Мартин Иден - 18

— Мен мұны өзіңе жүз есе етіп қайтарамын, Гертруда,— деді ол әрең, өйткені, булығып, көмейі түйіліп, көзіне жас келген еді.— Осы сөзімді ұмытпа! Енді бір жыл толмай мен мына сықылды жүз дөңгелек әкеліп беремін саған. Менің сөзіме шанбай-ақ қой. Күт. Кезінде көрерсің!
Гертруда сөзіне сенген де жоқ. Әлденеге ұялды да, не дерін білмей:
— Ашығып жүрсің ғой, Март, білемін жайыңды. Кескініңде жазулы тұр бәрі,— деді.— Түскі асқа үнемі келіп тұр. Хиггинботам үйде жоқта өзім хабар етермін. Балалардың біреуін жібере қоярмын. Март-ау...
Мартин не айтайын деп келе жатқанын біле қойды, өйткені апасының ой өрісі өзіне мәлім.
— Бір жерге орналаспайсың ба?
— Немене, сен де менен үміт үздің бе?
Гертруда басын шайқады.
— Маған өзімнен өзге ешкім сенбейді, Гертруда,— деді ол өз-өзінен өршеленіп.— Дегенмен, бірсыпыра жақсы дүние жазып тастадым. Ерте ме, кеш пе — бәріне де ақша алуым керек.
— Жақсы екенін қайдан білесің?
— Неге десең...— Әдебиет пен әдебиет тарихы туралы білетіндерінің бәрі есіне түсе кетті де, өзіне не себепті сенетінін қаншама тәптіштеп айтқанымен апасына түсіндіре алмасын білді. – Неге десең, журналда басылып жүрген мақалалардың тоқсан тоғыз процентінен менің жазғандарым артық.
— Сонда да орынды кеңеске құлақ асқаның жөн, иә, құлақ асқаның жөн,— деді қайталап Гертруда,— ал ертең кел.
Мартин апасын трамвайға отырғызды да, өзі жүгіріп почтаға барып, бес доллардың үш долларына марка сатып алды. Кейін, Морздардың үйіне бара жатқан бетте почтаға кіріп, маркасының бәріне қалың-қалың көп пакет тапсырды. Қолында екі центтік үш марка ғана қалған.
Ол бір есте қаларлық кеш еді, өйткені, Мартин сол күні Рэсс Бриссенденмен танысты. Бриссенденнің Морздікіне қалай келгенін, кім ертіп әкелгенін Мартин біле алған жоқ. Мұның жайын Руфьтен де сұраған жоқ. Алдымен ол өте қуқыл, тым ажарсыз көрінді. Бір сағаттан кейін тіпті надан екен деп те ойлап қалды. Өйткені, Бриссенден ұялмай-қызармай бөлме біткеннің бәрін аралап, суреттерге қарағыштап, стол үстінде не сөреде жатқан кітап-журналдарды тіміскілеумен болды. Ақыры өзге жұртты мүлде елең қылмастан, өз үйінде жүрген немедей, шалқайып, моррис креслосына барып отырды да, үн-түн жоқ, қалтасынан кітабын алып, оқи бастады. Кітап оқып отырып, анда-санда шашын бір сыйпап қояды. Сонан кейін Мартин оны ұмытып кеткен. Тек қонақ тарқар алдында көріп қалады, өңкей келіншектердің ортасында әңгіме айтып отыр екен, әйелдер оның сөзін рақаттанып тыңдай қалысыпты.
Үйіне қайтып бара жатып, Мартин жолда Бриссенденді қуып жетті.
— А, сіз екенсіз ғой,— деді оған.
Бриссенден құлықсыз күңк ете түсті де қатарласа жүрді. Мартин сонан қайтып сөз тартқан жоқ, екеуі үн-түнсіз бірнеше квартал бірге жүрді.
— Паңсынған кәрі есек!
Күтпеген жерде нығарлай айтқан бұл сөз Мартинге тым тосын естілді. Күлкісі келді, Бриссенденді бұрынғыдан да жек көріп кеткенін сезді.
— Сіз сол үйге неге барып жүрсіз?—деді ол тағы бір квартал жүргеннен кейін.
— Өзіңіз ше?
— Құдай ақына, өзім де білмеймін. Бүгін бірінші баруым. Күн тәулікте жиырма төрт сағат уақыт бар. Әйтеуір, бір жерде уақыт өткізу керек қой. Жүріңіз, бірдеңе жұтайық.
Мартин өзінің елгезектігіне іштей ренжіді, үйінде «қара кәсібі» күтіп тұрған; әрі бүгін түні ол Вейсманның бір томын оқымақ еді, Герберт Спенсердің өзі жазған романнан да қызық өмірбаяны тағы тұр. Мынау сүйкімсіз немеге уақыт алдырып керегі жоқ еді, деп ойлады Мартин. Бірақ оны еліктірген серігі де, ішімдік те емес, соған байланысты жайттар: жарқыраған аспалы шамдал шам, шар айна, жарқ-жұрқ, сыңғыр-сыңғыр еткен шыны ыдыстар, қызара-бөрткен кісілер мен қызу-қызу сөздер. Иә, иә, өмірде дегеніне жеткен, енді ақшаны судай шашып жүрген, паруайсыз, көңілді мырзалардың саңқылдаған даусын естігісі келген. Мартин өзімен өзі болып жалғыз қалған жан ғой — қырсық осында. Бриссенденнің шақырғанына ере кету себебі де осынан. «Қайнар бұлақтан» кетіп, Джомен қоштасқалы шарапханаға басын сұқпаған, дүкенші португалдан ішкен бір стакан шараптан кейін әлі дым татпаған. Жігері емес, ақылы жасыса, адам арақ аңсамайды. Қазір де оның ішуге зауқы жоқ. Бірақ жұрт ішіп, гуілдесіп, айқайласып, қарқ-қарқ күліп, у-шу боп жатқан қызды-қыздыға кіргісі келді. «Үңгір» де думанды кабактың бірі екен. Бриссенден мен Мартин сақтиян креслоға шалқия отырып, шотланд вискиін содалы су араластырып, сіміре жұтты.
Әңгіме-дүкен құрып, ара-тұра кезек-кезек арақ алдырып отырысты. Араққа ақылын жеңдірмейтін Мартин шөлмектес серігінің де беріспей отыруына аң-таң. Әсіресе, айтқан сөздері, пікірі ғажап. Көп ұзамай Мартин Бриссенденнің білмейтіні жоқ, жалпы өмірде ұшыратқан екінші ең зиялы интеллигентім екен деп ойлады.
Бірақ профессор Колдуэллдің басында бар кемшілік мұнда жоқ. Бұл бір жанып тұрған от, ой-қиялы ұшқыр, көреген де зерек жан. Сөзге сондай шебер. Жұқа ернінен ұшып шыққан өткір сөздері алғыр станокта ұшталған құралдай теседі де, кеседі де. Енді бір сәтте ол айқын да ажарлы образдарға толы көркем сөздерін толқытып, лекітіп, маржандай төгеді. Біресе сөздері дауыл сұрапылына, әлем әлеметтеріне шақырған кернейдің шыңғырған ұранды үніндей ащы естіледі, кейде күмістей сыңғырлайды, жұлдызды аспанның салқын жасылындай жалт-жұлт етеді. Бриссенден ғылымның ең соңғы табысын қысқаша айқын тұжырымдайды екен. Сонымен бірге айтқандары ақын сөзіндей аңқылдайды, әсерін сөзбен баяндауға болмайды, тек адамның көкірегінде оятқан нәзік те шытырман сезімі арқылы асылдығын аңғаруға болар еді. Бриссенденнің ақылы адам баласының болжауға тәжірибесі, айтуға тілі жетпеген сонау бұлдыр алыстағыны айқын көре алатын сияқты. Оның дуалы аузы әдеттегі сөзге әдеттегіден өзге мағына сыйғызады. Мүмкін, жабайы адам оның мазмұнын ұға алмас. Ал Мартинге түсінікті де, жанына жағымды да.
Мартин демде Бриссенденге іші жылып қалды. Бұрын кітапта оқығанын енді өмірде ұшыратқандай. Бұл бір алдында құрақ ұшып, құрдай жорғалауына тұратын абзал адам екен, нағыз ойшыл екен. «Мен мұның алдында кішірейіп, жік-жапар болайын»,— деп ойлады ол сөзін елтифатпен тыңдай отырып.
— Биологияны, әлбетте, оқыған боларсыз?—деп қойды Мартин өзінің де құр алақан емесін ескерткісі келгендей.
Бриссенден жоқ дегендей басын шайқады. Мартин таң қалды бұған.
— Биологияны білмейтін адам сіз жасаған тұжырымға келуге тиіс емес,— деді Мартин Бриссенденнің көзінен оның да таңырқап қалғанын байқап.— Сіздің қорытындыларыңыз ұлы ғалымдардың пікіріне үйлес. Олардың еңбегін оқымауыңыз мүмкін емес.
— Мұны естігеніме қуанам, менің үстірт білігім ақиқатқа жол тапқанына өте қуанамын. Бірақ пікірім дұрыс па, бұрыс па — маған бәрібір. Өйткені, адам баласы абсолют ақиқатты бәрібір біле алмайды.
— Сіз Спенсердің жолын қуған шәкірті екенсіз ғой!— деп Мартин қуанғаннан дауыстаңқырап жіберді.
— Бала жасымнан бері Спенсерді оқып көргенім жоқ. Бала кезімде «Тәрбиесін» ғана оқығанмын.
— ІІІіркін, мен де сіз сықылды білімге оңай жетіліп кетер ме едім, деді Мартин жарты сағаттан кейін Бриссенденнің білімін ақылымен түгел бір саралап өтіп.— Бір ғажабы — қарсы сөз айтарлық саңылау қалдырмайсыз. Ғылымның a posteriori (Тәжірибеге сүйену (лат.).) айтатынын сіз бірден кесіп айтасыз да төтесінен тұп-тура дұрыс қорытынды жасай қоясыз. Расында да, ақиқатқа төте жол тауыпсыз және сол жолмен көз ілестірмей тез өте шығасыз. Бұл табиғаттан тыс зеректік.
— Иә, бұған ұстаздарым абыз Джозеф пен ағам Дэттон да қайран қалатын,— деді Бриссенден.— Бірақ ешқандай керемет жоқ мұнда. Бақ бергенде, мен қаршадайымнан католик колледжіне түскем. Өзіңіз қайда оқып едіңіз?
Мартин өзі туралы сөйлеп отырғанда, екі көзі Бриссенденде болған: ақсүйектерге лайық нәзік келбетіне, салбыраңқы иығына, стулге тастай салған пальтосіне, оның қалтасынан сорайып шығып тұрған кітаптарға зерттей қараған. Бриссенденнің беті мен нәзік қолдары күнге күйіп, қоңырқай тартыпты, бұған Мартин таң қалды. Бриссенденді таза ауада серуендеуге құмар жан деу қиын. Олай болса, қайда жүріп күнге күйді екен? Мартинге бұл табиғи нәрсе емес, аурудың зардабы сияқты көрінді де, Бриссенденнің екі ұрты суалған ашаң, сопақ жүзі мен сұлу қыр мұрнына қайта-қайта қарап, осы туралы ойлана берді. Оның көз қиығында елеулі ештеме жоқ. Жанары құбылған қара көздері онша үлкен де емес, тым кішкене де емес; бірақ көз нұрында бір жасырын ғажап ой, қайшылық белгісі бар. Көздері тәкаппар, адуын, тіпті, ашулы сияқты көрінгенімен әлденеге аяныш сезім тудырады. Неге екені белгісіз, Мартин іштей Бриссенденді аяп кетті, көп ұзамай мұның да сырын білді.
— Менің құрт ауруым бар,— деді Бриссенден өзінің жуырда ғана Аризонадан келгенін айтып.— Онда екі жыл шамасы тұрдым: таза ауа жұтып, тазардым.
— Мұндағы үйреншікті ауа райынан сескенбейсіз бе?
— Сескенбейсіз бе?
Ол сөзін жай қайталағанмен Мартин Бриссенденнің бұл дүниеде ешнәрседен айылын жимайтынын түсінді. Ол көздерін сүзіп, танауын желбіретіп, қыранша қаһарлана түскендей еді. Қатты сұқтанған Мартиннің жүрегі дүрс-дүрс соқты.
«Неткен тамаша адам, ә»,— деп ойлады да, дауыстап:
Қатал тағдыр қайырым етпей,
Қан жұтсам да бас имен,—
деді.
— Гэнлиді жақсы көресіз бе?—деді Бриссенден көздері нұрланып, жадырап.— Әрине, оны жақсы көрмеу мүмкін емес. Аһ, Гэнли! Мәңгі өшпес рух! Ол осы күні журналдарға өлең жазып жүрген дарынсыз ақынсымақтардың қасында кілең әтектің ортасында жүрген гладиатор сияқты.
— Журналдарда басылған дүние сізге ұнамай ма?— деді Мартин.
— Е, өзіңізге ше?—деп ақырғанда, Мартин селк ете түсті.
— Мен... мен де аздап жазушы едім, дәлірек айтсам, менің де журналға бірдеме жазбақ ойымда бар.
— Талабыңыз жаман емес,— деді сәл жуасыған Бриссенден.— Жазу ойыңызда болар, бірақ қайыры болмас. Бұған дейін сәтсіздікке ұшырап келгеніңізді түсінемін, сол үшін де бағалаймын, сыйлаймын. Не жазып жүргеніңізді де білемін, тіпті шығармаңызды оқудың керегі жоқ. Ләкин, бір ғана кемшілігіңіз бар, сізге бөгет болып жүрген сол. Тегі, шығармаңыздың мазмұны терең болар, ал журналдарға мұндайдың мүлде қажеті жоқ. Оларға керегі қоқыр-соқыр, керегін артығымен алып та жүр бірақ, сізден емес, әлбетте.
— Қара кәсіптен менің де қашып жүргенім жоқ.
— Жоқ, керісінше...— Бриссенден сәл кідірді де, Мартиниің өзін, уқаланған ескі галстугін, жылтырап кеткен жеңдерін, жиегі қырқылған манжеттерін өткір, өжет көздерімен бір шолып өтті; сонан көз тоқтатып, омсырайған оның жүдеу кескініне қарап, біраз отырды.— Жоқ, қара кәсіп қайта сізден безім жүр, ол бойлауық болып алған, тегі, ұстата қоймас. Бері қара, қымбаттым, егер ас ұсынсам, өкпелемейсіз бе?
Мартин қызарып кеткенін сезді, Бриссенден бұған масайрап күлді.
— Тоқ адам ас іш дегенге өкпелемейді,— деді ол.
— Аздырғыш әзәзіл!—деді қызараңдап Мартин.
— Қарағым-ау, жазығым сұрағаным ба, басқа не айттым?
— Айтып қараңыз!
— Солай ма? Ендеше менің есебіме менімен бірге ас ішуге шақырамын.
Бриссенден осы сөзді айтты да, ресторанға баратын ыңғай білдіріп, орнынан тұрды.
Ызасы келген Мартин жұдырығын түйді, қаны қызып, екі шекесі дуылдады.
— Атақты жылан обыр келді! Жыланды тірілей жұтады! Тірілей жұтады!—деді Бриссенден жәрмеңкедегі балағанның жаршыларына еліктеп.
— Расында да, осы тірілей жұтып жіберейін бе?—деді Мартин аурудан әбден жүдеген Бриссенденге оқты көзімен ата қарап.
— Мен бірақ татымаймын оған.
— Сіз емес, сылтауы іс татымайды десеңізші,— деді Мартин шын ықыласымен күліп.— Шынымды айтсам, сіз отырғызып кеттіңіз. Менің ашығуым табиғи нәрсе, ұялатын түгі де жоқ. Көріп отырсыз, әдет-ғұрып дегенге, соқыр сенімге мән бермеймін. Сіз шымбайыма әдейі тие сөйлегесін, мен де теріс бағып, соқыр сенімнің соңына еріп кетіппін.
— Иә, шамданып қалдыңыз,— деді Бриссенден.
— Шамданғаным рас, мойындаймын онымды. Адамның бала жасынан қанына сіңген соқыр сенімдері болады. Жетілдім-ақ, дегенмен кейде осылай сыр беріп қалатыным рас. Әркімнің бір әлсіз жері бар, әлгі қит етсе, қағанағы жарыла қалады деген сөз осыдан шыққан болар.
— Енді жарылмай ма?
— Жарылмайды.
— Нықпысың?
— Нықпын.
— Олай болса, жүріңіз, тамақ ішейік.
— Жүріңіз.
Мартип араққа ақша төлемек болып, қалған екі долларын шығара бергенде, Бриссенден алақанымен иығынан сыпайы қағым еді, қайтадан қалтасына сала қойды.
Отыз екінші тарау
Келесі күні Марияның үйіне түнеугідей сый қонақ келіп, жүрегі тағы бір су етті. Әйтсе де, бұл жолы сабыр сақтады, келген кісіге қонақ үйде күте тұрыңыз деп, маңғаздық көрсетті.
— Баса-көктеп кіріп келгеніме қарсы емессіз бе?— деді Бриссенден.
— Жоқ, жоқ, о не дегеніңіз!—деді Мартин қолын алып, қатты қысып, қонағына бөлмесіндегі жалғыз орындығын ұсынды да, өзі керуетіне отырды.— Адресті қайдан білдіңіз?
— Морздарға телефон соққам. Мисс Морздың өзі келді. Енді ғана тауып келіп отырмын.
Бриссенден қалтасынан кішкене том алды.
— Мінеки, сізге бір ақынның өлеңін әкелдім,— деді ол кітапты столға қойып жатып,— оқып шығыңыз. Осыны сыйлаймын, алыңыз!—деді ол дауыстап Мартиннің алғысы келмей қолын сермегенін көріп.— Маған кітаптың керегі жоқ. Бүгін таңертең өңештен тағы қан кетті. Вискиіңіз жоқ па? Әрине, жоқ болар! Бір минут күте тұрыңыз.
Ол орнынан ұшып тұрып, шыға жөнелді. Мартин Бриссенденнің бір кезде жауырынды жігіт болғанымен қазір инеліктей бүгіліп, еңсесі түсіп кеткенін көріп, аяп кетті.
Екі стакан әкеліп, столға қойды да, кітапқа үңілді. Генри Воган Марлоудың өлеңдер жинағы екен.
— Шотланд шарабы жоқ екен,— деді Бриссенден есіктен кіре,— сұрқиялар американ шарабын ғана сатады. Амал жоқ, бір бөтелкесін алдым.
— Мен қазір балалардың біреуіне лимон алдырайын, шарапты жылытып жіберіп, грог жасайық,— деді Мартин — Марлоу осындай кітабына қанша ақша алады екен?
— Елу доллар шамасы,— деді Бриссенден. — Оған да шүкір. Тәуекелшіл баспашы тапқанына рақымет айтсын.
— Поэзиямен күнелтуге болмай ма?
Мартиннің дауысынан қатты қынжылғандық сезілді.
— Әрине, болмайды!— Қай ақымақ қазір поэзиямен күн көрем деп жүр ғой дейсіз. Оны-мұны, жоқты-барды үйлестіре салушылар ғана болмаса. Мәселен, Брюс, Виржиния Спринг немесе Седжвик сияқтылар, рас, кемеліне келіп отыр. Ал нағыз ақындар... Марлоудың тамағын қалай асырап жүргенін білесіз бе? Пенсильванияда оқудан кенже қалған балалар мектебінде сабақ береді. Бұл дүниеде мұнан артық дозақ бар ма? Мен тағы елу жыл ғұмыр берсе де бармас едім. Ал қазіргі өлең жазып жүрген ақынсымақтардың дүмбілезіне қарағанда Марлоудың өлеңдері шыны арасында жатқан лағыл сияқты. Біздің сыншылардың ол туралы не жазып жүргенін білесіз бe? Осы білгішсінген сұмырайлардың-ақ ызасы өтті-ау!
— Асылы, жазушы болу қолынан келмей жүрген адам нағыз жазушы жайлы пікір айтуға құштар келеді екен,— деді Мартин.— Солардың Стивенсон туралы айтпағаны жоқ!
— Монтаны зымияндар!—деді Бриссенден тістеніп.— Білем олардың сылайын. Абыз Дамьенді қорғап, хат жазғаны үшін олар өмір бойы Стивенсонді ғайбаттаумен келеді, бақалшағына дейін шағып, кінәсін мысқалдап өлшеумен келеді...
— Және өздерінің түкке татымайтын тоғышарлық тұрғысынан баға береді,— деді Мартин.
— Дұрыс айтасыз. Дәл өзі! Марлоудың ең жақсы қасиетін сілікпеге салып, арамдап, енді: «Бұл итке адам жете ме!» деп арқасынан қаққан болады. Тьфу! Ричард Рилф олар туралы өлер алдында «ала құйрық сауысқан»,— деп бекер айтпаған ғой.
— Иә, олар тауықша жұлдыз тозаңын шоқымақ болады,— деді Мартин кіжініп,— ниеттері данышпан адамның құйрықты жұлдыздай ағып бара жатқан ой-қиялын ұстай алу. Мен осы сыншылар жайында, дәлірек айтсақ, рецензенттер туралы мақала да жазып едім.
— Кәне, әкеліңізші көрейін!
Мартин стол астында жатқан «Жұлдыз тозаңының» бір данасын алып берді. Бриссенден ала сала оқыды, әуелі пысқырынды, сосын қолдарын үйкеледі, түшіркенді, тіпті, ішіп отырған грогін ұмытып кетті.
— Сол жұлдыз тозаңының жарқыншағы өзіңіз екенсіз ғой мынау көкірегінде көзі жоқ ергежейлілердің еліне ұшып келген!—деді айқайлап Бриссенден мақаланы оқып біткесін.— Бірінші жіберген журналыңыз мақаланы, әлбетте, құшақтай жығылған шығар?
Мартин қойын дәптеріне қарады.
— Бұл мақаланы қабылдамаған журнал саны жиырма жетіге жетіпті.
Бриссенден қарқылдап күле түсті де, жөтел қысып, булығып қалды.
— Сіз өлең жазасыз ба,— деді ол бір кезде қырылдап.— Беріңізші маған, оқып көрейін.
— Бірақ мұнда оқымаңыз, сізбен әңгімелескім келіп отыр. Өлеңімді берейін, алып кетіп үйіңізде оқырсыз.
Бриссенден сол күні «Сүйіспеншілік туралы сонеттер» мен «Пері және меруертті» үйіне алып кетті.
Келесі күні Мартинге іс-міс жоқ:
— Кәне, қалғанын беріңіз,— деді.
Өлеңдерін түгел оқып шыққаннан кейін Мартинге: өзіңіз нағыз ақын екенсіз деді. Бақса, оның өзі де өлең жазады екен.
Мартин де Бриссенденнің өлеңдерін оқыды, қатты ұнатты, әлі күнге ешқайда бастыруға бермегенін есітіп, таң қалды.
— Оба келсін журналдарыңызға,— деді ол мына өлеңдерді редакцияға жіберу керек қой деген Мартинге.— Сұлулық сұлулық үшін. Журнал туралы ойланып, басыңызды ауыртпай-ақ қойыңыз. Аһ, Мартин Иден! Теңізге, кемелеріңізге қайтып оралсаңыз қайтеді, сізге айтар ақылым осы. Мынау қалада, нажестің арасында не бар сізге? Сұлулықты журналдарға қор етіп, күн сайын дүниеден түңіліп, өзіңізді өзіңіз қинап қайтесіз! Жуырда бір айтқан сөзіңіз әлі есімде, қалай еді? Иә... «Адам — тұрлаусыз, фани дүниенің тұрақсыз қонағы». Сіз үшін атақ — у, жұрттың сөзі — дәмі жоқ, татуы жоқ ботқа. Өйткені, сіз ерекше жаралған, өмір құбылысына үн қосушы, айрықша ақылды адамсыз. Мұнан былай жазғандарыңыздың бір жолын да журналға сатпассыз деп сенемін. Тек қана сұлулыққа қызмет етпек керек. Соған ғана қызмет етіңіз! Арманыма жетсем дейсіз бе. Қарағым-ау, қандай арман? Мұнан артық не арман керек! Жетіпсіз ғой тілегіңізге: Стивенсон туралы сонетіңіз, меніңше, Гэнлидің «Елесінен» көп жоғары, «Сұлулық туралы сонеттеріңіз», теңіз толғаулары да тамаша! Ақын арманы атақ емес, творчество қуанышы. Таласпаңыз. Не айтып отырғанымды жақсы білемін. Өзіңіз де түсініп отырсыз. Сұлулық сізге де жара салған. Ол жазылмайтын жара, емі жоқ ауру, жүрекке сұққан пышақ. Журналдарды енді әурелемей-ақ қойыңыз. Мақсатыңыз Сұлулық болсын. Оны ақшаға айырбастап керегі не? Бәрібір түк шықпайды. Дәметпей-ақ қойыңыз — тамағыңыз іседі. Мың жылдан бері шыққан журналдың бәрін қарап шықсаңыз да Китстың бір жолына татитын түйір дүние таба алмайсыз. Даңқ, алтын дегенді мүлде ұмытыңыз да, ертең теңізге, дүние кезуге шығыңыз.
— Мен даңқ үшін емес, сүйіспеншілік үшін еңбектеніп жүрген жанмын,— деді Мартин күліп.— Сіздің жүрегіңізде сүйіспеншілікке орын жоқ-ау деймін. Мен үшін сұлулық сүйіспеншіліктің құлы.
Бриссенденнің көзінен әрі аяныш, әрі қуаныш белгісі көрінді.
— Әлі жассың ғой, Мартин. Ah, сондай жассыз әлі! Сіз биікке көтерілесіз. Сақ болыңыз — қанатыңыз әлі қатқан жоқ. Күйдіріп алып жүрмеңіз. Аздап от шарпыған ғой деймін. «Сүйіспеншілік туралы сонеттер» әйел етегін жыр қылған... Масқара ғой бұл!
— Жоқ, етегіңіз не, сүйіспеншілікті жыр етеді,— деді Мартин тағы да күліп.
— Қиялилардың философиясы бұл,— деді Бриссенден қызараңдап.— Наша тартып, өзім де қиял қуып көргем. Сақтаныңыз! Мына буржуазия қалалары түбіңізге жетіп жүрмесін. Екеуміз алғаш рет танысатын түнеугі саудагерлердің туын тіккен жерін алып қараңызшы. Құдай біледі, сыпырынды тастайтын шұқырдан да жаман. Адамды арбамай, аздырмай қоймайды. Тұншықтырады. Сол сорақыдан жоғары тұрған не еркек, не әйел көрдіңіз бе? Бәрі де екі аяқты қарын сияқты және жай қарын емес, идея мен көркемдіктен дәмесі бар қарындар...
Ол кілт тоқтап, Мартинге қарады. Ойына бірдеме түсе кеткендей немесе әлденеден шошынып, таңырқап қалғандай көрінді.
«Сүйіспеншілік туралы сонеттеріңізді» әнебір ерні кезерген ұрғашы бейбаққа арнап жазған жоқсыз ба?
Сол кезде Мартин оң қолымен алқымынан ала түсіп, сілкіп-сілкіп жіберген еді, Бриссенденнің тістері сақ-сақ етті. Бірақ көзінен үрей көре алмады. Тек таңырқап, кекете, кемсіте күлгендей көрінді. Мартин Бриссенденді төсекке қарай итеріп жіберді.
Бриссенден көпке дейін ентігін баса алмай, есеңгіреп отырды. Ентігі басылғансын барып күлді.
— Апырай, кеудемде өзі әрең жүрген шыбынымды шығарып жібере жаздадыңыз ғой, шығып кеткенде жақсылығыңызды өтей алмай арманда кететін едім,— деді.
— Соңғы кезде жүйкесі құрғырым әбден босап кетіпті, қолым қатты тиген жоқ па? Тағы да грог әзірлеп берейін,— деді Мартин кінәсін жуғысы келгендей.
— Аһ, жас науан, албырт эллин!—деді Бриссенден.— Ерен күшті екенсіз, бірақ қайратыңызды билей алмай қалады екенсіз. Нағыз жас қабылансыз ғой! Жас арыстансыз! Жарайды, жарайды! Өмір сазайыңызды тарттырар әлі.
— О не деген сөзіңіз?—деді Мартин стакан ұсынып жатып.— Алып жіберіңіз, ашу басыңыз.
— Айтайын дегенім: әйелден көрерсіз әлі көресіні. Қазір-ақ қыр соңыңыздан қалмай жүрген болар, енді өле-өлгенше осылай маза бермейді. Мен кеше туған адам емеспін. Тағы да алқымымнан алып жүрмеңіз, айналайын. Бәрібір айтарымды айтпай тынбаймын. Ана қыз бірінші ғашық болған адамыңыз ғой деймін, тегі. Сонда да Сұлулық үшін қыз таңдай білу шарт. Сізге буржуазия қыздарының керегі не? Аулақ жүріңіз олардан, жоламаңыз маңайына! Отты, дәртті, қаны ыстық нағыз әйел тауып алыңыз, «өмірге де, өлімге де күле қарайтын, ғашық оты өзегін өртегенде жан-тәнін пида қылатын» ару табыңыз. Өмірде мұндай әйел аз емес, мынау буржуазияның бұлаң өскен жаны жасық бишаралары ғұрлы олар сіз сықылды ер адамға нағыз ғашық жар бола алады.
— Жаны жасық бишара дейсіз бе?—деді ашуланып, айғайлап Мартин.
— Иә, солай дедім! Ол құйттайынан миына құйып тастаған, атам заманнан ел-жұртқа әбден әйгі әлденені үржаңа қылып айтуын қоймас, нағыз өмірден ат-тонын ала қашатын болар. Ол сізді өзінше жақсы көрер де, бірақ бәрінен түкке тұрмайтын өзінің моралін артық санайды. Асылы сізге ондай адам емес, түгел берілетін ұлы ғашық жар керек, жан қажайтын сұр күйе емес, көз қуантатын көлбеңдеген қызылды-жасылды көбелек керек. Сорыңызға қарай, бұл дүниеде ұзақ тұрып қалдыңыз бар ғой, әйел атаулыдан тоясыз. Ай, бірақ ұзақ тұра алмассыз деймін! Теңізге тез оралмасаңыз мынау шіріп жатқан қалада шатасып жүріп, күндердің күні сіз де іріп-шіріп бітесіз ғой.
— Мейлі, не десеңіз де,— деді Мартин, бәрібір үгіттей алмайсыз мені! Әркімнің өзінікі өзіне жөн, сіз өмір көрген адамсыз, менің де көргенім аз емес.
Ғашықтыққа, журналдарға, тағы өзге толып жатқан мәселеге бұл екеуінің көзқарасы бір жерден шықпағанымен, тегі, олар бастас еді, тату еді. Мартин Бриссенденге үйір ғана емес, етене болды. Сондықтан, Бриссенден жайда бір сағат шыдап отыра алмастай Мартиннің тымырсық тар бөлмесінде екеуі күнде кездесетін болды.
Бриссенден келген сайын бір бөтелке виски ала келеді, екеуі ресторанға бара қалса, содалы су мен шотланд шарабын алдырады. Ақшаны Бриссенден төлейді, соның арқасында Мартин бұрын көрмеген талай тағам татты, дәмі тіл үйірген, иісі мұрнын қытықтаған шампан шарабы, рейн шарабы дегендерді қылғымай жұтты.
Сонда да Бриссенден Мартин үшін әлі жұмбақ, сырт қарамаққа дүниені тәрк еткен адам сияқты көрінгенімен және аурулы адам болғанымен ол өмір рақатын бағалай біледі екен. Иә, рас, ол өлімнен қорықпайды, адам баласы тіршілігінің қай көрінісін болса да ащы тілімен ажуалайды, мысқыл етеді, сөйте тұра өмір құбылысының алуан қыры мен сырын, ұсақ-түйегіне дейін жанындай жақсы көреді. Ол өмірге өте құмар, оның әрбір дірілін жан-тәнімен сезеді, түшіркенеді, бірде ол Мартинге: «өзім жаралған осы космос тозаңының ішінде жанды бүршіктей қыбырлағым келеді» деген еді. Бриссенден адамды еліттіретін наша, апиын сияқты заттарды шегіп те, ішіп те әсерін байқап көрген, бұрын жаны сезбеген жаңа сезімнің қандай болатынын білу үшін өзін-өзі әлденеше азапқа да салған. Ол шөл басу рақатын білемін деп төрт күндей су ұрттамай жүрген. Мартин оның кім екенін, қайдан келген адам екенін де біле алған жоқ. Ол бір өткені жоқ, болашағы ертең көр құшып, үзілгелі тұрған, ал бүгін өмір желігі өртеп жүрген жан еді.
Отыз үшінші тарау
Мартин тарыншылықтан әлі күнге дейін арылған емес. Қаншама үнемдегенімен әдеби ұсақ-түйектен түскен табысы күндік мұқтажына да жетпейді. Ақыры қара костюмін өсімқорға тағы табыс етті де, Мінажат күні Морздардың үйіне қонаққа бара алмайтын болды. Бұл жайды естіген Руфь өте қынжылды. Мартиннің аяқ астынан тәуекелге бел байлауына қамшы болған себептің бірі осы-ды. Ол қызға алашақ бес долларымды қуып, «Трансконтиненталь айлығының» редакциясына өзім барамын, ақша тисе костюмімді кері алып, сіздікіне тағы келермін деп кетіп қалды.
Ертеңіне таңертең Мариядан он цент қарыз алды. Бриссенденнен сұрағанын артық көріп еді, ол соңғы күндері із-түзсіз жоқ боп кеткен: келмегеніне екі жұмадай болған. Мартин өкпелетіп алдым ба деп те састы. Олай ойлап, бұлай ойлап, себебін біле алмай-ақ қойды. Он цент ақша паромға керек еді. Шығанақтың арғы бетіне шығып, Маркет-Стриттің бойымен келе жатқан Мартиннің ендігі уайымы үйіне жету болды. Өйткені, ақшасын ала алмаса, Оклендке қайту үшін Сан-Францискода он цент сұрап ала қоятын танысы да жоқ-ты.
«Трансконтиненталь айлығының» есігі ашық тұр екен. Біреулердің сөйлесіп жатқан даусын естіп, Мартин тыста тұра қалды.
— Мәселе онда емес қой, мистер Форд,— дейді біреу.— (Форд — редактордың фамилиясы екенін Мартин білетұғын). Төлеуге шамаңыз келе ме, жоқ па? Мәселе осында. Әлбетте, мен қазір қолма-қол ақшалай төлеу туралы айтып тұрмын. Келесі жылы журналыңыздың жағдайы жақсара ма, жоқ па — онда менің шаруам қанша. Орындаған жұмыстың тиісті ақысын төлеңіз. Маған онан өзге ештеменің де керегі жоқ. Ал егер түгел төлемесеңіз, Мәулет күніне арналған номер машинаға салынбайды, айтпады демеңіз. Хош болыңыз көргенше. Ақша тапсаңыз — келерсіз.
Есіктен біреу шыға жөнелді. Әлдекімге жұдырығын саптап, сөгініп барады. Мартин тыста тағы он бес минуттай кідірмек болды. Олай-бұлай жүріп, ақыры өмірінде тұңғыш рет редакцияның табалдырығынан аттады. Сылайы, мұнда визит карточкасы дегеннің қажеті жоқ сияқты. Бір бала қалқаның ар жағына барып, мистер Фордты біреу сұрап тұр деді де, қайта келіп, Мартинді редактордың кабинетіне ертіп апарды. Мартиннің көзіне ең алдымен ерекше ерсі көрінген бір жағдай — бөлмедегі тәртіпсіздік. Сонан кейін ол стол басында отырған самай сақалды бір жасаң кісіні көрді. «Бұл қайсы еді тағы» дегендей ол түйіле қарайды. Беті бүлк ететін емес. Баспахананың адамымен жаңа ғана жанжалдасқаны жадында да жоқ.
— Мен... мен — Мартин Иденмін («мен сізден бес доллар ақшамды алайын деп келдім» дегісі келген оның).
Бірақ, өмірінде бірінші дидарласқан редакторы болғасын, салған жерден қатты кетпейін деп ойлады. Бір ғажабы мистер Форд орнынан ұшып тұрып:
— Апырау, қойыңызшы, шын айтасыз ба!—деп қуанғандай қолын алып, сілкіп-сілкіп қойды.— Сізбен танысқаныма өте қуаныштымын, мистер Иден, сыртыңыздан қандай кісі екен деп жүруші едім.
Мистер Форд бір адым кейін шегініп, Мартиннің иығынан түспей жүрген, тозығы жеткен жалғыз костюміне елжірей қарады. Не жөндеуге, не жамау салуға келмей қалған жаман костюмнің, шалбарының қырын Мартин Мария Сильваның үтігімен шығарда қатырып алған.
— Мен сізді жасамыс кісі ғой деп жүруші едім. Астапыралда-ау, әңгімеңіздің мазмұны сондай терең, жазылуы сондай шебер. Нағыз шедевр. Бастапқы үш-төрт жолын оқығанда-ақ анық шеберсің ғой дегенмін. Әңгімеңізді алғаш рет қалай оқығанымды айтайын ба сізге? Жоқ! Ең, әуелі қызметкерлермен таныстырайын.
Мистер Форд осылай самбырлап жүріп, Мартинді үлкен бөлмеге апарды да, өзінің орынбасары мистер Уайтпен таныстырды. Ол безгегі ұстаған адамнан жаман, қолы мұп-мұздай, тәпелтек, тыриған арық біреу екен.
— Ал мынау мистер Эндс. Мистер Эндс — біздің іс басқарушымыз.
Мартин кісіге қарағанда көздері қыдырып кететін қасқабас біреудің қолын алды. Ол ақсары сақалын қауқитып қоя беріпті. Өзі, тегі, жасамыс кісіге ұсамайды. Әдетте, әйелі жеті айын оның сақал-мұртын қайшымен басып, желкесін қырып беріп тұратын еді.
Үшеуі Мартинді қоршап алып, дабырласып мақтап ала жөнелді. Айтқандары ақыры Мартинге әшейін сөзге айналдыру сияқты болып көрінді.
— Біз сізді редакцияға неге бас сұқпайды деп таң қалып жүретін едік!—деді мистер Уайт.
— Паромға ақшам болмады,— деді Мартин ақшаға мұқтаж екенін сездірейін дегендей.
«Менің қолым қысқа екенін үстімдегі «бір киерімнен-ақ» байқап тұрған шығарсыңдар», деп ойлады ол ішінен.
Мұнан кейінгі айтқан сөздерінде Мартин неге келгенін қайта-қайта сездірумен болған. Бірақ талантқа табынушы мырзалар бұл сөзін елең қылған жоқ. Мартин жіберген әңгімелердің өздеріне, әйелдеріне, туған-туысқандарына керемет ұнағанын майын тамызып қайта-қайта айтумен болды. Ал алашақ ақшасын төлеу керек-ау деп ықылас білдірген ешқайсысы болған жоқ.
— Айтпақшы, әңгімеңізді бірінші рет қандай жағдайда оқығанымды әлі айтпаған екенмін ғой сізге,— деді өкінгендей мистер Форд.— Поезбен Нью-Йорктан келе жатыр едім. Жолшыбай Огденде вагонымызға бір газет қызметкері отырды, сол кісіде «Трансконтиненталь айлығының» соңғы номері бар екен.