Мартин Иден - 13

Қабырғадағы қуыс-шкафта киім-кешегі, столының үстіне, астына сыймаған кітаптары да сонда. Мартиннің кітап оқығанда керекті жерін дәптерге түртіп отыратын әдеті еді. Бұл жазулары тым көбейіп кеткендіктен, бөлменің о шеті мен бұ шетіне жіп тартып, соған дәптерлерін арқанға жайған кір сияқты қаз-қатар қылып іліп қоюына тура келді. Осының салдарынан бөлмеде олай-бұлай жүру деген барынша қиындаған. Есік ашу үшін әуелі қабырғадағы шкафтың қақпағын жабу керек, ал оны ашу үшін есікті жаппай болмайды. Бөлме ішінде тура жүру деген жоқ. Есіктен керуетке жеткенше шырқ айналып жүру керек, Мартин талай нәрсеге соқтығып, орнына әрең жетеді. Кірер есік пен шкафтың қақпағын рет-ретімен ашып-жауып, өтіп алғасын, ас қоятын жәшікті аударып кетпеу үшін оңға қарай кілт бұрылмақ керек; сонан кейін керуетті айналып, солға қарай бұрылу керек, әйтпесе столға соқтығасыз. Осылай айнала жалтарумен жүріп, ақыры бір каналдың аңғарына енесіз, оның бір жағы стол, екінші жағасы керует. Егер жалғыз орындық өзінің орнында тұрса, каналмен ешқандай кеме өте алмайды. Сондықтан орындық керуеттің үстіне шығып кеткен. Мартин пісіретін тамағын отырып әзірлейді. Өйткені су қайнағанша немесе ет қуырылғанша кітаптың екі-үш бетін оқып тастайтын әдеті. Ac пісіретін бұрыштың тарлығы сонша, Мартин керегінің бәрін орнынан тұрмай-ақ қолын созып ала береді. Отырып істегені өзіне қолайлы, түрегеліп тұрса, жарықты көлеңкелер еді.
Мартин әрі тоқ, әрі арзан бірнеше тамақ пісіре білетұғын. Оның қырық пышағы жалақтаған асқазанына не жесе сол тастай батып, судай сіңеді. Негізгі қорегі бұршақ көже, картоп және мексикандарша бөрттірген бармақтай-бармақтай қоңыр бадана. Ол күріш пісіруге өте бап. Тегі, ешбір американ әйел күріштен ондай дәмді ас пісіре алмайтын шығар. Күніне бір рет осындай тәтті күріш татпай отырған емес. Май орнына Мартин кептірген жемісті суға қайнатып, қоюын нанға жағып соғып алады. Кепкен жеміс жай жемістен екі есе арзан. Ара-тұра аз ғана ет асып немесе сүйек-саяқ қайнатып, сорпа қылып, тамағын түрлендіріп тұратын да әдеті бар. Күніне екі рет қаймақсыз, сүтсіз кофе қайнатады, кешке ылғи шай ішіп жатады. Кофе мен шай қайнатуға онан шебер адам жоқ.
Мартиннің осыншама есепқой болуы амалсыздың шарасы. Кірханада жүріп тапқан ақшасының бәрі каникулына жұмсалып кеткен. «Күн көріс» үшін жазғандары жуық арада жауап келе қоймайтын тым алыста жүр. Мартин әбден саяқ сопы болып алды, үйден шықпайды. Күніне үш кісінің жұмысын бір өзі атқарады. Бұрынғысынша күніне бес сағат қана көз шырымын алып, күн сайын он тоғыз сағат ауыр еңбек етеді. Бұған төтеп беріп жүрген тек құрыштай берік денсаулығы. Мартин уақытының бір минутін босқа жібермейді. Мысалы, бір жапырақ қағазға кейбір түсініксіз сөздердің мағынасын немесе қалай айтылатынын белгілеп алады да, айнаның жақтауына қыстырып қояды. Қырынғанда не шашын тарағанда сол сөздерді жаттай береді. Керосинка үстінде де ілулі тұрған сондай қағаздар: ас әзірлегенде, ыдыс жуғанда жиған-терген сөздерін жадына тоқи береді. Жапырақ-жапырақ қағаздар, әлбетте, ауысып, жаңғырып тұрады. Кітап оқығанда түсініксіз сөз кездессе, сөздікке қарап, қағазға тіркей береді, кейін оны айнаға не қабырғаға іліп қояды. Сөз тіркеген қағаздар қалтасында да жүреді, дүкенде кезек күтіп тұрғанда, көшеде кетіп бара жатқанда ала салып, оны да жаттап жүргені.
Бұл тәсілін Мартин сөз жаттауға ғана қолданып қойған жоқ. Атағы шыққан авторлардың шығармасын оқығанда да әр қайсысының өзіне тән стилін, баяндау, сюжет құру ерекшелігін, оқшау сөздері мен теңеулерін, өткір сөздерін — қысқасы ұстаруына керекті дегеннің әммәсін ескерусіз қалдырмайды. Бәрін көшіріп алып, тексеріп, зерттеп отырады. Бірақ ешқайсысына еліктемейді. Оның іздейтіні жалпыға ортақ принцип. Ол әр алуан жазушының әдеби әдісін тізімдеп отырады. Сондағы мақсаты — әдебиеттік әдіс дегеннің табиғаты туралы жалпы қорытынды жасау, соған сүйеніп, өзінің өзгеше жаңа, соны әдісін табу һәм оны ретті жеріне ғана орнымен әдемі қолдана білу. Осы сияқты ол ел аузынан да өте бір орынды айтылған, көркем сөздер жинап жүрді — құлаққа жағымды, жүрекке жылы тиетін, тоғышарлардың сүреңсіз езбесінен жарқырап бөлек тұрған сөз маржандарын тере берді. Мартин әр уақытта, әртүрлі жағдайда белгілі бір құбылыстың негізінде, өзегінде жатқан принциптерді ғана іздейді. Сондай құбылыстарды өз қолынан жасай алатын болуы үшін, оның жалпы қалай туып, қалай жасалатынын білмекке тырысады Ол сұлулықтың сыртқы әсем бейнесін тамашалауды ғана қанағат тұтқан емес. Балалардың у-шуы, пісірген астың иісі ешуақытта арылмайтын тар лашығында отырып, ол лабораториядағы химиктер сияқты сұлулықтың құранды бөлшектерінің жік-жігін ашып, ішкі құрылысын түсінуге тырысты. Өз қолымен сұлулық жасауға мұның көмегі тиер деп үміт етті.
Мартин саналы еңбектің адамы. Еңбек ету бойына біткен қасиет, әдет. Ол сәтке, талантының жұлдызына сеніп, қаламының ұшынан не шығып жатқанын өзі білмейтін соқыр тәуекелдің мес, әлдеқалай келе қалатын көңіл күйін көбіне місе тұтпайды. Оның білгісі келетіні: «қалай болды», «неге бұлай болды»; творчествосы — ақыл елегінен өткен өнер; әңгіме не өлең жазбастан бұрын Мартиннің санасында оның нобайы, ұзын ырғасы әзір тұрады, алдына қойған мақсаты және сол мақсатқа жетудің көркемдік құралдары да күні бұрын көкірегінде сайрап тұрады. Бұлай болмаған күнде жазғаны жақсы шығады деп сенбейді. Екінші жағынан, ол әлдеқалай ауызға түсе кететін кейбір әдемі сөз бен сөз тіркестерін де қадірлейді. Өйткені, ол да өзі көксеген сұлулыққа, шығарманың тұлғасына жарасып тұратынын біледі. Шабыттан туатын осындай тапқырлықты Мартин, тіпті, қадір тұтады, саналы творчестволық іздену жемісінен жоғары қояды. Сұлулықты тексере жүре, көркемдіктің заңдарын зерттей келе оның мынаған көзі жетті — сұлулықтың астарында бір тұңғиық сыр бар, оның құпиясын өзі ешуақытта аша алмайды. Тіпті ешбір адам баласы оның түбіне жетіп, түйінін шеше алмаса керек. Спенсердің шығармаларынан есінде қалғаны: заттың түпкі мәнін адам баласы ешуақытта түсіне алмақ емес. Өмір сыры сияқты сұлулық сыры да ақыл шеше алмайтын жұмбақ, қатте сұлулықтың күрмеуін табу бәрінен де қиын. Сұлулық пен өмірдің түйіні бір, адам баласы аспан жұлдыздарының тозаңынан, күн нұры мен тағы басқа әлдене ғаламаттан тұратын осы шырмауыт түйіншектің бір тіні ғана.
Осы ойдың әсерімен Мартин «Жұлдыз тозаңы» деген мақала жазады. Мақалада сынның өзін емес, сыншыларды мінеді. Мақаласы шебер де шешен жазылған мағыналы шығарма болып шықты. Бірақ жіберген журналдардың бәрі жарамайды деп өзіне қайтарып жіберіпті. Тыншуын алған ойдан осылай арылған Мартин бұрынғысынша өмір шеруін тарта берді. Ол көп уақыттан бері ақылына қонған әрбір ойды аудара қарап, ақтара тексеріп, көп толғанып, толғағы жеткенде ғана қағазға түсіріп әдеттенген, жазғандарының бірде бір жолы жарық көрмесе де, ол қынжылмады. Жазу Мартин үшін күрделі ойлану процесінің қорытынды кезеңі, жеке-жеке, үзік-үзік ой сарасының түйіні, көкірегіне толып кеткен фактылар мен қағидалардың жиынтығы, сығымы. Мақала жазса миынан жаңа идеялар мен проблемаларға орын босайды. Бұл көп адамға тән ара-тұра «сөйлесіп, шер тарқату» әдеті сияқты бірдеңе. Тірі жанның кей-кейде шер-шеменнен ішін босату үшін, шын немесе жалған қасіретті ұмыту үшін осылай ететін әдеті.
Жиырма төртінші тарау
Арада бірсыпыра уақыт өтті. Мартиннің ақшасы азайды, баспадан чек келмеді. Мазмұнды деген әңгімелері әрдайым тез оралады, «күн көріс» үшін жазғандары да соның аяғын құшты. Бұрынғыдай тар мүйісте түрлі ас әзірлейтін күндер өтті. Орта дорба күріш пен аз ғана кепкен өрігі қалған. Бес күннен бергі қорегі сол. Азықты енді несиеге ала бастады. Дүкенші — португал Мартиннің борышы үш доллар сексен бес центке жеткенде азық бермей қойды.
— Неге десең,— деді дүкенші,— сіздікі жұмыс жоқ. Маған қалай төлейсіз?
Бұған Мартин ештеңе айта алмады. Дүкеншінің сөзі орынды. Оның түсінігінше, жұмысқа мойны жар бермей жүрген, дені-қарны таза, жап-жас жалқау немені несиеге асырау жөн емес.
— Ақша тапсаң — тамақ береміс,— деді дүкенші.— Мәнет жоқ — тамақ жоқ. Солай болады...
Жігіттің өз басына мін тақпайтынын білдіргісі келгендей, португал:
— Мынаны тартып жібер. Бір стакан. Мен сыйлаймын. Сенікі менікі тамыр,— деді.
Мартин тамырының шарабын «тартып жіберіп», үйіне барып, нәр татпастан, төсегіне құлай кетті.
Овощты Мартин басқа дүкеншіден алатын. Оның иесі американ сауда антына онша берік адам емес екен, бес долларға дейін шыдады, сонан кейін ол да тыйды. Наубайшы екі долларға, қасапшы — төрт долларға жетіп тоқтатты. Сонымен, борышының жамғысы он төрт доллар сексен бес пенс болыпты. Машинаның жалын төлейтін уақыт та таянған екен, Мартин әлі екі ай ұстай тұруға болатынын шамалап, борышына тағы сегіз доллар қосты. Енді осы мерзім өткеннен кейін Мартин несиеге ешнәрсе ала алмайтын болса керек.
Овощ дүкенінен алған соңғы азығы бір қап картоп. Мартин соны апта бойы күніне үш рет қорек етеді. Анда-санда Морздардікінен тамақ ішеді, аздап әл жинайды, бірақ стол толы неше түрлі тамақ пен тағамды жеңкірейін десе ұялып, жемейін десе қарны ашып, Тантал азабын талай тартқан. Кейде беттің арын белге байлап дегендей Мартин апасының үйінің түскі асына жетіп барады. Онда да ары төзгенше аздап жейді. Морздардікіне қарағанда қолы мұнда батылырақ.
Ол күн-күн сайын тапжылмай отырып, еңбек етті. Почтальон күн сайын қолжазбаларын өзіне әкеп тастайды. Марка алуға ақша қалмаған. Қайтып келген қолжазбалары стол астында үйіліп жатыр. Оның екі күн ұдайымен дәм татпаған күндері болды. Морздардың үйінен ас дәметуге болмайды, Руфь екі жетіге Сан-Рафаэльге қонаққа кеткен, апасының үйіне бара беруге жүзі шыдамайды. Бұл аздай бір күні почтальон бірден бес қолжазбасын әкеліп берді. Сонан кейін Мартин пальтосын алып Оклендке кетті. Ол сапарынан пальтосыз оралғанымен қалтасында бес доллары бар еді. Дүкеншінің әрқайсысына бір-бір доллардан үлестіріп шықты. Сонымен, үйінде жуалап майға қуырған ет шыжылдады, кофе бүлкілдеп қайнады, үлкен бір күршек қайнатқан қара өрік те пайда болды. Асқа тойып алып, Мартин столына тағы отырды. Түн ортасы шамасында «Өсімқорлардың өр зорлығы» деген мақаласын аяқтады. Жазып бітірген соң стол астына тастай салды, өйткені бес доллардан түк қалмаған — марка алатын ақша жоқ.
Бірнеше күннен кейін сағатын, іле-шала велосипедін залогқа берді. Азығынан аз-кем ақша үнемдеп, марка сатып алып, барлық қолжазбасын тағы жан-жаққа жөнелтті. «Табысты» деген шығармалары үмітін ақтамады. Оны ешкім алған жоқ. Оларын газеттерде, арзан апталықтарда басылып жүрген шығармалармен салыстырып қарап еді, өзінікі анағұрлым артық көрінді. Әттең не пайда, ешкім алмайды. Газеттердің көпшілігі «синдикат» дейтін арнаулы агенттіктерден дайын материал алады екен дегенді естіп, сондай агенттіктің біреуіне бірнеше ұсақ мақаланы жіберген, олары да тез арада өзіне қайтып жетті. Тасқа басқан бір жапырақ жолдамада мұндай материалды синдикаттың штатындағы қызметкерлер жазады депті.
Жасөспірімдер журналының бірінен Мартин «Одан-бұдан» деген бөлімшесінде басылған құлаш-құлаш анекдот, ұсақ әңгімелер көрді де, бәрекелді-ай, мынау бір табыстың мол көзі екен, деп ойлады. Бірақ бұл жолы да істің сәті түскен жоқ, жібергендерін түп-түгел өзіне қайтарыпты. Кейін, бұл тәрізді кәсіптің керегі болмай қалған бір заманда, Мартин ондай ұсақ-түйекті қосымша табыс үшін редакция қызметкерлерінің өздері жазатынын білді. Әзіл сөз апталықтары Мартиннің қалжың-өлеңдерін қайтарыпты, ірі журналдарға жіберген өлең-фельетондары да өткен жоқ. Ендігі бір үміт артқаны газет фельетоны. Басылып жүрген фельетонсымақтардан өзінің жазғандары әлдеқайда әдемі екенін жақсы білетін Мартин, екі әдебиет агенттігінің адресін тауып алып, очерк пен қысқа әңгімелерін соған тоғытты. Бірақ, жиырма шақтысын жазып, бір де бірін орналастыра алмағасын, жазуын тоқтатты. Күн сайын газеттен ондаған осындай әңгіме, фельетон оқиды. Соның бірде бірі бұл жанрда өзінің жазғандарымен салыстыруға да тұрмас еді. Шара бар ма, әбден амалы құрыған Мартин ақыр соңында: қой, мен өз шығармамды өзім әжептәуір көріп, кемшілігін байқаудан, әділ пікір айтудан қалған екенмін деп түйді.
Адамдық қасиеттен тып-типыл баспа машинасы баяғысынан бір жазбайды. Мартин қолжазбасын маркасымен бірге пакетке, оны апарып почта жәшігіне салады, үш-төрт жұма өтісімен почтальон үйіне қоңырау соғып, кері әкеліп тастайд. Әлбетте, ар жақта, жіберген адресте тірі жан жоқ. Әншейін майлап, күйлеп қойған автомат қана бар. Меселі қайтқан Мартин редактор бар дегенге де шүбәлана бастады. Өйткені, әлі күнге олардың бірде-бірі тірлік белгісін білдірген емес. Ал жазғандарының бәрін ешбір дәлел-себеп айтпастан, ізінше кері қайтаруына қарағанда, редактор дегені жай бір лақап болу керек, оны таратып жүрген әлгі соғылған әріп терушілер, метранпаждар мен редакцияның хат тасушылары шығар деп ойлады.
Мартиннің өміріндегі бір ғана бақытты мезгілі — Руфьпен өткізген сағаттары, ол да жиі келе бермейді. Бұрын көңілін елегізетін бір түйткіл, Руфь ғашық екенін айтқалы, азапқа айналғандай. Өйткені Руфь бұрынғысынша қол жетпес алыста жүр. Мартин оған екі жыл күт деп еді, уақыт болса зымырап өтіп барады, әлі өндірген түгі жоқ. Істеп жүрген жұмысын Руфьтің мақұл көрмейтінін де сезеді. Қыздың тура ашып айтпағаны рас, бірақ жанамалап болса да айқын сездірген. Қыз кейіген жоқ, тек мақұл көрмеді. Руфьтей ұяң емес, өзге өткір әйел болса, кейір еді. Руфь тек тәрбиелеймін деген кісісі ырқына көнбегеніне ренжіді. Алғашында жігіт көңілшек, көнгіш сияқты еді, бара-бара бас көтеріп, мистер Морзға да, мистер Бэтлерге де ұсамаймын деп кекірелеп кетті.
Қыз Мартиннің ең қадірлі қасиетін елемей қалды немесе түсінбей қалды. Мартин адам өмірінің қай қалпына болса да үйлесе кететін өте икемді адам. Руфь оны қыңыр, қиқар деп түсінді, себебі өзіне мәлім бір ғана үлгісіне оны үйлестіре алмады. Қыз жігіттің аспандаған ой-қиялына ере алған жоқ, өзі шыға алмайтын биікке жігіт шырқап көтерілген шақта, қателесіп, лағып кеттіге жоритын болды. Әкесінің, шешесінің, ағаларының, тіпті, Олнидің сөзі әрқашанда көңілге қонымды, түсінікті-ақ, ал Мартиннің пікірі түсініксіз болса — кінә өзінен деп ойлады. Дүние әлемге шындықты өзім ұғындырамын дейтін жеке-дара жалғыздың ежелгі трагедиясы ғой бұл.
— Сізге жұрт айтса болды, бас ие бересіз,— деді Мартин бір күні Руфьке Прапс пен Вандеруотер туралы пікір алысып отырғанда.— Бұл кісілердің беделі күшті екені рас, олар Құрама Штаттардың таңдаулы әдеби сыншыларынан саналады. Әрбір мектеп оқытушысы Вандеруотерді американ сынының көсемі деп біледі. Оның жазғандарын мен де оқығам, маған ол кәдімгі көк езудің өзі сияқты көрінді. Айтқандары әншейін лепірме фраза мен қадірсіз бос сөз, Прапс та соның аяғын құшқан. «Орман мүгін» ол тамаша жазыпты. Үтіріне де қалам тигізе алмайсыз, ал жалпы үніне құлақ салыңызшы — не деген салтанатты кербез үн! Құрама Штаттарында оның қалам ақысы ең жоғары сыншы болуы тегін емес. Асылында, өрескел сөз айтсам бір тәңірім өзі кешірер, ол — сыншы емес. Англияда сын өнері біздікінен жоғары. Ал енді осындай сыншысымақтардың бір қасиеті қайдағы бір жауыр болған ақиқатты аса бір өнегелі, ізгі лебізбен қайталап айта береді. Олар көпке мәлім көпірменің жарапазаншылары. Олардың сын мақаласы жексенбінің уағызындай. Сыншылар мен ағылшын филологиясының оқытушылары бірінің сөзін бірі қостайды. Екі жағының да қауашағында өзіндік идея деген болмайды. Бар білетіні жалпы жұртшылық ден қойған пікір, ал шынын айтсақ, жалпы жұрттың танығаны осылардың сөзі емес, өздері ғана. Әбден өмірге орнығып алған идея сыраның шөлмегіне жапсыратын қағаздай бұларға оп-оңай жабыса кетеді. Бәрінің негізгі міндеті университет жастарының өзінше ойлап, өздігінше пайымдауына ырық бермеу, ылғи белгілі бір трафарет бойынша топшылауға жаттықтыру.
— Меніңше,— деді Руфь,— жұрт қостаған пікірге құлақ асып жүрген мен сізден гөрі шындыққа бір табан жақынмын ғой деймін. Пұтты көрсе өршеленіп кететін тағылардай беделді кісілерге дүрсе бас салатын әдетіңіз не?
— Пұттың түбіне жетіп жүрген тағылар емес, миссионерлер,— деді Мартин күліп,— бірақ, амал бар ма, миссионерлердің бәрі мәжуси дінін ұстаған елдерді аралап кетіп, өз елімізде мистер Вандеруотер мен мистер Прапсты тағынан тайдыратын ешкім қалмапты.
— Олармен қоса университет профессорларын да тайдыру керек дейсіз ғой, тегі,— деді Руфь.
Мартин басын шайқады.
— Жоқ, жаратылыстану ғылымын оқытатындары қалсын. Пайдасы бар. Ағылшын филологиясының есек миын жеген жарапазаншыларын ғана аластау керек. Оннан бірі қалса да жетеді.
Филологтар хақында осыншама қатал пікір айтуын Руфь кісіні қорлау деп білді. Сыпайы киінген, сабырлы, байсалды, әрбір сөзін салмақтап сөйлейтін мәдениетті университет оқытушылары мен өзінің әлдеқалай ғашық болған жігітін салыстырды. Бұл кім еді? Жұпыны киінген кешегі матрос, жуан сіңір жұмысшы, салуалы пікір айту орнына қит етсе қызараңдап, абырой сақтау орнына айғай салып кететін, әдепсіз тентек емес пе еді? Оқытушылар болса тым тәуір жалақы алып отыр, әрі нағыз джентльмен адамдар. Мартин ше: жалғыз пенс табысы жоқ, джентльменге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын біреу.
Руфь Мартиннің дәлелдерін салмақтап жатуды керек деп санамады. Оның қателігін жағдайдың өзі көрсетіп отыр. Оқытушылардың әдебиет туралы айтқаны шындық, сондықтан да олар өмірден орнын тауып, рахат көріп келеді. Мартин ше: оның бір де-бір шығармасы әлі өткен жоқ, демек ол қателесіп жүр, лағып жүр. Мартинніц өз сөзімен айтсақ, оқытушылардың ісі «өнген», өз ісі өнбеген. Әдебиет туралы ол дұрыс пікір айта алмайды. Осы бөлменің ортасында қып-қызыл болып ұялып, қолапайсызданып, бір нәрсені қағып кетем бе деп өз-өзінен қорынып, көзі тірі Суинберн туралы: осы «Свайнберн» қашан өліп еді деп, тіпті, онысымен тек тұрмай «Шырқа, шырқа» деген шығармасы мен «Өмір аятын» мен де оқығанмын деп мақтанатыны кеше ғана еді ғой. Онан не күтуге болады.
Сонымен Руфьтің ұстаған жолы — жұрт айтса болды, көп айтса көнді. Мартин осыны жақсы түсінді, бірақ бұған мән бергісі келген жоқ. Прапс пен Вандеруотер туралы, ағылшын филологиясының оқытушылары жайлы пікірі қандай болмасын, ол қыздың өз басын сүйеді. Сонымен бірге ақыл-ойы толысып, әлі қыз көрмеген қиянға шырқағанына көзі жетті. Қыздың көп нәрседен хабары жоқ екен.
Руфь Мартинді музыкадан хабарсыз деп санайды, опера турасындағы пікірін теріс, жаңалыққа жасаған қарсылығы деп біледі.
— Ұнаттыңыз ба?—деп сұраған бір күні ол Мартиннен екеуі операдан қайтып келе жатқанда.
Сол күні Мартин тамағынан үнемдеп, бір ай бойы жинаған ақшасына қызды театрға апарған еді. Өзіне қатты ұнаған спектакль жайлы Мартин сөз бастайтын шығар деп еді Руфь, ол үндемегесін сұрақты өзі қойды.
— Маған увертюрасы өте ұнады,— деді Мартин,— тамаша екен.
— Операның өзі ше?
— Операның өзі де, яғни оркестр ұнады. Ал анау өңкей қылжақбастар дәмсіз қылымси бермей, сахнадан кетсе екен деп отырдым.
Руфь қайран қалды.
— Тетралани мен Барильоны айтасыз ба?— деді қыз.
— Иә, бәрі, бәрі туралы айтарым осы.
— Олар ұлы артистер ғой!
— Ұлы болса қайтейін. Орынсыз қылмыңдап, музыканың қадірін кетіреді.
— Тіптен, Барильоның дауысы да ұнаған жоқ па?— деді Руфь дауысын көтеріп.— Карузодан кейінгі осы деп жүр ғой жұрт.
— Жоқ, ұнайды, Тетралани де ұнайды. Бұл әйелдің дауысын мен білсем, өте жақсы.
— Ендеше... олай болса...— Руфь не айтарға білмеді.— Олай болса, мүлде түсінбеймін. Дауысын мақтайсыз, музыканың қадірін кетірді дейсіз. Қай сөзіңізге сенеміз.
— Шыны осы. Олардың концертін ғана тыңдаған жақсы. Оркестр ойнаса, тіпті тыңдамаған артық. Мен түзелуден кеткен реалистпін. Ұлы әнші әрі ұлы актер бола бермейді. Әлбетте, Барильо ғашықтық ариясын айтқанда дауысы періштенің үніндей естіледі, Тетраланидің әуені онан да әсем, ал құйқылжыған оркестр музыкасы қандай десеңізші. Таласым жоқ, осының бәрі зор ғанибет. Бірақ сахнадан салмағы екі жүз қадақ, гренадерше сорайған әйелді көргенде, оның қасындағы беті қатпар-қатпар, шәртиген тәпелтекті көргенде жүрегің айниды. Екеуінің кеудесін көтеріп, өңешін керіп, жүрегін басып, жынданған адамша қолдарын ербеңдете беретінін қайтерсің. Мен осының бәрі уыздай жас принц пен ай десе аузы, күн десе көзі бар принцессаның арасындағы ғашықтық сахнасы дегенге сенуім керек. Жоқ, сене алмаймын. Бұл ерсі қылық, есалаңдық. Табиғи көрініс емес — мүләйімсу, монтанысу. Ғашықтық сезімін кісі осылай білдіре ме екен? Мен өзіңізге осылай етсем қайтер едіңіз – шапалақпен тартып жіберер едіңіз.
— Сіз түсінбейсіз,— деді долырып Руфь,— әрбір өнердің өзіндік шегі бар, шеңбері бар (осы арада университетте жуырда тыңдаған бір лекциядан естіген өнердің шартты салдары жайлы кеп есіне түсе кетті). Мысалы, сурет екі өлшемді өнер, бірақ сіздің қиялыңызға ол үш өлшемді дүние болып көрінеді. Бұлай етіп көрсететін суретшінің таланты. Әдебиетте автор бәрін білетін, бәрін бір өзі кесіп-пішетін құдірет тәрізді. Сіз оның әйел кейіпкерінің құпия сырын баяндауына хақы барын білесіз. Сонда әйелдің ойындағысын кім естіп, кім біліпті? Театрда да солай, сәулет өнерінде, операда, барша өнер атаулыда осылай. Рас, кейбір қайшылыққа көнуге тура келеді.
— Иә, өнер атаулының шартты екенін түсінемін,— деді Мартин. (Оның дұрыс айтқанына Руфь таң қалды: тегі, кітапханадан қолына түскен кітапты оқып, өздігінен білім алмай, университеттен тағлым алған болар ма).— Бірақ шарттылықта да шындық болуға тиісті. Қатырғыға ағаштың суретін бояп, сахнаның екі шетіне қоямыз да, оны орман дейміз. Шарттылық дегеніміз осы, ал осының өзінде де шындық бар. Теңіздің суретін біз арман демейміз ғой. Дей алмаймыз да. Бұлай етсек сезімімізді зорлаған болар едік. Сондықтан сахнада бір-екі есалаң-жынды қылымсып, бетін тыржитса, соның бәрін ғашықтықтың белгісі, сүйіспеншілік сезімі екен дей алмасақ керек.
— Музыканы да беделді кісілерден артық түсінемін деп ойлайсыз ба?— деді Руфь ашуланып.
— О, жоқ, жоқ. Мен музыка туралы өз пікірімді ғана айттым. Ондағы мақсатым: Тетралани ханымның ерсі қылығы оркестрден алған әсерімді бұзғанын дәлелдеу. Мүмкін, музыка білімпаздарының айтқаны рас-ақ шығар. Менің өз пікірім бар, оны бүкіл дүниедегі музыка саласындағы беделділердің төрелігіне сала алмаймын. Өзіме ұнамайды екен — ұнамайды деймін, ұнады деп өтірік айта алмаймын! Көпшілікке ұнайды немесе ұнайды-мыс деген дақпыртқа еріп, менің де ұнайды дей салуым керек пе? Жоқ, мен жұрт сән көрді екен деп көңілім қаламаған нәрсені жақсы екен, жарасымды екен дей алмаймын.
— Сонда да музыканы түсіну үшін дайындық керек қой, операға ерекше дайындық керек. Бәлки...
— ...менің опера тыңдауға дайындығым жоқ шығар?— деді Мартин қыз сөзін жалғастырып.
Руфь басын изеді.
— Мүмкін, бірақ бұған қуанбасам, ренжімеймін. Егер жастайымнан опера тыңдап әдеттенсем, мен де бүгін сонау екі шырағыма қарап, елжіреп, көзімнен жас алар едім, маған да олардың қылмыңдағаны, ән мен музыкадай әсем көрінер еді. Бірақ, сөзіңізді жандандырайын, мәселенің түйіні тәрбиеде, мені қайта тәрбиелеу қиын, уақыты әлдеқашан өтіп кеткен. Маған шындық ұнайды, өзге ешнәрсе керек емес. Шындығы жоқ бос қиял әсер етпейді маған, опера да басынан аяғына дейін жасанды нәрсе сияқты көрінеді, әсіресе, мыртық Барильо буаз биедей Тетраланиді құшағына қысып: О, сізді сүйемін деп безек-безек еткенде, бетім шыдамайды.
Руфь бұрынғы әдеті бойынша, Мартиннің көзқарасына тек көпшілік мойын ұсынған нәрсеге бас ию тұрғысынан ғана баға берді. Ойпырау, менікі ғана жөн, өзге мәдениетті жұрт түсінбей жүр дейтұғын бұл кім еді соншама? Қысқасы, Мартиннің пікірі ешқандай әсер еткен жоқ. Руфь көп айтса көндінің адамы ғой, сотанақтың сөзіне құлақ аспады; оның үстіне қаршадайынан музыкамен таныс, операны бала жасынан ұнатады. Күні кешеге дейін көше өлеңдері мен рэгтаймнан өзге дәнеме естімеген Мартин Иденнің енді бүгін келіп, дүние жүзінің асыл қазынасын әлен де-пәлен деп тілдеуге қандай хақы бар? Бұл жағдай намысына тиген Руфь Мартинге іштей өкпелі екенін сезді. Жігіттің пікірін керілік немесе орынсыз әзіл деп бағалауға болар еді. Бірақ Мартин үйінің алдына ертіп әкеліп, қоштасарда аймалап, сыпайы сүйгенде жүрегіндегі ғашық оты лау ете түскен Руфь бәрін де ұмытты. Кейін, ұйқысы келмей төсегінде дөңбекшіп жатып, Руфь: осы жігітке бола бүкіл үй-семьяның сөзін қалай аттадым екен, қалайша оған ғашық болып қалдым екен деп көп ойланды.
Келесі күні Мартин Иден «табыс үшін» жазуды қоя тұрып, бір отырғанда «Қиял философиясы» деген мақала жазып тастады. Марка жапсырған ала конверт қолжазбаны саяхатқа ала жөнелді. «Философия» талай маркасын ауыстырып, талай жерді аралады.
Жиырма бесінші тарау
Мария Сильва жоқшылық зарын көп тартқан, кедейлік дегеннің не екенін білетін әйел еді. Руфь үшін кедейлік тұрмыстағы белгілі бір тарыншылық қана. Бұл туралы оның білігі осыдан аспайды. Мартин Иденнің кедей екенін біле тұрса да, Руфь қиялында оның өмірін жас Авраам Линкольннің өмірімен немесе мистер Бэтлердің не болмаса осылар сияқты өмірін жоқшылықтан бастап, ақырында барша мұратына жеткен адамдардың өмірімен салыстырушы еді. Кедейшілік қолайсыз екенін біле тұра, оны ақылы мен қабілеті бар кісінің мансапқа жетуіне қамшы болады дейтін буржуазиялық пікірді қостайды. Сондықтан Руфь Мартиннің сағаты мен пальтосын зақылетке бергенін естігенде онша қобалжи қойған жоқ. Қайта тезірек ақылы кіріп, әдебиетпен айналысуын қояр деп үміттенді.
Мартиннің жағы суалып, жүдеп кеткенін көргенде Руфь оны аштықтан деп ойлаған жоқ. Қайта өзгере бастапты ғой өзі деп қуанды, қарашы, ажары нұрланып, нәзіктік белгісі пайда болғанын, бұрынғы әрі еліктіріп, әрі жеріндіріп тұратын жануарлық жабайы қыртысы таралған тәрізді-ау деді. Кей уақытта Руфь оның көз жанарынан айрықша нұр көріп, таң қалушы еді, жігіттің арманы, өзінің қалағаны — ақынға не ғалымға ұсағандай көретұғын. Бірақ, Мария Сильва Мартиннің ұрты суалып, көзінің жайнап кетуін өзгеге жорыды, осы белгілеріне қарап, ол Мартиннің шабан-шардақ болғанын байқады. Бір күні үйден пальто киіп шығып, жер лайсаң күн салқында пальтосіз қайтқанын көрген. Сонан кейін аз уақыт ажары кіріп, көзіндегі аштық белгісі сөнгендей болған еді.
Мария көп ұзамай сағат пен велосипедтің де жоқ болып кетіп, сол тұста Мартинге тағы жан кіре бастағанын байқаған. Мария Мартиннің жұмысты өте көп істейтінін біліп жүрді. Өйткені, шамға құйған кәресіннің есебі өз қолында ғой. Жұмыс! Мартиннің жұмысы өзгеше кәсіп болғанымен өзінен кем бейнеттенбейтінін жақсы түсінеді. Бірақ, тамақты неғұрлым аз ішсе, жұмысты солғұрлым көп жасайтынына таң-тамаша. Оқтын-оқтын Мартин қатты ашығып жүр-ау деген күндері, бір баласынан жаңа пісірген нан беріп жіберетін еді: татып көрсін, мұндай дәмді нанды өзі пісіре алмайды ғой, деп қулық жасағанситын да. Анда-санда бір аяқ ыссы сорпа жібереді, жіберуін жіберсе де, өзінің қаны мен тәнінен жаралған жас бөбектерінің ризығын аузынан жыруға не хақым бар еді деп қынжылады да. Мартин мұнысына қатты риза, себебі ол кедейдің кедейге деген рахымын бағалай біледі.
Бір күні Мария кілең қызыл қарын балаларын бар тамағымен жаңа ғана тойындырып бола бергенде, су ала келген Мартинді қалған он бес цент ақшасына бір галлон арзан шарап алдыртып, қонақ еткен. Әуелі екеуі бір-бірінің денсаулығына көтерді. Онан кейін Мария Мартиннің жұмысы сәтті болсын деп, Мартин Джемс Грант жудырған кірінің ақшасын тезірек төлесін деп тағы көтерді. Джемс Грант балташының көмекшісі, борышын уақытында өтемей, Марияға түйдей үш доллар бересі-ді.
Аш қарынға ішкен қымыран шарап екеуінің де басына шықты. Бұлар бір-біріне былайша мүлде ұқсастығы жоқ кісілер. Алайда екеуі де қайыршы, жалғыз басты жандар ғой, ешуақытта жаман аты аталмайтын сол қайыршылық екеуін бірге берік көгендеген тәрізді. Мария Азор аралдарында туып, он бір жасына дейін сонда тұрған екен. Мартин Азор аралдарында болып едім дегенде Мария бір қуанды. Мартиннің Гавайя аралдарында болғанын естігенде Мария онан жаман қуанды. Себебі әке-шешесі кейін сонда көшіп барыпты. Ал өзі тұрмысқа шығатын Мауйи аралында да болғанын айтқанда Марияның қуанышы қойнына сыймай кетті. Бақса, болашақ күйеуімен алғаш танысатын Кагулуи аралында да Мартин екі рет болған екен. Ойпырай, кілең қант тиеген кемелер әлі көз алдымда! Сонда болғаныңыз рас па? Жасаған-ау, дүние шіркін, тіпті, тар екен ғой! Вайлукуда болдыңыз ба? Онда да болыпты! Ал плантацияның ең басты бақылаушысын білесіз бе? Білмегенде ше, жігітіңіз оның да денсаулығына арнап, кезінде бір стакан шарабын қағып жіберіпті.
Осылай өткен-кеткенді еске ала отырып, екеуі аш өзегін ашыған шараппен алдады. Мартинге өзінің болашағы үмітсіз сияқты көрінген жоқ. Ерте ме, кеш пе, мұратына жететінін, елге атағы жайылатынын білді. Сол болашақтың тынысы мен лебін қазір-ақ сезіп жүр. Көп ұзамай уысына да түсетін шығар. Осы арада ол алдында отырған әйелдің омсырайған кескініне сынай қарады, жіберген наны мен сорпасы есіне түсті, қатты риза болды, жақсылығына жақсылық қайтарғысы келді.
— Мария,— деді ол кенет дауыстап,— дүниедегі ең бір арманыңыз не?
Әйел түсінбей бетіне қарады.
— Осы қазір не керек, не тілер едіңіз?
— Жеті пар башмақ — балаларға.
— Ол тілегіңіз орындалады,— деді Мартин, Мария қуанып, басын изеді.— Ал, онан гөрі қомақтырақ ештеме қаламайсыз ба?
Марияның көзінен қуаныш нұры жадырады. Мартин әзілдеп отыр ғой деп ойлады. Оған ешкім бір ауыз жылы сөз айтпағалы не заман.
— Ойланыңыз, асықпаңыз,— деді ол Мария айтайын деп аузын аша бергенде.
— Яхшы,— деді әйел,— ойландым. Маған үй кирак, өзімдікі үй кирак,— тегін тұру үшін. Айына жеті доллар төлемеу үшін.
— Бұл тілегіңіз де орындалады,— деді Мартин.— Тез арада орындалады. Ал ең зор тілегіңіз қандай? Мені бір не қаласаңыз соны орындай алатын құдірет деп біліңіз де, іркілмей айта беріңіз.
Мария бір минуттей ойланып отырды.
— Айтсам — қорқасыз.
— Жоқ, жоқ, қорықпаймын, айта беріңіз,— деп күлді Мартин.
— Үлкен нәрсе ғой, ах, өте үлкен.