Мартин Иден - 06

– Адамның темір соғуға қабілеті болуы мүмкін, бірақ құр қабілеттен не өнеді? Әуелі үйренбей, ұстармай ұста болыпты дегенді естігенім жоқ.
– Сонымен маған не кеңес бересіз? Есіңізде болсын: менің қолымнан жазу келеді, оны өзім анық сеземін. Айтып түсіндіру қиын, бірақ шыны осы.
– Түбінде жазушы боласыз ба, болмайсыз ба, ол өз алдына, бірақ оқығаныңыз мақұл. Кім болсаңыз да білім керек және кездейсоқ таяз білім емес, жүйелі білім алғаныңыз жөн. Ол үшін мектепке түспей болмайды.
– Иә... – деп келе жатыр еді жігіт, Руфь сөзін бөліп:
– Бір жағынан, жаза беруіңізге де болады ғой,— деді.
– Өйтпесіме лажым бар ма менің?—деді Мартин жұлып алғандай.
– Неге олай дейсіз?
Қыз жақтырмай қарады: өз дегені болмаса, өзгенің айтқанына көне қоймайтын қарыспа мінезін жаратпады.
– Олай дейтінім— маған онсыз оқу да жоқ. Уақытылы тамақ ішіп, киім киіп, кітап сатып алуым керек емес пе.
– Мен осыны ұмыта беремін,— деп күлді қыз.— Табысыңызбен бірге тумаған екенсіз.
– Қолқам сау, ой-қиялым алғыр болсын деп тілеймін, табыс ешқайда қашпас. Қиратып көп жұмыстар жасап тастар едім-ау...—«сіз үшін» деген сөз аузынан шығып кете жаздады да, – сылтауы болса,— дей салды.
— «Жұмыстар» деуші болмаңыз,— деді қыз жорта шошып кеткен адамдай.— Тым тұрпайы естіледі.
Мартин ұялып қалды.
— Дұрыс айтасыз, қате сөйлесем, осылай түзете беріңіз.
— Мен... мен аянбаспын-ау,— деді Руфь өзіне-өзі сенбегендей. Сіздің жақсы қасиетіңіз аз емес. Сол жақсыға жақсылық жамала берсе екен деймін.
Мартин майдай еріп, саз балшықтай созылды, қыз қалай илесе де көне беретін тәрізді. Қыздың арманы уысына ілеккен саздан өзі қалаған еркектің бейнесін жасау. Руфь: алдағы дүйсенбіде орта мектепке түсетіндерден емтихан алады екен деп еді, Мартин елбелектеп, емтихан тапсыруға тағайын екенін айтты.
Осынан кейін қыз ұзақ уақыт рояль ойнады, ән салды. Мартин көз алмай сұқтана қарап отырды; беу тәйірі-ай, деп ойлады ол ішінен, бұл қызға қошеметшіл көп адам неге қырындамайды екен, мен сияқты олар да өбектеп, іштен тынып, ынтығып, санадан неге сарғаймайды екен.
Оныншы тарау
Сол күннің кешінде Мартин Морздардың үйінен қонақасы ішкен. Бұған Руфьтің өте риза болған бір жері Мартин әкесіне қатты ұнап қалыпты. Ac үстінде әңгіме теңізшілердің төңірегінде болған. Бұл жайды Мартин өзінің бес саусағындай жақсы біледі. Кейін мистер Морз Мартинді өте зейінді, естияр жігіт екен десе керек. Сол күні ол оғаш сөз айтпауға барынша тырысып, пікірін асықпай, ойланып айтып баққан. Мұнан бір жыл бұрынғы бірінші рет болғандағыдай емес, Мартин өзін стол басында да еркін ұстап, кішіпейіл, тіпті ибалы қалып көрсеткен. Ал мұнысы миссис Морзға ұнайды. Ол кісі жігіттің мүлдем өзгеріп, ысылып қалғанына әрі сүйсінеді, әрі таң қалады.
— Бұл Руфьтің назары түскен бірінші еркегі,— деді кейін ол кісі өзінің жұбайына,— бұған дейін еркек атаулыға өзі тым селқос, салқын қараушы еді ғой. Соңғы уақытта бұл қылығынан тіпті қорқып жүруші едім.
Мистер Морз зайыбына таңырқай қарады.
— Немене, мынау жас матрос уыздай баланың әйел сезімін оятсын дегің келе ме?
— Мен балапаным кәрі қыз атанып, бұл дүниеден қу тізесін құшақтап өтпесе екен деймін. Егер Мартин Иден арқылы оның жалпы ер адамға мейірі оянса — тым жақсы.
– Өте жақсы! – деді мистер Морз да.—Бірақ, біршама болжал айталық, иә, қымбаттым, кей-кейде осылай тұспалдауға да тура келеді. Мәгәрки, қызыңның жалпы еркекке емес, бір ғана кісіге мейірі түсіп кетсе қайтесің?
– Бұл мүмкін емес,— деді күліп миссис Морз.— Жігіт Руфьтен үш жас кіші, олай болатын ешбір реті жоқ. Жаманатқа жорымай-ақ қой. Маған сен.
Сонымен, Мартин Иденнің атқаратын ролі анық болды. Ол тұста ол әдеттен өзге бір ермек ойлап тапқан. Оны есіне салған Артур мен Норман еді. Әңгіме жексенбі күні қала шетіне велосипедпен серуенге шығу туралы. Бәлкім, Руфьтің баратынын естімесе, Мартин де еліге қоймас еді. Ал өзі бұрын-соңды велосипед жүргізіп көрген емес. Руфь жүргізе біледі екен, олай болса мұның да үйренуі керек. Сондықтан, үйіне қайтып бара жатқан бетінде ол жолыңғай магазинге кіріп, қырық долларға велосипед сатып алды. Қиналып бір ай жұмыс істесе де ақысына мұнша сома ала алмас. Әрине, бұл шығыны өзіне оңай тиген жоқ. Дегенмен «Барлаушыдан» алуға тиісті жүз долларының үстіне «Жастар серігінен» алашақ төрт жүз жиырма долларын қосып, бұл ақшам бір мұқтажыма жарады деп қуанып қойды. Велосипед үйренуге шыққан бойда-ақ үржаңа шалбары мен пенжегін жыртып алғанын елең қылған жоқ. Хиггинботамның дүкенінен тігіншіге телефон соқты да, жаңа костюм тігуге заказ берді. Сонан соң велосипедін сыртқы тар басқышпен бөлмесіне алып кірді. Оны қою үшін керуетін қабырғадан бері жылжытты. Сонымен, бөлмесінде өзі мен велосипедінен басқаға ұлтарақтай да орын қалған жоқ.
Жексенбі күні ол емтиханға әзірленбек болған, бірақ інжу іздеушілер туралы әңгімеге зейіні түсіп, ұзақты күн бас алған жоқ, санасын оттай жарқыраған суреттердің сұлулығын қағазға түсіргенше қиялы алас ұрды. «Барлаушы» бұл жексенбіде де қазына іздеушілер жайындағы әңгімесін баспаған екен. Оны да елең қылған жоқ. Тегі, қиялдың пырағына мініп, шығаннан шығып кеткен ғой, үй ішінің екі рет асқа шақырғанын да естімепті. Сонымен, мистер Хиггинботамның әдетте жексенбі күндері ғана әзірленетін жылы-жұмсағынан құр қалды. Мистер Хиггинботамның ойынша, осылай қонақасыға сылқита бір тойғызу – молшылық пен берекенің белгісі. Мол дастарқан үстінде отырып, ол өз-өзінен бөсер еді. Әсіресе, американдық тұрмыс салтының артықшылығы туралы, сол керемет дәстүрдің адамға берешек мүмкіншіліктері жайлы мәселен, оның алабөтен тамсанып айтатыны, овощ сататын дүкеннің приказчигінен сауда кәсібінің қожайыны болып көтерілуге де болатындығы турасында сөкет бірдемелерді сөйлеп отыратын әдеті еді.
Дүйсенбі күні таңертең Мартин Иден інжу іздеушілер туралы бітпей қалған очеркіне іші ашығанымен, Оклендтегі мектепке барды. Арада бірнеше күн өткеннен кейін қорытындысын білмекке тағы барды, ондағылар грамматикадан өзге пәннің бәрінен құлағанын айтты.
— Сіздің грамматикадан түсінігіңіз тым жақсы,— деді оған профессор Хилтон әйнегі қалың көзілдірігі арқылы тесірейе қарап,— бірақ басқа пәннен дәнеме білмейсіз, Құрама Штаттардың тарихы туралы берген жауабыңыз тіптен сорақы, басқаша айтуға болмайды. Сізге берер кеңесім...
Профессор Хилтон үндемей қалды, Мартинге өзінің толып жатқан шөлмегінің бірі сықылды немқұрайды селқос қарады. Профессор мектепте физикадан сабақ береді, семьясы көп, жалақысы аз, тоты құстай сайрап, қайта-қайта айта беретін бірсыдырғы жаттанды ғана білімі бар адам.
— Солай ма, сэр — деді Мартин жүні жығылып, ішінен профессор Хилтоннан гөрі анықтама бөліміндегі кітапханашымен ақылдасқаным артық еді деп ойлады.
— Сізге берер кеңесім: бастауыш мектепте әлі де болса бірер жыл оқыңыз. Ал, жолыңыз болсын!
Мартин онша ренжімеді. Кейін профессор Хилтонның сөзін Руфьке айтқан еді, ол ренжіп қалды. Руфьтің шын қынжылғаны сонша, Мартин болған іске емес, қыздың қайғырғанына қатты өкінді.
— Міне, көрдіңіз бе, менің айтқаным келді ғой,— деді қыз оған.— Біліміңіз анау-мынау студенттен кем болмағанымен, емтиханнан өте алмадыңыз. Себебі, сіз жүйелі білімі жоқ, тек тиіп-қашып оқыған адамсыз. Сізге жүйелі білім алу лазым. Ол үшін жақсы оқытушыңыз болуға тиіс. Түбінде тиянақты білім алмай болмайды. Профессор Хилтон дұрыс айтқан. Мен сіздің орныңызда болсам, кешкі мектепке түсер едім. Оны жыл жарымда бітіріп шығасыз, алты ай уақыт үнемдейсіз. Күндіз жазу жазарсыз, ал қаламақымен күн көре алмасаңыз, басқа кәсіппен айналысуға да уақытыңыз болады.
«Егер мен күндіз жұмыста, кешке мектепте болсам, сізбен қай уақытта көрісем?»—деген ой келді ең алдымен Мартинге, бірақ бұл ойын айтуға бата алмай, оның орнына:
— Кешкі мектепке жүгіріп жүру баланың ісі ғой,— деді.— Егер түбінде еңбегім жанатынын білсем, бұған да қарамас едім. Бірақ, осынан, меніңше, ештеме өнбесе керек. Мен мектеп мұғалімдерінен оқығаннан да, өз бетімше оқысам, тез үлгеремін. Мектепте көп уақытым зая кетеді (бұл сөзді уақытын қимағандықтан емес, қызды қимағандықтан айтты), ал мен уақытымды босқа жұмсай алмаймын. Бос уақытым жоқ та!
– Орындайтын жұмысыңыз да аз емес қой.
Қыз мейірлене қарады. Мартин бірден көне салмай, қарсы келгеніне қатты өкінді, «нағыз есерсоқпын-ау»,— деп ойлады.
– Физика меи химия оқу үшін лабораторияға қатынап тұрмай болмайды, – деді қыз.— Алгебра мен геометрияны өз бетіңізше еш уақытта меңгере алмайсыз. Сізге жетекші керек, тәжірибелі маман-педагог керек.
Мартин енді оның осы сөзіне бір жақсы жауап қайтарайыншы деп, әжептәуір ойланып қалды.
– Мені мақтанып отыр екен деп ойламаңыз, мәселе онда емес, – деді ол. – Менің не нәрсеге болса да тез үйреніп кетем ғой деген үмітім бар. Қай білімге де өздігімше жетіліп кете берсем. Айдын сусыз күні жоқ үйректейін мен оқуға әбден шөлдеген адаммын. Грамматиканы қалай тез меңгердім, көрдіңіз ғой. Онын өзге талай дүниені де оқып білдім. Көп нәрсеге көзім ашылды. Ал менің шындап оқи бастағаным енді ғана. Маған әлі жетіспей жүрген тағы бір нәрсе бар... – деп сәл кідіріп қалды, – ол, инерция. Мен линияға жаңа тұра бастаған жанмын.
– Линияға тұру деген неменесі тағы?—деді қыз сөзін бөліп.
– Ненің не екенін енді аңғара бастадым дегенім ғой.
– Бұл мағынасыз фраза.
Мартин басқаша айтып түсіндірмек болып:
– Мен ішімдегі бағытты жаңа-жаңа түсініп келем,— деді.
Бұл жолы қыз аяғаннан ғана үндеген жоқ.
– Меніңше, ғылым карта сақтайтын штурманның рубкасы сықылды. Кітапханаға барсам, үнемі ойыма осы келеді. Мұғалімнің мақсаты шәкіртіне сол дайын тұрған картаның бәрін рет-ретімен таныстыру. Сол ғана. Ол жол бастаушы, жетекші, жанынан ештеңе қоса алмайды, жаңалық айта алмайды. Картада бәрі бар. Оның міндеті жаңа келген шалағай шәкірт шатасып жүрмесін деп, қайсысының қайда жатқанын айтып беру. Мен шатаспаймын, адаспаймын. Жершілмін. Немене істейтінімді өзім білем... Мен тағы қателесіп кеттім бе?
– «Немене істейтінімді» емес, «не істейтінімді» деу жөн,— деді Руфь.
– Дұрыс айтасыз, «не істейтінімді» екен ғой,— деді ол түзеткеніне разы болып.— Мен әлі не айтып едім? Иә, теңіз карталары турасында екен ғой. Сонымен: қайсыбіреуге...
– Қайсыбір кісіге,— деп тағы да түзетіп қойды Руфь.
— Қайсыбір кісіге жетекші керек. Солай ғой. Маған керек емес. Мен өз жөнімді өзім білем, картаның да талайын көргем. Қай жағалауды қалай зерттеуді ешкімнен сұрамаймын. Және өзім зерттесем, тез үлгіремін. Флоттың жүйріктігін ақырын жүзетін кеменің жүрісімен өлшейді. Мектепте де солай. Мұғалімдер нашар оқитын шәкірттерінен озып кете алмайды. Ал мен жеке оқысам, ешкімге қарайламай, озып жүре берем.
— «Жалғыз жүрсең, тез жүрерсің,»— деген ғой деді қыз.
«Жоқ, жалғыз жүргім келмейді, сізбен бірге болғым келеді», дей жаздады Мартин. Көз алдында күн нұрына шомылған шексіз кеңістік пен жұлдызды аспан сапары елестеді, өзі қызбен қол ұстасып, ұшып барады, оның желбіреген алтын шашы бетін қытықтайды. Жігіт тілі мүкі, сөзге долаң екенін сезеді. Па, шіркін, мына ғажайып суретті бұлжытпай сөзбен қыздың көз алдына келтіре қояр ма еді! Қиялындағы елесті қызға суреттеп бергісі келгені сонша, тұла бойы тітіркеніп, тебіреніп кетті. Бір ой caп ете түсті. Тоқта, түсіндім! Құпия сырдың кілті табылды. Ұлы шеберлер ақын-жазушылар өстеді. Олардың ұлылығы осында. Олар көргенін, сезгенін, ойындағысын сөзбен айтып бере алады. Күн шуақта қалғып отырған ит те түсінде қыңсылайды, үреді. Бірақ бұған не нәрсе себеп болғанын білмейді! Өзі сол күн көзінде қалғып отырған төбет тәрізді. Ертегідей таң ғажайып түс көргенімен, Руфьке оны бейнелеп айтып беруге тіл дәрмені жетпейді. Мұнан былай маужырай беруге болмас. Көкірегі оянып, көзі ашылып, тіл күрмеуі шешілгенше, өзі көрген ертегідей елестерді қызға айтып беру дәрежесіне жеткенше ол оқиды, жалықпай жұмыс жасай береді. Ой-пікірін айта білу сыйқырына жетілген, сөзді өзінің құлы еткен, сөз тіркесін түрлендіріп, онан айрықша бір жаңалық жасай білетін, сол жаңалығынан жеке мазмұндардың жабайы жиынтығынан гөрі анағұрлым әсем дүние жасай білетін адамдар бар. Көптен бері таптырмай, шыбын жанын қинаған осы құпияның қас пен көздің арасында сырын ашқанына өзі қайран. Тағы да жұлдызды, нұрлы әлем елес берді. Бір уақытта есін жиып, үн-түнсіз отырып қалғанын сезіп, таңырқап, айналасын аңдаса, Руфь бетіне қарап, жымың қағып отыр екен.
— Мен жаңа ғана өңімде түс көрдім,— деді Мартин жүрегі әлденеге тайдай тулап. Бұл сөз аузына қалай түскен! Үндемей қалғанын дұрыс, дәл түсіндірді ғой. Ғажап! Ешуақытта көркем ойын сөзбен айтып көрген емес еді. Айтуға талпынған да емес еді. Ия. Түсінікті. Бұрын мұны машық етпеген ғой. Суинберн, Теннисон, Киплинг тағы сондай ұлы ақындар талпынған, еңбегі далаға кетпеген. Өзінің «Інжу іздеушілері» есіне түсті. Рас, көкейіндегі көркем сұлулықты сөзбен бейнелеуді ешқашан мақсат етпепті. Олай етсе, әңгімесі де әдемі болып шығады екен. Қилы-қилы қызық дүниені жазып тастауға болатын сияқты. Тосыннан түскен ой сескендірді де. Қиял тоқтаусыз самғайды. Сұлулықты ұлы ақындарша сөз асылы, құлаққа жайлы, жүрекке жылы өлеңмен жыр етсе қайтеді? Ең болмаса өзінің Руфьке махаббатын, оның қасиеті мен мөлдірлігін айтып берсе ше? Басқа ақындардың қолынан келгенде мұның қолынан келмей ме? Олар ғашықтық шерін шертсе, бұл неге шертпейді. Әлі-ақ шертермін, шайтан алғырыңды!
Бұл сөздер күркіреген күндей күңіреніп естілді. Қиялға еріп кеткен Мартин соңғы сөздерін дауыстап айтып жіберген еді. Тотыққан беті нарттай болып қызарып кетті.
– Мен... мен... кешіре көріңіз,— деді ол сыбырлап,— ойға шомып кетіппін...
– Бұл сөзіңіз маған «тәңіріге ғибадат етіп, ұйып кетіппін» дегендей болып естілді, – деді қыз әзілдегендей, бірақ әлденеге іші-бауыры қалтырап кетті оның.
Мұндай былапыт сөзді таныс кісіден тосын естіген Руфь қатты қобалжыды, сыпайы лебізге үйренген құлағы мен сезіміне бұл сөздің өте оғаш естілгендігінен де емес, оны шошындырған өзінің қымтаулы, бұйығы өміріне лап қойған осынау өткір желдің ызғары еді.
Дегенмен, қыз Мартинге кешірім етті, кемшілігін жаба тоқығанына өкінді де. Бірақ, өзгеден гөрі бұған кеңшілік жасауға болатын шығар, себебі, ол өмірдің опық жеген өгей баласы. Құлашын кеш сермегенімен, көп нәрсеге енді ғана қолы жетіп отыр. Әлбетте, Руфьтің жігітке жаны ашуының шын себебін басқаша оп-оңай түсіндіруге де болар еді. Ол өзге сылтау Руфьтің қаперіне келген жоқ. Ал жігітке көңілі ауып жүргенін абайламады Қайдан абайласын-ау. Жиырма төрт жыл ғұмырында ғашық болу түгіл, жігітті жарату дегеннің не екенін білмепті. Әлі ғашық отының шарпуы тимеген қыз енді соның мейірі жүрегіне жылы тиіп жүргенін түсінбеді.
Он бірінші тарау
Мартин «Інжу іздеушілеріне» қайтадан отырған. Оны тез арада бітіріп тастауға жағдайы бар еді, әлдеқалай өлең жазуға аңсары ауып кетті. Бұл — Руфьке ғашықтық сезімінен туған шабыты. Бірақ өлеңнің ешбірін аяқтай алған жоқ. Аз уақытта поэзия өнеріне жетіле қою оңай ма. Өлеңнің ырғағын, өлшемін, жалпы құрылысын қиыстырудың өзі қиын. Оның үстіне ұлы ақындардың өлеңінде кездесе беретін, бірақ өз өлеңіне әлі енгізе алмай жүрген бір қасиет бар. Ол уысына оралмай кеткен поэзияның рухы. Мартинге осы рух жарқын нұр, құбылмалы мөлдір мұнардай көрінеді, қолы тисе ыдырап, жоқ боп кетеді де, ең сәті түсті дегенде уысына сілемі ғана ілігіп, көңіліндегі күмбірлеген музыкаға ұқсас өлеңнің бірен-саран тармағы ғана аузына түседі немесе көз алдынан тек елес беріп өте шығады. Сөйтіп қинайды. Нелер көркем сезім тілінің ұшында ғана тұрғанымен, ауыздан шықса, ажары кетеді. Кейде Мартин өлеңін дауыстап оқып қарайды. Өлшемі қағидаға сай, ұйқасы мен ырғағы дұрыс, әттең, татуы жоқ, әсерлі рухы жоқ. Неге бұлай? Осының себебін біле алмай-ақ қойғаны... Кей уақытта күдер үзіп, очеркіне қайта оралады. Тегі, ыңғайға оңай көшетін құрал проза ғана болса керек-ті.
Інжу іздеушілер туралы очеркін жазып бітіргеннен кейін Мартин теңізшінің кәсібі жайында, тасбақа аулау жайлы, солтүстік-шығыс пассаты турасында тағы бірнеше очерк жазған. Мұнан соң тәжірибе ретінде сюжетті, ықшам әңгіме жазуға талаптанып, қыза-қыза алтауын жазып тастады. Оның бәрін журналдарға жөнелтті. Ара-тұра кітапханаға немесе Руфьке барғаны болмаса, қалған уақытында таңертеңнен кешке дейін тіпті, түн ортасына дейін тапжылмай отырып, жемісті еңбек етті. Мартиннің бұл творчестволық құмары ешуақытта тарқамаған, қызықты тамашалары мол, айрықша бақытты күндері еді. Бұрын жаратушылық деген тек тәңірінің ісі шығар дейтін. Енді оның қуанышына өзінің де қолы жеткендей. Айналасындағы бәрі – шіріген овощ пен сабын судың исі, соңғы кезде болжырап, сары кідір тартқан апасы, мистер Хиггинботамның зымиян, зәрлі кескіні ұйқыда көрген түс сықылды. Ал ақиқат, шын дүние тек өз миында. Жазып жүрген әңгімелері сол дүниенің сілемі тәрізді.
Көп білмекке айрықша құмартуынан ұзақты күн қысқа көрінеді оған. Енді күн тәулігіне бес сағаттан артық ұйықтамайтын болды. Төрт жарым сағат ұйықтап та байқаған. Бірақ бұрынғы бес сағаттық нормасына амалсыз қайта көшті. Басқа уақытының бәрін, барша зейін-ықыласын жазуы мен оқуына жұмсайды. Жазуынан әзер бас көтеріп, оқулығын қолға алады, оны тастай беріп, кітапханаға жүгіреді, кітапхана сынды ғылымның штурмандық рубкасында жатқан әртүрлі әңгіме басылған журналдарды қарамай кетуге көзі қимайды. Себебі, жазушылардың журналға не қасиетімен ұнап жүргенін білмек керек. Ал Руфьтің үйіне барса, қайтқысы келмес еді, далаға шықса, аңсаған кітаптарына асығып, қараңғы көшелердің бойымен жүгіре жөнеледі. Бірақ, бәрінен де уыз ұйқы ұялаған көз шырымын алу үшін алгебра мен физика оқулығын немесе қалам мен қағазын тастап, тұрып кетуден қиын нәрсе жоқ. Ұйқыға өмірінің аз уақытын да қиғысы келмейді; жатарда бес сағаттан кейін будильник оятады ғой деп көңілін жұбатады. Бар болғаны бес сағат уақытым зая кетеді екен, көп ұзамай сағаттың шыр еткен ащы дауысы оятып жібереді, сонда алдымда он тоғыз сағат жұмыс істейтін уақытым бар екен, деп ойлайды.
Уақыт шіркін зымырап өтіп барады. Ақша болса азайды. Ешқайдан қаламақы келген жоқ. «Жастар серігіне» жіберген қолжазбасы бір айдан кейін қайтып оралған. Қабылдамау себебін тым-ақ майдалап жазған екен, Мартин баспаса да риза болды. «Сан-Франциско барлаушысын» мүлдем құдай атты. Онан екі жетідей жауап келмеген соң, Мартин хат жазған. Тіпті болмаған соң, редакторымен жүзбе-жүз жолығайын деп өзі барған. Барса есігінің алдында қалшиып, қырағы сақшы тұр екен. Жирен шашты балаң жігіт редактор сынды ел азаматымен дидарласуына рұқсат етпеді. Бес аптадан кейін, ешбір сылтау-себебін айтпастан, қолжазбаны почта арқылы қайтарыпты. Не жақсы, не жаман деген бір ауыз сөз жоқ. Сан-Францисконың ірі-ірі газеттеріне жолдаған өзге қолжазбалары да көп ұзамай осының ізін құшты. Сонан кейін Мартин шығармаларын шығыстағы штаттардың журналдарына жөнелткен, бірақ көзді ашып-жұмғанша бәрі де ұбап-шұбап, өзіне қайтып келді. Рас, әрқайсысының ішінде пайдалана алмадық деген тасқа басқан бір жапырақ қағаз бар екен.
Әңгіме атаулы да осының кебін киді. Мартин қайтадан бәрін бір емес, бірнеше рет оқып шыққан еді, өзіне ұнады. Ал журналдардың қаламаған себебін ешбір дәлелге сыйдыра алған жоқ. Сөйтіп жүргенде, газеттен қолжазбаны машинкаға бастыру шарт деген жаңалық оқып, көңіліндегі күдігі тарқағандай болған. Әлбетте, әлдекімнің адам танымайтын жазуымен әуреленіп жатуға редактордың қолы тимейтіні рас шығар. Сонымен, Мартин жалға жазу машинкасын алып, күнұзын басып үйренумен болды. Ол енді күндіз жазғанының бәрін күн сайын кешке машинкаға көшіріп басады. Және бұрын жазғандарын да біртіндеп көшіре берді. Кейін осының өзін ешкім қабылдамай қойғанда, зықысы шыққан Мартин ерегісіп, иегі көстиіп, қайта келген қолжазбаларының адресін өзгерте салып, басқа жерге жіберуден жалықпады.
Ақыры бір күні өз шығармасына өзінің дұрыс баға беруі алмағайып нәрсе екенін ойлап, Гертрудаға сынатпақ болды да, бірер әңгімесін оқып берді. Гертруданың екі көзі жайнап, інісіне мақтана қарап:
— Ойпырмай, осыны өзің жаздың ба,— деді.
— Иә, иә,— деді Мартин аптығып, апасының сөзін бөліп.— Айтшы, кәне ұнай ма өзіңе?
— Тәңірі шұнақ-ай! Ұнамағанда ше — өте ұнайды, көңілім қобалжып кетті ғой, мұқым!—деді.
Бірақ, Мартин әңгімеге оның түсіне қоймағанын байқады. Ақкөңіл апасының аңқаулау кескініне қарағанда, ішінен «қайдам» деп тұрғандай көрінеді. Бірақ, Мартин ақырын күтті.
— Әңгіменің аяғы немен тынады, Март?— деді біраз кідіріп қалған Гертруда.— Немене, әлгі таңдайы тақылдаған жігіт... қызға үйлене ме?
Мартин әңгіменің немен аяқталатынын және оны сюжеттің төркінінен де тануға болатынын түсіндіріп еді, Гертруда:
— Оның рас, сонда да турасын айтқаның жөн еді,— деді.
Он шақты әңгімесін оқып бергеннің соңында Мартиннің байқағаны апасы, сірә, әңгіменің ылғи «бай болып, барша мұратына жеттімен» аяқтала бергенін жақсы көретін сияқты.
— Айтып-айтпай не керек, әңгімең жақсы-ау,— деді астауға кір салып жуып жатқан Гертруда бойын жазып, күрсініп, баржиған қып-қызыл қолымен маңдай терін бір сүртіп қойып,— бірақ, тым қайғылы екен. Көңілім босап кетті. Қайғы мен зар аз емес қой онсыз да. Зәуде бір жақсы лебіз естісем, көңілім көтеріліп қалады. Егер әлгі екеуінің көңілі жарасып, отасып кетсе, қандай жақсы болар еді... Немене, Март маған ренжіп қалған жоқсың ба?— деді қипақтап.— Мүмкін қажып жүргесін, маған солай көрінген шығар. Шынын айтсам, әңгімең тәп-тәуір, әп-әсем. Қайда бастырмақсың?
— Бұл өзге мәселе,— деді ол күлімсіреп.
— Егер бастыра қалсаң, қаламақысына қанша төлер екен?
— Жүз доллар төлейтін шығар, кемінде.
— Оһо! Илаһи, бір жерге бастыра гөр!
— Аз емес қой деймін, ә?—деді ол, сонан соң желпіне сөйлеп:— есіңде болсын, мен мұны бар-жоғы екі күнде жазып тастағам. Сонда күніне елу доллардан келгені ғой!
Мартин әңгімелерін Руфьке оқып беруге де құштар. Тек бата алмай жүр. Бірлі-жарымы әуелі басылып шықсын — сонан кейін қыз өзі бағалар, деп үміттенеді. Сөйте жүре оқуын да ұмытқан жоқ ол. Білімнің зерттелмеген нуын аралаудан өзге не қызық бар. Физика мен химия оқулығын сатып алып, алгебраға қоса физика заңдарына жетілді, қағидалардың шындығын өзінше дәлелдеуге жаттықты. Ал экспериментті өзі жасамай-ақ, жасағандардың айтқанына сене береді, себебі, жүйрік қиялы химиялық түрлі реакцияны көзіне өзі көргендей елестететін де, оны тәжірибе жасауға қатысқан студенттерден артық түсінетін. Оқулық бетін аударған сайын Мартин табиғат пен дүние хикметінің пердесін бірте-бірте ысырып ашқандай болады. Бұрын дүниені бір тұтас болмыс деп таныса, енді оның құрылысын, энергия мен материяның бір-біріне қатысы мен әсерін ұға бастады. Оның ақылы көптен таныс жайттардың түпкі төркінін аңғарып отыратын болды. Мәселен, рычаг пен блог теңізде өзі талай айналысқан лебедка мен жүк кранын есіне түсіреді. Теңіз айдынында кемені жолынан жаздыртпайтын навигация қисынын да бірден оңай түсінді. Дауылдың, жаңбырдың, топанның сыры мәлім болды; пассат желдерінің пайда болу себебі айқындалды; осыған орай өзінің солтүстік-шығыс пассаты туралы бұрын жазған очеркін тым асығыс жаздым ба деп, дұрыстығына шүбә келтіре бастады. Мұнан былай пассат туралы жазса, анағұрлым жақсы шығатынын сезеді. Бірде ол Артурға еріп, университетке барған, онда лабораториялық тәжірибелерге айрықша зейін аударған, физика профессорының лекциясын ұйып тыңдаған.
Ол әдебиетпен де шұғылдануын қойған жоқ. Очерк пен әңгімелер қаламының ұшынан тоқтаусыз төгіліп жатады. Ара-арасында журналдарда басылып жүрген қара өлең сықылды қарапайым дүниелерді де жазып тастайды. Әлдеқалай шабыты келіп, екі жұмада ұйқассыз өлең түрінде трагедия да жазған еді. Бірақ бірден бес-алты баспашының қабылдамай, қайтарып жібергеніне таң қалды. Бір күні Гэнлидің шығармасын оқып, «Ауруханада жатып жазған поэмаларының» үлгісімен теңіз туралы бір цикл өлең жазды. Бұл романтикаға толы, айбынды, мөлдірдей таза, әдемі, бірақ, қарапайым өлеңдер еді. Оны Мартин «Теңіз толғаулары» деп атады, бұрын-соңды жазғандарының ішіндегі ең тәуірі деп бағалады. Цикл отыз тарау өлеңнен тұрады. Соның бәрін әр кеште бір тараудан жаза келе, бір айда бітірген. Ал күндіз ұзақты күнін прозаға арнады Оның бір күн бітірген жұмысына жұрт әуес көріп жүрген жазушының қай-қайсысы да бір жетіден кем отырмас еді. Бірақ, Мартин мұны шопақ құрлы көрген жоқ. Айта берсе, еңбекке санаған емес. Әншейін көп жылдан бері көкірегінде булығып жатқан көркемдік туралы ой-арманы бір күнде күркірей тасып, сыртқа шыққандай көрді.
Мартин «Теңіз толғауларын» ешкімге көрсетпеді де, редактор атаулыға сенімі кетуі сонша, ешқайда жібермеді де, бірақ бұл жолы шығармасын жібермей қоюына сенбестігі ғана себеп болған жоқ. Өлеңі өте жақсы шыққанына қуанышты еді ол. Қуанышына өзімен бірге Руфьтің де ортақ болғанын тәуір көріп, оқып беруге қолайлы сәтін күтті. Оған дейін өлеңін өз бойында ғана сақтамақ. Мезгіл-мезгіл оңашада дауыстап оқып, ақыры түгел жаттап та алды.
Өмірінің ояу уақытында Мартин Иден тыным көрмейді. Еңбек тынысы тіпті түсінде де тынбайтын тәрізді. Көз шырымын алуға лажсыз бөлген бес сағат уақыттың әрекетсіз өткеніне көнгісі келмегендей, ой-санасы күні бойғы толғанысын ұйқыда жатқанда да ақылға сыймастай қисынсыз қиялға айналдырып, тыным бермейді. Ынжық біреу болса, әлдеқашан сүре жығылар еді. Ол, тіпті, Руфьпен кездесуді де сиретті. Июнь айы таянып келеді. Көп ұзамай емтихан да басталады. Руфь университеттен дипломын алуға тиіс. Көркемөнер бакалавры болашақ! Сол есіне түссе, Мартинге Руфь өте алыстап, енді қайтып оған қолы жетпейтіндей көрінеді.
Әйтсе де, Руфь Мартинге жетісіне бір күнін қиды. Сол күні Мартин Морздардың үйіне түстеніп, түстіктен кейін музыка тыңдайды.
Бұл бір қызық мереке. Морздардың тұрмыс салтанаты Мартиннің тіршілігіне ұсамайтыны сонша, бұл үйде Руфьтің қасында болса, бойы жазылып, көңілі бір көтеріліп қалады. Сондықтан, тар, тымырсық бөлмесіне оралған сайын Мартин, мен де биікке өрмелеп шығамын деп ант етуші еді. Творчество алауына күйіп, сұлулықты айрықша аңсауына қарамастан ол, сайып келгенде, Руфь үүшін ғана еңбектенеді. Арманы — ғашығы, өзгенің бәрі осыған бағынышты. Сол бір іңкәрі білімге деген ықыласын жеңіп кеткендей. Мартин үшін дүние әлемнің ғажайыбы оның молекула мен атомнан құралуында емес, өзінің сиқырлы құпия заңдарына ғана бағыныштылығында да емес — сол дүниеде Руфьтің болуында. Руфь бұрын түн ұйықтаса түсіне кірмеген керемет.
Бірақ, Мартиннің көңіліне кірбің салған екеуінің арасының алшақтығы. Руфьке қолы жетпестей көріп, онымен қайтсем терезем тең келер деп, ойы отызға бөлінді. Өз табының әйел-қыздарына жұлдызды-ақ еді. Зәуде, олардың ешқайсысына елжіреген жоқ. Руфьке ғашық болды. Бұған себеп Руфьтің өзге тапқа жатуы да емес. Мартиннің сүйіспеншілік сезімі қызды тап шеңберінен жоғары қояды. Ол үшін Руфь елден ерек тұрған жан. Оның ешкімге ұсамайтыны соншалық, ғашықпын деп, қасына қалай жақындаудың ретін таппады. Қазір әжептәуір білімі артып, тілі ұстарып, қызға бір табан жақындағандай, екеуі өзара тіл тауып, пікірі жарасып, талғамы мен тілегі табысқандай. Бірақ, осының бәрі оның ғашықтық құмарын тарқата алған жоқ. Ғашығын көксегенде қиялы қызды періштедей денесіз қуатқа айналдырып, тән жақындығы туралы ойға әсте жол бермейді. Асылы, жігіттің ғашықтық сезімі аңсаған ләззатын жеңіп кетулі.
Күндердің күнінде екеуінің арасындағы түпсіз шыңырау өткел берді де, көзді ашып-жұмғанша ғайып боп кетті. Сонан тұңғиықтан өтетін көпір табыла ма деген үміт туды. Оқиға былай болған. Бір күні екеуі шараптай тіл үйіріп, ауыз қуырған қара күрең шие жеп отырды. Кейін қыз «Шаһизаданы» оқи бастағанда, Мартин оның ерніне шиенің шырыны жұққанын байқады. Сол арада қыздың періште емес, ет пен сүйектен жаралған кәдімгі адам екені, оның тәні де өзінің немесе өзге адамның тәніндей табиғат заңдарына бағынышты екені ойына орала кетті. Қыздың ерні де өзінің ерні секілді тән ағзасы екен, шиенің шырыны оған да жұғады екен. Егер ерні ондай болса, өзінің қандай болғаны. Оның заты әйел, ендеше өзге әйелден айырмасы болмағаны ғой. Бұл ой жасылдың жарығындай құйқа тамырын шымырлатты. Ол зор жаңалық ашқандай, күннің аспаннан жерге құлап түскенін немесе біреудің күпірлік жасап, құдайды қорлағанын көргендей сезінді.
Оны жаңалығының түп мәнін түсінгенде Мартиннің жүрегі лүпілдеп кетті. Осы қызбен шүйіркелессем, шүңкілдессем деген арман пайда болды. Өйткені, ол-дағы көктен түскен періште емес, ерніне шиенің шырыны жұққан кәдімгі әйел екен ғой. Өрескел ой шошындырған да. Бірақ, ақыл үніне жүректің дүбірі қосылып, екеуі бірдей ұранды жеңіс гимніндей күңіренді: сенікі дұрыс, сенікі дұрыс дегендей болды. Руфь жігіттің ойын сезе қойғандай кітаптан кенет көзін алып, Мартиннің бетіне жымия қарады. Мартиннің көзі қыздың көгілдір көздерінен ерініне, онан кейін ерніндегі өзінің тағатын кетірген титтей шие дағына тоқтады. Бұрынғы әдепсіз кезіндегі әдеті бойынша, өзге әйелдерге көрсеткен қылығы есіне түсіп, қызға қол жұмсағысы келді. Қыз да сәл иіліп ыңғай көрсеткендей болған. Бірақ Мартин өзін-өзі тоқтатты.
– Сіз мені, тіпті, тыңдаған жоқсыз,— деді қыз бұртиып.
Жігіттің ұялып қалғанына мерейі тасып, ол тағы күлді. Мартин оның жаудыр көзіне қарап, ойында дәнеңе жоғын, ешнәрседен хабарсыз екенін сезгенде ұялып қалды. Сірә, қиялында болса да өзі тым ағат кеткенге ұқсайды. Басқа біреу ойындағысын сезе қояр еді, ия, Руфь емес, өзге бір қыздар болса жып-жылдам түсіне кетер еді. Бұл түк сезген жоқ. Оның өзге әйел затынан айырмашылығы да осында! Ол ешкімге де ұқсамайды! Мартин өзінің рабайсыздығын, қыздың нәзік, кіршіксіз таза екенін түсініп, өз-өзінен пұшайман болды. Осынан кейін екеуінің арасында тәрізі тағы да шыңырау пайда болғандай, көпір құлағандай көрінген.