Мартин Иден - 10

Мартин қатты шаршағанын байқады. Табанынан тік тұрып, он төрт сағат үзбестен жұмыс істегенін ұмытқандай өзінің бұл халіне қайран қалды! Будильнигін таңғы алтыға қойды да, бес сағатын шегеріп, түнгі бірге дейін кітап оқымақ болды. Аяғын суыту үшін башмағын шешіп, стол басына отырды, кітаптарын айнала алдына жайып салды. Фискенің мұнан екі күн бұрын оқып тоқтаған жерін ашты. Басы мең-зең. Бір оқыған абзацын екінші рет оқиды. Әлден уақытта ояна келсе, ашық тұрған терезеден таудың салқын лебі есіп, бүкіл денесі мұздап қалған екен. Сағат түнгі екі. Төрт сағаттай ұйықтапты. Шешініп, төсегіне қайта жатқан бетте, басы жастыққа тиер-тиместе қор ете түсті.
Сейсенбі күні бұлар тағы тыным тапқан жоқ. Джоның шапшаңдығына Мартин таң қалды. Қимылына көз ілесер емес. Күн ұзын жұмысқа бар ынтасын салып, титтей уақытын босқа жібермейді және Мартинге бес қимыл жасау орнына үш, үш қимыл орнына екі қимыл жасау әдісін үйретеді. Мартин де еліктеп бақты. Өзі де епті, зейінді еді, жұмысқа келгенде алдыма жан салмаймын деп мақтанатұғын да. Бар өнерін салып, Джоның айтқанын екі етпеуге тырысты. Жаға мен манжеттерге, үтіктеген кезде көпіршімейтін етіп, әдемілеп крахмалды жаққаны сонша, Джо мақтап қойды оны.
Жұмыста ешбір үзіліс деген болмайды. Бірін бітірсе, ілешала екіншісіне кіріседі. Бұлар екі жүз ақ көйлек крахмалдады. Оң қолымен оның жағасын, кеудесі мен манжетін ыссы крахмалға малса, сол қолымеи өзге жерін крахмалға тигізбей көтеріп тұруы тиіс. Крахмал сондай ыстық — көйлекті сыққан сайын қолдарын салқын суға малып тұрады. Сол күннің кешінде екеуі түнгі он жарымға дейін үлбіреген әйел киімінің бүкпесі мен бүктесінін түгел крахмалдап шықты.
— Тропикте де тап мұндағыдай емес — жеңілірек,— деді Мартин күліп.
— Дәл маған жеңіл соға қояр ма екен, кір жуудан басқа қолымнан не келеді менің,— деді Джо.
— Сен бұған әбден машықтанып алған екенсің.
— Машықтанбай. Оклендте мен он бір жасымнан істей бастағам. Пармен жүретін катокта тұрдым. Міне, сонан бері табан аудармағаныма он сегіз жыл болған екен. Ал тап мұндағыдай каторга көрген емен. Мұнда ең кемі үш адам болуы тиіс. Ертең бізге тағы да түнделетуге тура келеді. Сәрсенбі сайын ылғи солай — жаға, манжет.
Мартин будильнигін тағы бұрап, столға отырып, Фискенің бетін ашты. Бірақ бір абзацын да оқи алған жоқ. Кітаптың жазуы көз алдында селтең қағып, қалғи берді. Түрегелді, олай-бұлай жүрді, ұйқы ашам ба деп жұдырығымен басын түйгіштеп те қарады, болмады. Сонан кейін кітапты алдына жайып салып, саусағымен қабағын керіп отырып оқымақ болған, бірақ сол қалпында көзі ашық күйі ұйықтап кетіпті. Ақыры ол ұйқы жаумен арпалысуын қойды да, не істеп, не қойып жүргенін толық түсінбестен, шешініп, керуетіне бара құлады. Жеті сағат ұдайымен хайуанша пысылдап, ауыр ұйқыда жатып, будильниктің шылдырынан ояна кетсе, ұйқысы әлі қанбаған екен.
— Қалай, көп оқыдың ба бүгін?—деді Джо.
Мартин басын шайқады.
— Көп емес!— деді Джо көңілін жұбатқысы келгендей.— Бүгін катокты түннен бастап жүргізейік те, ертең ерте, таңғы сағат алтыда жұмыстың бәрін үлгірейік. Сонда оқуға уақытың қалады.
Бұл күні Мартин үлкен кеспекке улы сабын езіп, жүннен тоқыған бұйымдарды шайқаумен болды. Кір шайқайтын бір лекері де бар екен бұлардың, онысы кеспектің үстіне көлденең асқан көпір ағашқа байлаған поршень мен арбаның төлкесі.
— Өзім ойлап таптым осыны,— деді Джо мақтанып.— Әрі білік, әрі қол орнына жүреді, жетісіне ең кемі он бес минут уақыт үнемдейді бұл! Мына дию-перінің тандырында жүрген бізге тым құрса бір минут үнемдеу неге тұрады, білесің ғой!
Жаға мен манжеттерді катоктен өткізуді де ойлап шығарған Джо, кешке екеуі әлектр жарығымен жұмыс істеп жатқанда, оның жайын Мартинге ол былай түсіндірді:
— Басқа кірханаларда бұған ешкімнің әлі ақылы жеткен жоқ. Осының арқасында мен сенбі күні жұмысты елден бұрын сағат үште үлгіріп жүрмін. Тек айла-әдісін білу шарт. Ерекше температура, ерекше қысым жағдайында манжетті не жағаны катоктан үш рет өткерсең болғаны. Міне қарашы.
Ол манжет алды қолына.
— Қолмен де бұлай жылмитып шығара алмайсың, солай емес пе?
Бейсенбі күні Джо бұрқан-талқан болды: нормадан артық бір буда крахмалдайтын ішкиім жіберіпті қожайын.
— Жау алсын,— деді ол айқайлап,— құрысын бәрі де! Илігерім жоқ енді. Хайуанға ұсап бір жеті итшіледім, әрбір минут уақытымды үнемдедім, сол да жетер. Енді қара, нормадан тыс бір буда кір әкелгенін! Мен ерікті елдің азаматымын, білдің бе, айтармын айтарымды, голландиялық доңызыңа! Французша сөйлеп, сыпайыламаспын, білдің, бе? Құрама Штаттардың тілінен де табылар саған лайықты сөздер. Нормадан тыс тағы бір буда жібере қоюын қарашы!
— Құрсын, тағы да түн ортасына дейін жұмыс істейтін болдық қой,— деді ол аздан кейін өзінің әлгінде ғана ашу шақырып, сырттан айбат шеккенін ұмытып, тағдыр шіркінге мойын ұсынғандай.
Бұл түні де Мартин кітап оқи алмады. Газет көрмегелі бір жұма болған. Көруге де құлқы жоқ. Жаңалық — хабар білуге зауқы соқпайды. Әбден қалжыраған, селт етіп көңілі ештеңеге ауар емес; дегенмен ол сенбі күні, шынымен жұмыс сағат үште тоқтайтын болса, велосипедпен Оклендке баруға бел байлады. Жетпіс миль баруы, жетпіс миль қайтуы — сонымен, аз да болса тынығып, алдағы жетіге әл жинауға мұршасы келер емес. Поезбен барған жөн еді, бұған екі жарым доллар ақша керек. Ал Мартин қалай да қор жинауға бекіген.
Он жетінші тарау
Мұнда жүріп, Мартин көп нәрсеге үйренді. Алғашқы аптаның бір күнінде Джо екеуі екі жүз ақ көйлек жуып, әзір еткен еді. Джо машина басқарды, машинаның үстіндегі көпір ағашқа болат пружинамен жалғаған үтік көлбей сырғанап, киімді бір тегіс басып тұрады екен. Джо киімнің крахмалдаған жерін осылай үтіктеп, дайын болғанын Мартинге тастай береді. Мартин оны тақтайға салып, өзге жерін қолмен үтіктеп шығарады.
Бұл сағат сайын тоқтаусыз жүріп жатқан ауыр мехнат. Қонақ үйдің ашық верандасында кілең аппақ киім киінген еркектер мен дамалар моцион үшін серуендеп жүреді немесе стол басында жайласып, салқын сусын ішіп отырады. Ал кірхананың іші адам тұншыққандай қапырық. Шоқтай қып-қызыл плита жалын атады, ыстық үтіктің табаны дымқос шүберекке тиген сайын шыж етіп, бу бұрқылдайды. Бұлардың үтігі әдетте үйде қыздыратын үтіктен анағұрлым ыссы. Әлгі саусаққа түкіріп, қызуын байқайтын үтік Мартин мен Джоға суық көрінер еді. Бұлар үтіктің қызуын бетіне тосып байқайды және оның температурасын ерекше бір сезіммен қатесіз біледі. Осының сыйқырын Мартин адамға айтып түсіндіре алмас еді. Егер үтік тым қызып кетсе, салқын суға малады. Мұның да айла-амалы аз емес. Шамадан бір секунд артық ұстасаң, суытып аласың; Мартин осының бәріне өзінің автоматтан бетер мүлтіксіз машықтанып кеткеніне таң-тамаша.
Тіпті таңданып тұруға да мұршасы жоқ. Мартиннің бүкіл зейін-зердесі жұмыста. Тірі машина тәрізді басымен де, қолымен де тоқтаусыз бір қалыпта істейді де тұрады. Бойындағы бар адамдық қасиетін жұмыс жеңіп кеткендей. Басында дүние туралы, оның ғаламаты жайлы ойлануға орын да қалмаған. Миындағы кең сарай бекітілген, пешеттелген. Мартиннің ой-санасы бір тар лашыққа, штурман рубкасына келіп тығылған тәрізді. Осы арадан ол қолдары мен саусақтарына әмір етеді — буы бұрқыраған матаның бетімен үтікті қалай сырғанату керек, бір қалыпты, бір елі ауытқымастан, бірінен соң бір қимыл жасап, қисапсыз көп жең мен етекті, қолтықтарды, бой-бойды қалай үтіктеген жөн, үтіктелген киімді бүкпей, қатып тұрған қалпында қалайша тастап тұру оңтайлы — осының барша тәртібін айтады. Осыған орай Мартин бірін тастап, бірін алып тұрады. Ұзақты күн осылайша дамылсыз жұмыс үстінде өтеді. Тыста, Калифорнияның аптабында, тіршілік дүниесі маужырап, мүлгіп тұрғанымен, мұнда тұншықтырған кірханада арпалыс зәредей бәсеңсіп көрген емес. Қонақ үйдің верандасында самалда салқындап отырған мырзаларға таза киім керек.
Тер Мартиннің денесінен бұршақтай домалайды. Ішкен суда қисап жоқ. Бірақ күннің ыстығы сонша, су бұрқырап термен шыға береді. Теңізде жүзіп жүрген шағында да ең ауыр бейнет ойлануына бөгет болмаған еді. Кеме иесі уақытының ғана қожасы екен ғой; ал мына қонақжай иесі ол аздай, ой-санасының да әміршісі болыпты. Ақылын да, жігерін де жегідей жеген ауыр еңбектен өзгені ойлауға уақыт жоқ. Бөтен ой да жок. Тіпті, Руфьқа өзінің ғашық екенін де, емес екенін де білмейді. Ол үшін Руфь өмірден ғайып боп кеткен. Жұмыстан қалжырап жүрген Мартиннің өткенді есіне түсіруге халі жоқ. Тек кешке, төсегіне жатқанда немесе таңертең, ас үстінде, Руфь көз алдында сағымдай бұлдырайды.
— Тозақтан да сор емес пе бұл?—деді бір күні Джо.
Мартин басын изеді. Бірақ өз-өзінен әлденеге тыжырына қалды. Бұл хал айтпаса да анық еді ғой. Екеуі жұмыс үстінде көпаса сөйлеспейтұғын-ды. Бейуаз сөз істің шырқын бұзады. Міне, қазір де Джоның сөзіне зейіні ауып кетіп, екі қимыл артық жасады.
Жұма күні Мартин мен Джо кір жуатын машинаны таңертең ерте жүргізді. Жетісіне екі рет қонақ үй кірі: дастарқан, майлық-сулық, жастық тысы, ақ жаймалар жуылатын. Осының бәрін үлгеріп болғаннан кейін олар жібек бұйымға кірісті. Бұл аса сақтық жасауды керек ететін қиқым-сиқымы мол қиын жұмыс. Мартин сәл саябырлап қалды; себебі, тездетемін деп титтей қате бассаң, тәңіріге жазғаның.
— Көрдің бе мынаны?—деді Джо бір уысқа сиғандай үлбіреген көкірекшені көрсетіп.— Күйдіріп алсаң, жалақыңнан жиырма доллар ұстап қалады.
Бірақ Мартин ешнәрсе күйдірген жоқ; бұлшық етін сәл босатқанымен, жүйке тамырын шыңдай түскен ол еппен, жаза баспай, тоқтаусыз істеп тұр. Тек Джоның: кірін өздері жумайтын болған соң жібек киетін қайқаңдаған қатындарды жерден алып, жерден салып тілдегеніне айызы қанғандай. Жаңа киім Мартинге, Джоға да қарадай жабысқан қарғыс сияқты. Аса қымбат, санаулы минуттарын құртып кетеді. Екеуі күн ұзын тірі әлекке түсті. Сағат жетіде кір жууды тоқтатып, ақ жаймаларды, дастархан мен орамалдарды катоктан өткізді. Сағат онда қонақ үйдегілер тегіс ұйқыға батқан шақта бұлар жұқа киімді тағы қолға алып, түн ортасына, түнгі сағат бірге, екіге дейін ырсылдады! Жұмыс сағат екі жарым кезінде тоқтады?
Сенбі күні таң сәріден жұқа киім мен көр-жерді тағы қолға алды бұлар. Ақыры, сағат үште, алты күн арпалысқан ауыр жұмыс тоқтады.
— Бұл жолы тегі Оклендқа бара алмассың деймін,— деді Джо екеуі есік алдындағы баспалдаққа шығып, рахаттанып, темекі тартып отырғанда.
— Жоқ, барып келем,— деді Мартин.
— Самтырап не бар сонда? Әлде көңілдес қызыңа барып жүрсің бе?
— Жоқ, кітапханаға барып, кітап ауыстыруым керек. Ал екі жарым доллар ақша үнемдеу үшін велосипедпен жүргенім жөн.
— Почтаға салып жібермейсің бе. Ширек доллар ғана алады.
Мартин ойланды.
— Онан да, шырағым-ау, дем алсайшы, бір күн тынығу керек қой. Мен де өзіңдей адаммын. Мінеки, әбден қалжырап отырмын.
Мұнысы рас еді. Әрбір секунд, минут үнемдеу үшін жан таласқан, сылбырлықты сүймейтін, қиыншылықтың қандайын болса да жеңбей тынбайтын, қайрат пен жігер тасқыны бәсеңдемейтін адам баласының ең күшті моторы, жұмыстың нағыз жын-перісі — мұның да жеті бойы азаптанып, енді милау адамша мең-зең болып отырған сиқы мынау. Қабағы аузына түсіп кеткен, ажарының шырайы қайтқан. Мойыған. Папиросын құлықсыз сорып отыр. Әсерсіз, ынжық дауысы біркелкі баяу қалпынан өзгермейді. Оты сөнген, жігері қайтқан, тіпті, қазіргі тыншуы да сергіте алмаған сияқты.
— Дүйсенбі күні бәрі қайта басталады,— деді ол көңілсіз. — Осының керегі не! Ә? Шынымды айтсам, кейде кезбелерге қызығамын. Жұмыс істемейді ғой олар, сонда да күнін көріп жүр. Оһ, оһ! Бір стакан салқын сыра жұтар едім. Соған бола сүйретіліп, сонау деревняға баруға ерініп отырмын. Сен ақымақ болма. Кітабыңды почтамен жөнелт те, өзің осында бол.
— Мұнда күні бойы не бітіремін?—деді Мартин.
— Тынығасың. Қатты шаршағаныңды сезбей отырсың ғой. Мысалға мені алшы, жүйкем құрып, кейде газет оқи алмаймын. Бұрын бір рет сүзек болып ауырған едім. Ауруханада табаны күректей екі ай жаттым — түк істегенім жоқ. Шіркін-ай, десейші!
— Ой, қайран дүние-ай!—деп қойды ол аздан кейін қиялданып.
Мартин ваннаға түсіп, қайта оралса, Джо зым-зия жоқ. Мартин оны «бір стакан салқын сыра жұтуға» кеткен шығар деп ойлады. Артынан іздеп, деревняға барғысы келген жоқ. Башмағын шешпестен, керуетіне жата кетті. Аз ғана есін жимақ болды. Кітапты қолына да алған жоқ. Діңкесі құрыған екен. Кешкі ас әзір болғанша, ұйқылы-ояу езіліп жата берді. Джо асқа дейін оралмады. Мартин бағбаннан сұрастырып еді, ол: «Джо-екең, сірә, сырахананың сөресіне тамыр жайған болар», деді. Кешкі астан кейін Мартин жатып ұйықтады. Таңертең түрекелсе, әжептәуір тынығып қалған сияқты көрінді. Джо әлі келмепті. Мартин ағаштың көлеңкесіне барып, жантая кетті де, жексенбі күнгі газетті алды қолына. Сөйтіп жатып күннің сәске болғанын аңғармапты. Тыныштығын ешкім бұзбаса да, көзі ілінбей ояу жатса да бүкіл денесі дел-сал болып газет оқи алмады. Түскіліктен кейін тағы газет оқымақ болған, бірақ газетін басына бүркеніп, қалғып кетіпті.
Жексенбі күні оның осымен өтті, дүйсенбі күні таңертең тағы да кір сұрыптады. Басына сүлгі ораған Джо не көрінгенді балағаттай жүре суға сабын езді, машина жүргізді.
— Жаман үйреніп кетіппін әбден,— деді ол,— сенбінің кеші десе бір бәле ішкілікке бастайды да тұрады.
Тынымсыз ауыр еңбек үстінде тағы бір жұма өтті. Жарқыраған электр жарығымен түн ортасына дейін әуреленіп, сенбі күні жұмысты сағат үште аяқтағанына қуанышы басылмай жатып, Джо тағы да «бәрін ұмыту үшін» деревняға кетіп қалды. Мартиннің бұл жексенбісі де өткен жексенбідегідей болды. Ағаштың көлеңкесіне жатып, біраз ұйықтады, оянғасын енжар отырып, газет қарады. Онан кейін түк істемей, миғұла болып кеткен адамдай мәңгіріп, бірнеше сағат құр жатты. Өлесі болған екен, ойлауға да зауқы жоқ, өз намысын өзі аяққа басып, өзін-өзі қор еткен адамдай өзінен өзі жиіркенді. Бойындағы адамгершілік қасиеттің бәрі сөнген, талабы тойтарылған, өмір қуаты томырылған, ешнәрсеге көңілі соқпайды. Ол өлген. Жаны өшкен. Хайуан болып, жұмыс малына айналған. Қазір ол жасыл желектің селдірінен төгілген күн нұрының сұлулығын сезбейді, көк аспанның түпсіз тереңі әсер етпейді, ол сиқырлы сырын ашуға талпындырған ғаламаты мол космос жайлы ой түсірмейді. Өмір деген жан төзгісіз, көңілсіз, мағынасыз, тек кісіні зеріктіретін беймаза безек сияқты көрінді оған. Елес экранына әлдекім қара жамылғы жауып кеткендей, ал қиялы жарықтың жалғыз сәулесі түспейтін тастай қараңғы, тар қапасқа қамалғандай еді. Сенбі сайын деревняға барып, мас болып, алдағы ауыр азапты ұмыттыратын есірікке ерген Джоны күндейтін де күн туды.
Төртінші аптаның бітпестей ұзын сонары басталған кез, Мартин өзіне-өзі, бүкіл өмірге ләнет айтумен болды. Жабыңқы көңілі өмірден жеңілгенін сезеді. Әңгімелерін керек қылмай, қайтарып жіберген редакторлардікі-ақ жөн екен. Қазір осының дұрыстығына көзі жетіп отыр. Ол өз басын мазақ, арманын мансұқ етіп күлді. Руфь «Теңіз толғауларын» почта арқылы қайтарып жіберген екен. Қыздың хатын селқос оқыды. Өлеңін асыра мақтап, айтып жете алмағансыпты. Бірақ Руфь бала ғой, шындықты түгел жасыра алмаған. Асылы, өлең оған ұнамапты. Хатының әрбір жолынан өзін-өзі қамшылап, қиналып мақтағаны көрініп тұр. Әлбетте, Руфьтікі де жөн. Бұған -өлеңін қайта оқып шыққанда көзі жетті. Оның ешбір сұлулығын көре алған жоқ. Қайта осындай өлеңсымақ жазуға не себеп болғанын түсіне алмады. Бұрын тым батыл сияқты көрінетін сөздері мен сөйлемдері қазір кісі күлерліктей, теңеулері қисынсыз, жан түршіккендей, жалпы алғанда, басынан аяғына дейін мағынасыз жалған бірдеме болып шыққан. «Теңіз толғауларын» табанда өртеп жібергісі келді. Бірақ ашудан қағаз тұтанар ма, астағы машинаның лаулап тұрған пешіне баруға шамасы жоқ; бар күшін жат кісілердің іш киімін жууға сарқып, өз шаруасына зәредей мұршасы қалмаған ғой.
Мартин жексенбі күні Руфьке қалай да хат жазбақ болған. Бірақ сенбінің кешіне жұмысын аяқтап, ваннаға түсіп шыққаннан кейін, мұның да дүние пәленің бәрін ұмытқысы келді. «Джо думан қып жүр ме екен, барып көрейінші» деп ойлады да, іштей өзінің өтірік айтып тұрғанын сезді; бірақ бұл жайлы ойлана беруге дегбірі төзбеді, бәрібір ойын он екі саққа жүгіртіп, өзінің өтірігін шығарып жатпас еді, себебі, аңсағаны ол емес, бәрін ұмыту ғой. Серуенге шыққан адамдай ол жайбарақат, асықпай деревняға қарай келе жатыр. Шарапханаға нақ таянған кезде әлденеге абыржып, өкшесі жерге тимей кетті.
— Мен сені судан өзге сусын татпайтын шығар деуші едім!—деді Джо.
Мартин ештеңе деген жоқ, виски алып, стаканға шүпілдете құйды да, қалғанын Джоға ұсынды.
— Қимылда, тез,— деді дөрекі үнмен.
Джо сәл кідірген еді, шыдай алмай, стакандағы арақты өңешіне қотара салды да тағы құйды.
— Енді біраз күтуге төзімім жетер, сірә, әйткенменен арбаңдай бермесейші,— деді түксиіп Джоға.
Джо да көп күттірген жоқ, қағып салды.
— Сенің де титығыңа жеткен екен, ә?—деді Джо.
Мартиннің бұл жайды сөз қылғысы келмеді.
— Мен саған айтып едім ғой: бұл кәсіп емес, тірінің тозағы деп, деді Джо. — Шынымды айтайын, сенің шыдай алмағаныңа ренжимін, Март. Жарайды, мейлі! Кәне тағы да бір алып жіберейік!
Мартин үн-түн жоқ, үсті-үстіне қылқылдатып жатыр, тек қайта-қайта күңкілдеп, заказ бере береді, буфетші шашын жылмита тараған, көк көзді, қыз мінезді деревня жігіті екен, сасайын деді.
— Адамның өмір жасын осыншама өксіту, қорлау барып тұрған доңыздық,— деді Джо.— Осылай ара-тұра арақ ішіп, шерімді тарқатпасам, жау алғыр кірхананы әлдеқашан өртеп кетер едім. Құдай ақына, қожайынның бақыты бар екен — менің арақ ішкенім оған олжа.
Мартин жауап қайтарған жоқ. Тағы екі-үш стакан қағып алғаннан кейін көзі бұлдырап, мастық жеңейін деді. Соңғы екі-үш жеті ішінде байқалмай кеткен өмір тынысын сезе бастады. Арманы оралды, қиялы тар шырмаудан құтылып, шарықтап: жарқын биікке тағы да көтеріл дегендей болды. Қиял экраны күмістей жарқырады, ап-айқын елес тізбегі бірін-бірі қуалап, құбылып, сеңдей тоғысты. Әдеттен өзге бір керемет қатарласып, қол ұстасып жетелей жөнелді, тағы да білмейтіні, қолынан келмейтіні жоқ сияқты көрінді. Осы халін Джоға айтқысы келіп еді, оның да өз арманы бар екен: шіркін, тірі азаптың бәрінен құтылып, пармен жүретін үлкен кірхананың қожайыны болсам-ау, деп қояды ол.
— Иә, Март, мен буыны қатпаған балаға жұмыс істетпеймін, осы сөзіме илан. Ешуақытта істетпеймін. Сағат алтыдан кейін жұмыскердің бәрін босатамын, кірханада жан қалмайды. Естідің бе? Машина да, адам да көп болады менде. Сондықтан жұмысты үнемі уақытында тоқтатып тұрам. Ал, сені өзіме көмекші етіп алар едім, Март. Жоспарым осы. Арақ ішуді қоям, қаражат жинаймын, екі жылдан кейін...
Мартин сөзіне онша құлақ аспағасын, Джо сырын буфетшіге айта бастап еді, оны жергілікті екі фермер шақырып әкетті. Ләйліп көңілі тасып, дүниені бір шайқап қалғысы келген Мартин трактирдегілердің бәрін — бірнеше батракты, бағбанның көмекшісін, қонақжайдың атшысын, буфетшінің өзін және бір шарапханаға кіріп келіп, сөренің сонау шетінде сайтандай селтең қағып тұрған бір кезбені де — әйтеуір, кім көрінгенді қонақ етіп, сыйлай берді.
Он сегізінші тарау
Дүйсенбі күні таңертең Джо бұрқылдап жүріп машинаға бір құшақ кір салды.
— Мен айтсам бар ғой...— дей бастап еді ол, Мартин ызғарланып:
— Мазамды алмай әрі жүрші өзің!— деп бетінен қауып тастады.
Кейін екеуі түстікке отырғанда Мартин:
— Ғафу ет, Джо,— деп кешірім өтінген.
Джо көзінен жасын іркіп:
— Жарайды, жарайды, достым, біз тамұқта жүрген жандармыз ғой, кей-кейде аяқ астынап арс ете түссек—әжеп емес. Мен жақсы көріп кетіппін сені, құдай біледі. Сондықтан, айтқан сөзің азғана көңіліме келгені рас еді. Саған үйір болып кетіппін, тіптен,— деді.
Мартин қолын қысты оның.
— Жау алғырдың бәрін тастап, кезбе болып кетсек қайтеді осы,— деді Джо.— Мен ешуақытта ел ақтап көрген емеспін, тегі, кезбелік тамаша болу керек. Ойлап қарашы өзің — қолың бос, – түк істемейсің! Бір кезде сүзек болып, ауруханада жатқаным бар еді. Сондағы көрген рақатым әлі күнге есімнен кетпейді. Сондай тағы бір ауру тап болмады-ау маған!
Арада жиырма шақты күн өтті. Қонақ жайдағы кісілер де, жуатын жұқа киім де көбейді. Екеуі ересен ерлік көрсетіп, электр жарығымен ел бір ұйықтағанша жұмыс істеді, ас ішетін уақытына дейін үндемеді, таңертеңгі тамағын ішпестен, іске кірісетін болды. Мартин бұрынғыдай ваннаға түсіп, салқын суға шомылуын қойды: қолы тиер емес. Ал Джоның бар уайымы уақытының әрбір минутын есептеу, алтын санаған сараңдай бір минутын шашау шығармайды, жұмыс десе машинадай зіркіл қағады, өзі тәрізді тағы бір жанды машинамен, бір кезде Мартин Иден деп аталған біреумен үнсіз-түнсіз жалғасады.
Мартин қазір өте сирек ойланады. Оның ой тұрағы бекітулі, терезелері шегелеулі, ал өзі болса сол тұрақтың қақпасын күзеткен елес қана. Иә, ол тірі аруақ қазір. Джоның айтқаны рас. Екеуі де ұлан-базар еңбек дүниесінің ебелек қаққан елесі. Әлде, тіпті, осының бәрі ұйқыда көрген түс пе? Оқта-текте, ауыр үтікпен ақ киімнің қыртыс-тыртысын жазып, бұрқыраған ыстық буға малынып тұрған шақта, Мартин осының бәрі түс қой деп өзін-өзі алдарқатады. Мүмкін, тіпті, көп ұзамай, болмаса мың жыл өткесін бе, әйтеуір, қауашақтай бөлмесінде ұйқысынан ояна кетіп, сия-сия столына отырып, кеше ғана қалдырған жұмысын қайта бастап кетер әлі. Әлде жазу жаздым дегені де түсі ме? Мүмкін, оянғасын жазу жазбас, вахтасына барар, төсегінен атып тұрып, палубаға көтеріліп, аспанда сан мың жұлдызы жымың қаққан тропиктің түнінде штурвалға тұрар, пассаттың күбірлеген салқын самалы денесіне жібектей жұмсақ тиіп, әлі-ақ сергітетін шығар.
Бүгін күн тағы сенбі, сағат үште жұмыс тоқтады.
— Бір стакан салқын сыра жұтпаймыз ба?— деді Джо селқос, өйткені сенбі сайын ұстайтын құрысы бүгін тағы ұстап отыр еді.
Бірақ, Мартин ұйқысынан оянған адамдай сергек. Велосипедін жөндеді, тегермешін майлады, рүлін байқады, бәрін сүртіп тазалады. Сонсоң велосипедтің руліне құмырсқадай иіліп, қос педальға кезек-кезек ырғала басып жетпіс миль сапар шегуге тиісті сонау тозаңды жолға кірбие көз тігіп, зырлап бара жатқанын салунда отырған Джо сыртынан көріп қалған. Сол күні Мартин Оклендте қонды, жексенбіде қайтып оралып, дүйсенбі күні іске кірісті, жол соғып шаршағанымен, арақ ішіп, мас болмағанына қуанды!
Арада бесінші апта өтті, іле алтыншы апта да өте шықты. Мартин бұрынғысынша зіркіл қағып, машина сияқты істеп жүр. Тек жан жүйесінің терең түкпірінде лыпылдаған болмашы бір жарық сөнбей қалыпты. Әрбір жетінің аяғында велосипедпен жүз қырық миль жол жүргізетін сол. Бұл да тек қара күштің қимылы. Күндердің күнінде Мартиннің өткен өмірінен қалған осы жалғыз шырағы да сөнді. Жетінші жұманың аяғында өзін-өзі тоқтатуға дәрмені жетпеген Мартии Джомен бірге деревняға барып, аңсаған өмір тынысын тағы бір сезген, соның буымен көңілі де сергігендей болған.
Келесі сенбіде Мартин шаршағанын онан да зор күшке жеңдірейін дегендей тағы жетпіс миль жол жүрді. Тек үш ай өткесін, үшінші рет Джоға еріп, деревняға тағы бір барған. Онда еңсесін басқан ауыртпалықтың бәрін аз уақытқа ұмытып, қайта тірілген, қайта тіріліп, найзағайдың отындай жарқ еткен жасылдың жарығымен қазіргі халін, бұл күнде арақ ішуден емес, ауыр бейнеттен хайуанның кейпіне келгенін анық көрген. Мастық бұл күйдің себебі емес, сылтауы. Таң атса, артынан көп ұзамай, белгілі мерзімінде күннің бататыны сияқты ауыр мехнаттан кейін арақ ішіп, мас болу табиғи заң екен ғой. Жүк артатын салпаң құлақ хайуанға бір айналып кеткеннен кейін жарқын биікке қайта көтеріле алмайды екенсің: вискидің ақылына салған бір ақиқаты осы; Мартин бұған мойын ұсынды. Вискидің даналығын қараңыз: ол осылай аса бір маңызды шындықтың кенет бетін ашып берді.
Мартин қағаз, қарындаш сұрап алып, компаниеде отырған кісілердің бәріне виски бұйырып, олар денсаулық үшін тост көтеріп жатқанда, өзі қағазға бірдеме жазды.
— Телеграмма ғой, Джо, оқып қарашы,— деді ол.
Mac болған Джо ыржалақтап, оқи бастады. Бірақ, кенет айығып кеткен адамдай Мартинге жазғыра қарады да, мұңайып, көзінен жас алып:
— Мені тастап шынымен-ақ кетесің бе, Март?—деді.
Мартин басын изеді, бейсауат бір баланы шақырып алып, телеграфқа жұмсады.
— Тұра тұр! Мен сәл ойланайын,— деді Джо тілі күрмеліп.
Тәлтіректеп барып, сөреге сүйенді, сол кезде Мартин сүйемелдеп, иығынан қапсыра құшақтай алды.
— Екі қызметкердің екеуі де кетеді деп жаз,— деді кенет Джо.— Жаз солай.
— Саған жол болсын?
— Саған ше?
— Мен теңізге кетем. Сен жарамайсың ғой оған.
— Оның рас. Бірақ, мен кезбе болам. Ең абзалы сол.
Мартин бip минуттей сынай қарап тұрды да:
— Оллаһи, осының дұрыс!—деді.— Жүк теңдейтін жануар болғаннан да, кезбе болғаның артық. Әйтеуір, адам сияқты өмір сүресің. Сен сорлы бүгінгіше өмір көрген жоқсың.
— Көрдім,— деді Джо,— бір кезде ауруханада жатқаным бар. Сүзек болып ауырғам, айттым ғой деймін саған. Эх, рахат деп соны айт, шіркін.
Мартин телеграммадағы «екінші жұмысшы» деген сөздің орнына «екі жұмысшының екеуі де» деп түзетіп жатқанда, Джо:
— Ауруханада жатқанда араққа зауқым соққан жоқ еді. Бұл бір тамаша емес пе, ә? Ал жеті бойы жегінді сияқты жұмыс істеген адамға арақ ішпей болмайды. Аспазшылардың өлгенше ішетінін кім білмейді... Наубайшылар да солай. Өйткені жұмысы ауыр олардың. Тоқта! Телеграмманың жарым ақысын мен төлеймін.
— Жарар, кейін есеп айырармыз,— деді Мартин.
— Әй, бері келіңдер бәрің де, енді мен қонақ етем!—деді Джо айғайлап, ақшасын сөреге салып жатып.
Дүйсенбі күні таңертең Джо елегізіп, не қыларын білмеді. Басының ауырғанымен де, жұмыспен де кәбі болған жоқ. Терезенің алдында отырып, күнге, ағаштарға қараумен талай-талай қымбатты минуттарын босқа өткізді.
— Miнe, қарашы! — деді ол өз-өзінен өрепкіп.— Мынаның бәpi менікі ғой. Бостандық, еркіпшілік деген осы! Сонау ағаштың түбіне жантая кетіп, мың жыл ұйықтасам да өз еркім. Кеттік, Март. Жау алсын жау алғырдың бәрін, пысқырып та қарамаймын! Не күтеміз осынан, кетейік, әйда. Алдымызда бейнетсіз кең дүние жатыр. Түзедім соған бетімді. Енді қайтып оралман.
Бірнеше минуттен кейін машинаға кір салып жатқанда, Джоның көзі қожайынның көйлегіне түсіп, белгісінен тани кетті. Жаңа ғана қолы жеткен бостандықтың қызуымен көйлекті еденге атып ұрып, аяғымен тепкілей бастады.
— Мынау сенің тұмсығың болсайшы, Голландияның доңызы! – деді ол айғайлап.— Мә, саған! Керегі осы ғой! Мә! Мә, саған! Кәне, кім тоқтатар екен мені! Тоқтатып көрсінші, көрістірейін әкесіне.
Мартин күліп, араша түскенсіді. Сейсенбінің кешіне екі жаңа қызметші келді, Мартин мен Джо оларға алдағы жексенбіге шекте жұмыстың жайымен таныстырды. Джо түк істеген жоқ, тек олай істе, бұлай ет деп қана отырды.
— Қой, шырағым, болмайды енді! Саусағымды қимылдатсам көр. Көп болса, мерзімінен бұрын босататыны ғой, мейлі. Мен бір паруайсыз жанмын. Жұмыс істеуді қойғанмын. Енді жүк вагонына отырып алып, дүние кеземін, ағаштың көлеңкесінде жатып ұйықтаймын. Эй, қызметшісымақтарым! Қимылдаңдар! Тездетіңдер! Терлеңдер! Терлесеңдерші, шайтан алғырлар, түге! Ертең ит өлімімен өлген күні, сендер де мен сияқты жидіп кетесіңдер,— бұл дүниеде кімнің қалай тұрғаны көп емес, бәрі бір! Ақыры бір. Солай емес пе? Кәне өздерің айтыңдаршы, бәрі бір емес пе? Ә?
Сенбі күні қожайынмен есеп айырысып, екеуі жол айырыққа дейін бірге барды.
— Сен, әрине, менімен бірге жүрмейсің ғой, өтініп те керегі жоқ шығар?— деді Джо үмітсіз кескінмен.
Мартин басын шайқады. Велосипедіне отыруға ыңғайланды. Екеуі қол алысты, Джо Мартиннің қолынан ұстап тұрып:
— Біз екеуіміз бұл дүниеде әлі кездесеміз, Март. Жүрегім сезеді. Қош бол, Март, бақытты бол. Мен жақсы көрем сені, құдай біледі, шын жақсы көремін!—деді.
Мартин бұрылысқа жетіп, көзден таса болғанша, Джо үйірінен айырылған қаздай жалғыз өзі жол ортасында артынан қарап тұрды.
— Жақсы жігіт еді,— деді ол күбірлеп,— өте бір жақсы адам еді.
Сонан кейін ілбіп, жол жиегімен су тартатын бұлқынға қарай жүрді, сол арада шойын жолда тіркеу күтіп, жүк тиейтін үш-төрт бос вагон тұрған.
Он тоғызыншы тарау
Руфь семьясымен Оклендке қайтып оралып, Мартин екеуі тағы да кездесе бастаған. Оқуын бітіріп, атағын алып алғаннан кейін Руфьтің сабақтан қолы босады. Бар жігерін қара кәсіпке сарп еткен Мартин де бұрынғыдай сарылып, жазу жазуын қойған. Бұл жағдай екеуінің жиі кездесуіне, бір-біріне еті үйренуіне себеп болды.
Алғашында Мартин тек тынығып дем алды, жұмыс істеген жоқ. Қатты күйзеліп, есін енді-енді жинай бастаған адам ғой, көп ұйықтады, көп ойланып, көп толғанды. Ақыры бір күндері бұрын селқос қарайтын газетке үңіле кететін болды — бұл серги бастауының белгісі еді. Көп ұзамай өлең мен беллетристика оқи бастады, көптен ұмытқан Фискені қолына алды. Мартиннің таң қаларлық денсаулығы өмір тынысын кеңейтті, әл-ауқатын тез жинады, жастықтың жігері мен желігін қоздыра бастады.
Мартин жақсылап тынығып алғасын таяуда тағы теңізге шығамын дегенде, Руфь жаратпай қалды.
— Неге?— деді ол.
— Ақша керек. Баспа қызметкерлеріне тағы бір шабуыл жасауым үшін ақша мұқтаж. Олармен күрескенде қол артарым – ақша мен шыдамдылық қана.
— Керегі ақша болса, кірханадан неге шығып кеттіңіз?
— Шыққан себебім: онда қалсам, хайуан болып кететін едім. Жұмысты қатты істеген адам көп ұзамай ішкілікке салынады екен.
Қыз Мартинге состия қарады:
— Сіздің айтайын дегеніңіз...— деп мүдіріп қалды.
Мартиннің жауаптан жалтаруына болатын еді, бірақ ол өтірікке жаны қас болуынан, әрі бір кезде: ешуақытта, ақыры немен тынса да, өтірік айтпаймын деп өзіне берген серті есіне түсті де:
— Иә, бір-екі рет жолдан тайғаным рас,— деді.
Руфь селк етіп, әрірек отырды.
— Менің таныстарымның ешқайсысы бұл жолға түсіп көрген емес, – деді Руфь.