 47. КАЗАН ХАНЛЫГЫН ЯУЛАП АЛУ
1549 елның мартында Сафагәрәй, үзенең варисын атап әйтергә өлгерә алмыйча, 39 яшендә үлеп китә. Аның берничә хатыны һәм дүрт улы булып, икесе Кырымда яши, шуларның берсе Бүләкгәрәй, әтисе үлгәннән соң, Казанга ханлыкка чакырыла. Ләкин казанлылар үзләре үк аны кире кагалар. Ә рус хатыныннан туган улының тәхеткә утырырга хокукы булмый. Иң кече улы, бары ике яшь тулган Үтәмешгәрәйгә тукталалар. Аны Казанның яңа ханы итеп, ә әнисе Сөембикәне аның янына регент (хан урынына эшләп торучы) итеп билгелиләр.
Сөембикә укучылар өчен таныш исем, әмма күпләр аның тарихын ныклап белмиләр әле. Аның әтисе, Нугай бие Йосыф, атаклы Идегәй нәселеннән чыккан, ул Идегәйнең кече улы Нуретдиннең оныгының улы булган. Идегәй Сөембикә өчен ыру башы булып саналган. Шул яктан Сөембикә белән Нурсолтан кардәшләр дә булганнар: Нурсолтанның бабасы һәм Сөембикәнең бабасының атасы бертуганнар, Идегәйнең уллары булганнар.
Сөембикә Казанга 1533 елның августында килә һәм 1551 елның августында аны Казаннан мәңгегә алып китәләр.
Җангали үтерелгәч, Сөембикәне Сафагәрәйгә кияүгә бирәләр, алар 14 ел буе яратышып, татулыкта яшәгәннәр, 1446 елда аларның Үтәмешгәрәй исемле уллары туган. Сөембикә Сафагәрәйнең хатыннары арасында иң яше булса да, үзенең дәрәҗәсе белән ул барысыннан да өстен торган, чөнки ул ханның яраткан хатыны булган. Рус елъязмаларында әйтелгәнчә, ул бик чибәр һәм акыллы булган. Татар риваятьләрендә һәм бәетләрендә аның гүзәллеге һәм кешелеклелеге чиксез мактала. Сөембикә исеме татар халкы тарихында азатлык һәм бәйсезлек өчен көрәшүче символы булып тора.
Ә хәзер Казан ханлыгының иң соңгы чорына, татар халкы тарихында онытылмас фаҗигале эз, халык күңелендә һич төзәлмәс яра булып калган вакыйгаларга тукталыйк.
Казанда Кырым угланы, гарнизон башлыгы Кучак җитәкчелегендә хөкүмәт оеша. Гражданлык һәм хәрби хакимиятнең бер кулга туплануы мондый авыр, катлаулы заманда уңай роль уйнарга тиеш иде. Ләкин хөкүмәт Сафагәрәй үлгәннән соң өч ай үткәч кенә төзелә. Шулай итеп, гаскәрне туплау һәм аны сугышчан әзерлеккә китерү өчен кирәкле вакыт кулдан ычкындырыла. Ә Мәскәү җитәкчелеге шул арада Казанга яңа яу оештырырга әзерләнә.
1540 нчы еллар азагында тарихта «Иван Грозныйның Казан походлары» дип танылган, башында Иван IV үзе торган һөҗүмнәр башлана. Олы кенәз Иван IV балигъ булу яшенә җитә һәм 1547 елда, рус дәүләте тарихында беренче буларак, ул үзен патша дип игълан итә (аңарчы Русьның барлык хөкемдарлары, белгәнебезчә, олы кенәз дип йөртелгәннәр). Яшь патшаның гадәттән тыш сугышчан һәм басып алуларга омтылучан итеп тәрбияләнүендә нигездә ике кеше зур урын тоткан. Аларның берсе—митрополит Макарий, ул ук патша хөкүмәтенең башлыгы, ягъни дәүләттә патшадан кала икенче кеше. Икенчесе—югарыда телгә алынган Иван Пересветов. Ул патшага язган хатларында һәм публицистик язмаларында Казан ханлыгын басып алырга гел чакырып торган. Атаклы рус-совет тарихчысы, сталинизм елларында тыелган галим, академик М. Н. Покровский бик дөрес әйткәнчә, И. Пересветов «сугышлар таләп иткән»—иң элек Казанны басып алуны, аннары гомумән һөҗүм итү, басып алу сугышларын.
Иван Грозный үзенең әхлаксыз тормышы һәм кешелексезлеге белән аерылып торган, һәм ул төзегән террорлык сәясәтеннән иң элек рус халкы үзе зур зыяннар күргән. Буйсындырылган халыкларга карата ул аларны юк итеп бетерү сәясәте үткәргән. Бу аның Казанга яуларыннан башланып, Казан ханлыгын басып алуга һәм аны тәмам юк итүгә китергән.
Дәһшәтле вакыйгалар болай башланып киткән. 1548 ел азагында патша белән митрополит бергәләп, үзләре гаскәр башына басып, татарларга каршы яуга чыкканнар. Ләкин ул яу шулкадәр начар оештырылган булган, 1549 елның маена кадәр сузылган һәм «полководецлар» Мәскәүгә буш кул белән кайтып кергәннәр.
1550 елның кышында поход кабатланган, тагы патша үзе гаскәр башында торган һәм... тагы юл уңмаган—үткәндәге кебек, елъязмаларда әйтелгәнчә, «язгы җебетү», яңгыр, җылытулар һәм «юл
өзеклекләре» киткән. Монда, әлбәттә, җылыту һәм юл өзелүләргенә түгел, ә оештыручыларның булдыксызлыгы төп сәбәпче булган. Ләкин Казан хакимияте дә, рус армиясе Казан янында 13
көн буена хәрәкәтсез басып торуга карамастан, дошманга һөҗүм оештыру өчен бернинди дә чара күрә алмаган.
Менә шушы уңышсыз походлардан соң Казан ханлыгын басып алу өчен Мәскәүдә киң колачлы җитди программа әзерлиләр. Аны эшләүдә заманының хәрби белгечләре, дәүләт һәм чиркәү башлыклары катнаша. Көнбатыш Европадан танылган осталар чакырыла һәм шулай ук Казан ханлыгының хәрби-дәүләт төзелешендәге көчле һәм йомшак якларны яхшы белүче хыянәтче татарларның фикерләре дә искә алына. Бөтен рус гаскәрен үзгәртеп кору башлана (Кырым һәм Төркиянең алгы корпусларны оештыру тәҗрибәсе дә файдаланыла, андый берләшмәләрне укчылар — «стрелецлар» дип атыйлар), артиллерия көчәйтелә, немец һәм инглиз белгечләре булышлыгында һәм турыдан-туры катнашында Казанның ныгытмаларын шартлату өчен инженерлык гаскәрләре төзелә.
Казан ханлыгын басып алуга әзерлек чорында русларның ханлык җирендә, Казаннан нибары 30 чакрымда һөҗүм итү сугышында төп таяныч һәм куәтле ныгытма сыйфатында Свияжск крепостен төзеп куюлары хәрби-стратегик планны тормышка ашыруда аларның иң зур казанышларыннан берсе була. Ул 1551 елның маенда бик кыска вакыт эчендә—нибары 28 көндә төзелеп бетә. Моның өчен булачак крепостьның башта Угличта әзерләнгән өлешләрен Идел буйлап китерәләр. Заманы өчен Свияжск бик куәтле хәрби пунктка, хәрәкәттәге армия өчен уңай базага гына түгел, ханлыкның көнбатыштагы ярты биләмәсен тәшкил иткән Тау ягында хәрби-сәяси үзәккә дә әверелә. Тау ягының руслар ягында аерылып калуы алдагы сугышта татарлар өчен кирәкле бик күп матди һәм җанлы көчләрнең, бигрәк тә сугышчыларның, югалуына китерә. Шундый таяныч ноктасы корып кую русларга төп су (Идел, Кама, Зөя, Вятка) һәм коры җир юлларын басып алу һәм шуның белән татарларның болай да авыр сәяси каршылыклар белән интеккән башкаласын камау өчен зур мөмкинлекләр ача.
Казанда Кучак хакимиятенә каршы зур оппозиция оеша, яңа фетнә әзерләнә. Кучак бер кечкенә төркем белән шәһәрдән чыгып кача. Ләкин руслар аны Вятка тамагында тотып Мәскәүгә озаталар, һәм ул шунда халык алдында җәзалап үтерелә. Казанда Ходайгыл (Петр Ибраһимович түгел, башка кеше) һәм безгә мәгълүм Булат Шырынның улы Нурали Шырын җитәкчелегендә хөкүмәт оеша. Килешү шартлары тәкъдим итеп, Мәскәүгә илчелек җибәрелә. Рус хөкүмәте Казанга хан итеп Шаһгалине утыртырга, ә Сөембикәне улы белән Мәскәүгә озатырга дигән шарт куя, ә инде казанлылар шушы таләпне үтәмәсәләр, ул солыхны өзү һәм шунда ук Казанга гаскәр кертү белән яный.
Сөембикә хәлнең бик тә катлаулы булуын аңлый: ханлык икегә бүленгән, башкалага килә торган барлык төп юллар диярлек томаланган, димәк, халыктан гаскәр җыярга инде бернинди мөмкинлек юк. Дәүләт белән идарә итүдә тәҗрибәсе аз булганлыктан, ул, үзен әсир итеп алып китсәләр һәм Шаһгалине хан итеп куйсалар, Мәскәү хөкемдарлары Казанга гаскәр кертеп тормаслар, дип уйлаган һәм, дәүләтне саклап калу өчен, үзен корбан итәргә булган. Әгәр ул аңлы, мәдәниятле дошман белән эш иткәндә шундый адым ясаган булса, аның бу гамәлен искиткеч зирәклек дип бәяләп булган булыр иде. (Ә дошман аны тупас рәвештә алдый: үз вәгъдәсендә тормый, бер елдан Казанны басып ала.) Казанга рус патшасының вәкиле кенәз Серебряный килә һәм, бик күп мал-мөлкәт туплап, Сөембикәне Үтәмешгәрәй белән бергә Мәскәүгә алып китә.
Сөембикәне үз халкыннан, туган иленнән, бердәнбер улыннан мәңгелеккә аерганнар һәм Казан җимерелгәч Касыймга хан итеп билгеләнгән Шаһгалигә көчләп кияүгә биргәннәр. Аның гомеренең соңгы еллары авыр кайгы-хәсрәт эчеңдә үткән. Әтисе Йосыфның Иван Грозныйга язган хатларында, бик урынлы дәгъва һәм үпкә белдереп, Шаһгалинең Сөембикәне ничек газаплавы турында әйтелгән. Сөембикәнең улы Үтәмешгәрәй Александр исеме белән чукындырылган, 1564 елга кадәр яшәгән һәм 18 яшендә вафат булган (үлүенең сәбәбе ачыкланмаган). Ул да, Ходайгыл — Петр Ибраһимович кебек, Мәскәү Кремленең Архангел соборына күмелгән.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 17
  • Parts
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 01
    Total number of words is 3871
    Total number of unique words is 1957
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 02
    Total number of words is 3830
    Total number of unique words is 1796
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 03
    Total number of words is 3800
    Total number of unique words is 1754
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 04
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 1788
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 05
    Total number of words is 3887
    Total number of unique words is 1887
    29.3 of words are in the 2000 most common words
    44.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 06
    Total number of words is 3853
    Total number of unique words is 1845
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 07
    Total number of words is 3913
    Total number of unique words is 1996
    30.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 08
    Total number of words is 4034
    Total number of unique words is 1874
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 09
    Total number of words is 3862
    Total number of unique words is 1947
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    42.3 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 10
    Total number of words is 3870
    Total number of unique words is 2012
    27.7 of words are in the 2000 most common words
    42.1 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 11
    Total number of words is 3910
    Total number of unique words is 2076
    29.9 of words are in the 2000 most common words
    43.8 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 12
    Total number of words is 3820
    Total number of unique words is 1781
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 13
    Total number of words is 3928
    Total number of unique words is 1908
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    43.5 of words are in the 5000 most common words
    50.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 14
    Total number of words is 3859
    Total number of unique words is 1848
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    44.5 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 15
    Total number of words is 3809
    Total number of unique words is 1885
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    42.0 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 16
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 1712
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 17
    Total number of words is 3897
    Total number of unique words is 1943
    29.2 of words are in the 2000 most common words
    43.4 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Татар Халкы Һәм Татарстан Тарихы - 18
    Total number of words is 2402
    Total number of unique words is 1266
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.