Latin Common Turkic

Мартин Иден - 08

Süzlärneñ gomumi sanı 4105
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2200
33.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
56.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
— Көрдіңіз бе, Мартинге «жалпы мәдениетіңіздің» түкке керегі жоқ!— деді масайрап Олни.— Оның көздеген мақсаты бар, ол — ел қатарына қосылу, адам болу.
— Латын тілі ақыл шынықтырады ғой, тәртіпке салады ғой! Латын тілі адамның ақылын жаттықтырады, тәртіпке салады!— деп өзеуреген Руфь: пікіріңізді өзгертіңіз, дегендей Мартинге қарады.— Футболшылар ойынға шықпай тұрып, әуелі дене шынықтырмаушы ма еді, жаттықпаушы ма еді? Ойшылдар үшін латын тілі де сол сияқты. Ақыл шынықтырады.
— Пәлі! Бала кезімізде де осыны айтып, басымызды қатырушы еді! Бізге керек кезінде айтылмай қалған бір шындық бар. Оған енді өз ақылымызбен жеттік. — Олни отырғандардың құлағадн елеңдетіп алайын дегендей, осы арада сәл кідіріп, салмақты үнмен:—Джентльмен латын тілін оқуы керек, джентльменнің латын тілін білуі шарт емес,— деді.
— Мұныңыз әділдікке жатпайды. Сөзді осылай әзілге айналдырып жіберетініңізді білгенмін,— деп Руфь шыр ете түсті.
— Әзіл болса да тауып айтқан жоқпын ба!— деді Олни.— Шыны осы ғой. Латын тілін елде кім біледі,— аптека қызметкері, адвокат, латын тілінен сабақ беретін оқытушылар. Егер Мартин дәрігер немесе авдокат боламын десе — дауым жоқ, ал олай болған күнде Герберт Спенсердің қажеті не оған? Мартин Спенсердің кім екенін жаңада ғана біліпті, бұған төбесі көкке жеткендей қуанып жүр. Неге? Әлбетте, Спенсер оның бір қажетіне жараған. Ал сізге Спенсер ештеңе бере алмайды, маған да солай. Айта берсек, бізге ешнәрсенің керегі жоқ. Күндердің бір күні сіз тұрмысқа шығасыз, мен болсам түк өндірмей, басымның ауған жағына кетемін: себебі, мен үшін жұмыс істейтін толып жатқан сенімді кісілерім мен басқарушыларым бар, олар әкемнен қалған капиталды менсіз өздері-ақ меңгеріп әкетеді.
Олни үйіне қайтқысы келіп, есік алдына барды да, сол арада тұрып, соңғы садағын атып жіберді:
— Мартиннің мазасын алмай-ақ қойыңыз, Руфь. Ол өз жайын өзі білетін жігіт. Байқадыңыз ба, көп нәрсені түсініп қалған. Кей-кейде мен өз-өзімнен ұяламын. Біздің латын, француз, ескі ағылшын тілдерін білуімізге қарамастан, мәдениетімізге қарамастан, Мартин қазірдің өзінде Артурдан, Норманнан, менен немесе сізден өмірді, өмірдегі өзінің адамшылық қарызын анағұрлым айқын сезеді.
— Жоқ, олай демеңіз, Руфь менің ұстазым,— деді Мартин баяғының серілерінше қызды қызғыштай қорып,— мен Руфьтің жәрдемімен ғана оқып, білім ала бастадым.
— Әншейін сөз ғой!—деп Олни біртүрлі жақтырмай Руфьке қарады.— Мүбәда, Спенсерді де осы кісінің ақылымен оқып едім дерсіз. Сене қойман сөзіңізге! Менің атам заманғы Сүлеймен патшаның алмас кені туралы білігім қанша болса, Руфьтің Дарвин мен эволюция жайлы түсінігі де сонша. Осыдан бірнеше күн бұрын сіз Спенсердің тұрлаусыздық, елеусіздік және біртектілік туралы пікірін айтқан едіңіз. Сол сөзіңіз маған төбемнен түскендей болды. Осы жайды Руфьке айтып көріңізші — түсінер ме екен? Жоқ, түсінбейді, өйткені, бұл «мәдениет» емес! Қысқасы, Мартин, егер латын тілін жаттайтын болсаңыз жақсы көрмеймін сізді.
Мартин осы сөздерді ықылас қойып тыңдағанымен, ұнатпады. Әңгіме оқу мен сабақ туралы, білімнің бастамасы жайлы болып кетті де, пікір таласы жалпы мектеп төңірегінен ұзап кете алған жоқ. Әңгіме өрісі Мартинді тебірентіп жүрген өмірдің әралуан құбылысына маңайлап та бара алмағандай, бойындағы албырт күшін оятып, космостық толқуға түсіріп жүрген зор мәселелердің деңгейіне жете алмағандай көрінді. Ол қиялында бір жат елдің жағалауына толқын шығарып тастаған адамдай сезініп, өзін сол елде көрген таңғажайып сұлулығын жергілікті тағы тайпалардың тілінде айтып беруге дәрмені жетпей азап шеккен ақынға теңеді. Ол да осы ақынның күйіне түсті. Қазір дүниежүзілік мәні бар ұлы шындықты білмекке жанталасқан жанға латын тілін оқу керек пе, жоқ, керек емес пе деген баланың сөзін тыңдауға тура келіп отыр.
—Бұл араға латын тілін әкеліп қыстырғандары несі!— деді ол өзіне-өзі сол күннің кешінде айна алдында тұрып.— Мейлі, өлі жандар өлік қалпында қала берсін. Оларға менің қатысым жоқ! Бірақ, сұлулық ешуақытта өлмейді, өшпейді, мәңгі жасайды. Тіл дегендер дүниеге келер болар, кетер болар. Олар өліктің сүлдері, елесі ғана емес пе.
Осы арада пікірімді дұрыстап айтып бере алатын болыппын-ау деді де, кейін төсегіне жатқасын, Руфь барда аузына сөз түспейтінін түсіне алмай біраз ойланды. Қыз алдында монтиып шәкірт болып кетеді, шәкіртше сөйлейді, о несі?
— Біраз уақыт беріңіз маған,— деді ол дауыстап.— Иә, пұрсат қана керек маған!
Уақыт! Уақыт! Өмірі осылай жалбарынумен-ақ келеді.
Он төртінші тарау
Руфь шын ғашығы болғанымен оның сөзін сыйлап, Мартин латын тілін оқыған жоқ. Бұл Олнидің кеңесіне құлақ асуынан да емес. Мартин үшін уақыт ақшамен бір есеп, ал оның аңсары латыннан гөрі маңызы зорырақ басқа ғылымдарға ауып кеткен. Бір жағынан, жазуын тоқтатуға тағы болмайды. Ақша таппақ керек. Әттең, әлі күнге жазғандарын ешкім басып шығарған емес. Қолжазбалары редакцияларды аралап, көңілсіз сапар шегумен жүр. Өзге жазушылардың жазғанын қалай басады екен бұлар? Мартин осының сырын білмекке оқу үйінде сарылып көп отырды, жазушылардың шығармасын оқыды, бәрін де сын көзімен, елтифат қойып қарап шықты, өзінің жазғандарымен салыстырды. Сөйтіп, олардың туындыларын бастыруына көмектесіп жүрген құпиясын ашқысы келді.
Баспасөз бетінде шыққан дүниенің көпшілігі әншейін ойдан шығарып, жаза салған нәрселер екен. Мартин бұған таң қалды. Оқыған әңгімелерінен ешбір жарқын нұр, не бір тәуір бояу тапқан емес. Ешқайсысынан өмір тынысы сезілмейді. Сонда да әр сөзіне екі центтен, әрбір мың сөзіне жиырма доллардан қалам ақы төленген болу керек — газеттен қиып алған мақалада солай депті. Сансыз көп әңгімені ол таңырқай отырып, оқып шыққан еді, қайта-қайта оқыған еді,— тілі жеңіл, оқиғасы қызық келетіні рас (мұны мойындауына тура келді), бірақ бәрі де өмір мақсатынан аулақ жатады. Өмірдің өзі таңғажайып қызық дүние ғой. Өмірде орындалмаған өкінішті мақсат, мұрат, арман, қаһарман қимыл көп. Ал мына әңгімелер өмірдің дағдылы, күнделікті күйбеңінен ұзап кете алмаған. Мартин өмірдің алып күші мен ұлылығын, қызуы мен қимылын байқаушы еді, оның тыным таппайтын өршіл рухын сезуші еді — міне, жазатын тақырып осы! Мартиннің арманы — хауіп пен қатерге қарсы шапқан жау жүрек ерлерді жырлау, ғашығы үшін пәруәна болған жастарды, неше түрлі сұмдық пен азапқа бой бермей арпалысып өткен ұлы тұлғаларды, ерен күшті екпінімен өмірдің өзін еңсеріп әкететін алыптарды мадақтау. Ал журналдағы әңгімелер мистер Бэтлер ұсқынды жандарды, доллардың қызығына еріп кеткен өңшең сорлыларды қолпаштайды, ұсақ, бишара адамдардың ғашықтық әуресін әлдеқандай қылады. «Әлде редакторлардың өзі ұсақшыл біреулер ме?—деді ол.— Немесе сол редактор, жазушы, оқушы дегендеріміздің бәрі өмірден қорқа ма»?
Мартин бір қысылатыны әлі күнге редакторлармен де, жазушылармен де таныс емес. Бірде-бір жазушыны, тіпті, өмірінде жазуға талпынған ешбір адамды танымайды. Сырласатын, ақыл-қеңес айтатын, жөн сілтейтін ешкімі жоқ. Айта берсеңіз, ол редактордың әуелі тірі адам екеніне сенер-сенбесін білмейді. Мартинге соңғы уақытта олар машинаның винті немесе тұтқасы сияқты көріне бастаған. Иә, иә, бұл рас. Оның байқауынша, жазушы жан сырының нәзік қылын шертіп, әңгіме, очерк, поэма жазса, ақыры соның бәрі салдырлаған машинаның талқысына түседі екен. Расында да, ойлап қараңыз. Ол әдетте қолжазбасын жауап қайтаратын маркасымен бірге, үлкен конвертке салып, почта жәшігіне апарып салар еді. Біраз күн бүкіл континентті аралап жүріп, ақыры ол өзіне оралар еді. Сонда қолжазбасын қолына алып қараса, әлдебіреу оны басқа конвертке салып, конверттің ішіндегі марканы сыртына желімдеп, қайтарып жіберген болып шығады. Тіпті, осыған қарағанда, редактор деген адам болмауға да тиіс. Оның орнына редакцияда жалаңдаған бір бес аспап механизм тұратын болса керек. Ол епті тетігімен қолжазбаны қысып алып, бір конверттен екінші конвертке ауыстырып, жіберген маркаларды сыртына жапсырып, тесігінен дереу ытқытып жататын болуы керек. Кәдімгі автомат секілді де. Сызатына сылдыр еткізіп, тиын-тебен түсіріп жіберсеңіз, ар жағынан сопаң етіп шәйір-резинка немесе шоколад шыға келеді. Майда ақшаны бір тесігіне салсаңыз — резинка аласыз, екіншісіне салсаңыз — шоколад аласыз. Міне, қолжазбаның жағдайы да осыған ұсайды. Оны бір тесікке тастап жіберіп едіңіз — қаламақыға чек келді, екіншісіне тастап едіңіз — баса алмаймыз деген бір жапырақ қағаз келді. Тәрізі бұған дейін Мартин осындай автоматтың үнемі екінші тесігіне душар бола берген ғой.
Жазған хаттар да осындай бір машинаны еске түсіреді. Себебі, хат дегеніміз тасқа басылған бір жапырақ стандарт бланк, оған тек автордың есімі мен шығармасының аты жазыла салған. Мартин әрбір жіберген қолжазбасына осындай он шақты жауап алды, небары жүз қаралы хат келіп түсті. Егер ол әдейі өзіне арнап, кісінің қолымен жазылған бір жол жанды жазу көрсе,— өзін бақыттымын деп санар еді. Амал нешік, әлі күнге редакторды ешқайсысы тірлік белгісін білдірген емес. Сондықтан, Мартинге дүниеде тірі редактор деген атымен жоқ, оның қызметін шылқыта майлаған, зыңқыл қаққан автомат орындап тұр деген ой келді.
Мартин туысынан жүректі, көнтерілі күрескер, оның көп жылдар бойы жансыз, мейірімсіз, мылқау машинаның көмейін толтыруға қауметі жетеді. Бірақ, Мартин де қалжырай бастаулы, кім жеңерін жылдар емес, күндер шешетін күйге жеткендей. Жеті сайын төлеуге тиесілі борышы құртпай, тегі, қояр емес, ал почта шығыны жығылған үстіне жұдырық. Кітап сатып алудан да қазір қала бастаған. Қалт-құлт етіп, күн елтемін деп ұсақ-түйектен де үнемдемек болған еді; бірақ үнемдеу қолынан келмеді, апасы Мэриенге көйлек ал деп бес доллар ақша сыйлап, өзінің тамтығы таусылатын мерзімін өзі жақындата түсті.
Көтермеші-қолдаушысы, жан ашыры жоқ Мартин саңлаусыз қараңғыда жалғыз күресті: не көрінгеннің бәрі бір соның жігерін құм қылуға уәделесіп қойғандай. Тіпті, Гертруда екеш Гертруда да қабақ шытатын болған. Алғашында ол баланың ісі шала ғой деп Мартиннің қылықтарына мән бермей жүруші еді. Кейін жүдеп-жадап кеткеніне жаны ашып, балалығы жындылыққа айналып бара жатқан жоқ па деген күдік туды. Апасының соңғы кезде жазғыра бастағанын байқап, Мартин де қатты қынжылатын. Мұның қасында мистер Хиггинботамның жосықсыз сайқы мазағы ойыншық екен. Мартин өзіне-өзі сенгенімен, жалғыз қалыпты. Тіпті, Руфь те мұратын мақұл көрген жоқ. Ол қыз Мартиннің өздігінен оқи бергенін тәуір көрді де тұрды, әдебиетке талабын ашық айып етпегенімен, ешуақытта қолдаған емес.
Мартин жазғандарын Руфьке әлі көрсеткен жоқ-ты. Ерекше шетіндік жасап, бата алмай жүр, әрі оның университетте оқитынын ескеріп, уақытын алғысы келмеді. Бірақ, емтихандарын тапсырып болғаннан кейін, Руфьтің өзі шығармаңыздың бір-екеуін оқып көрейінші деп ықылас білдірген. Мартин бұған әрі қуанды, әрі жүрексінді. Руфь нағыз сыншы ғой. Өзі көркемөнер бакалавры. Әдебиетті профессорлардан оқыған адам. Бәлки, редакторлар да тәжірибелі төреші болар. Бірақ, Руфь Мартиннің шығармасына ерекше қарауға тиіс. Ол тасқа басқан бланк жібермейді, әңгімелеріңіз жалпы әжептәуір сияқты, алайда журналымыздың бұл санына басуға лайығы келмей отыр деп көлгірсіп, өкініш білдіргенсімес. Ол ауызба-ауыз адамшылық әділ сөзін айтатын шығар және ең маңыздысы, нағыз Мартин Иденнің кім екенін осы ретте бір танып қалады ғой. Шығармаларын оқығасын жазған адамның жаны мен жүрегін сезбеуші ме еді, аз да болса, титтей де болса, аңсаған арманы мен қабілетін аңғарар деп үміттенді.
Мартин бірнеше әңгімесін таңдап алды да, біраз қобалжып отырып, ақыры оған «Теңіз толғауларын» қосты. Шілденің бір қайнаған ыссы күні Руфь екеуі бой жазуға велосипедпен қала шетіне шығып, өздері ұнатқан төбешіктерге барған. Бұл екеуінің оңаша екінші серуені-ді. Күндізгі қапырықтан кейін теңіз жақтан ескен жібектей жұмсақ самалға кеуделерін төсеп, жолмен зырлатып келе жатқанда Мартин өмірдің өте қызық екенін, бұл дүниеде өмір сүру де, ғашық болу да зор бақыт екенін жан-тәнімен сезді. Бұлар велосипедтерін жол жиегіне қалдырды да, өздері қоңыр төбенің басына шықты, бұл арада күнге күйіп, қураған шөп иісі жаңа орған жасыл балаусаның хош иісіндей аңқып тұр екен.
— Шөптер міндетін орындаған,— деді Мартин курткасын төсеп әуелі Руфьті отырғызып, өзі жылы жерге жайғасып жатқаннан кейін.
Еліттірген тәтті иісті сіміре жұтқан Мартин дағдылы әдеті бойынша тағы ойға шомды, жеке ұғымдардан негізгі, жалпы мәселелерге қарай ойысты.
— Бұлар өмірдегі міндетін орындапты,— деді ол қураған шөпті мәпелеп, алақанымен сипап,— қысқы нөсердің ылғалынан бұлар нәр алды, көктемдегі алғашқы дауыл желмен жағаласып, шешек атты, құлпырды, гүл-гүл жайнап, мен мұндалап, насекомдар мен бал арасын ду-думанға шақырды, ұрығын шашты, енді өмір алдындағы борышын өтеп...
— Сіздің осы не нәрсеге болса да тұрпайы, жалаң тәжірибе тұрғысынан қарайтыныңыз қалай?— деп Руфь сөзін бөлді оның.
— Менің эволюция теориясын оқып жүргендігімнен болар. Шынын айтсам, мен әр нәрсенің мәні барын енді ғана аңғара бастадым.
— Меніңше, сіз әр нәрсенің нақты мән-мәнісіне үнемі үңіле берер болсаңыз, сұлулықтың не екенін түсінбей кетуіңіз мүмкін. Сіз көбелектің зары тоты қанатындай құлпырған тозаңын түсіріп, түбіне жететін бала сияқты сұлулықтың сыры мен сынын кетіресіз.
Мартин басын шайқады.
— Сұлулықтың да мәні бар, мағынасы бар, мұны мен бұған дейін сезген жоқпын. Сұлу болса сұлулығынан шығар деп қана ойлайтынмын, бар білетінім осы-ды. Ал оның мән-мәнісін ұқпадым. Қазір түсінемін, немесе, дұрысырақ айтсам, енді ғана ұға бастағандаймын. Қазір маған шөп атаулы анағұрлым әсем көрінеді, өйткені, оның көз тартатын себебін білем, мына шөптің осы төбенің басында өсіп-өнуі үшін күн мен жаңбырдың, жер сөлінің алуан қилы әсер еткенін білемін. Бір талшық шөптің тарихында да романтика бар. Өмірінде ол өз қадерінше талай сыннан өтті. Осы бір ойдың өзі ғана менің рухымды көтереді. Қуат пен материяның құбылысын, ұшан-теңіз, ұлан-ғайыр өмір күресін ойлағанда мен мына шөп туралы бүтін бір поэма, біреу емес, бірнеше поэма жазар едім деймін.
— Сіз қандай жақсы сөйлейтін болғансыз,— деді Руфь құлықсыздау, бірақ Мартин оның әлденеге сынай қарағанын сезді.
Ол өз-өзінен ұялып, сасқалақтап, екі беті нарттай болып қызара қалды.
— Ой шіркін-ай, шынымен-ақ жақсы сөйлей алсам-ау,— деді ол тұтығып.— Ой деген шым-шытырық, соның бәрін лекітіп, еркін сөйлеп бергім келеді. Бірақ ой көп те, оның өзіне лайық баламасы жоқ — сөз жоқ. Кей-кейде бүкіл дүние, күллі жан-жануар маған: біз үшін сен сөйле деп жалынғандай болады. Мен сеземін — қалайша түсіндірсем екен мұны?—Мен әмменің тегін емес екенін, ұлы екенін сеземін; бірақ асыл ой ауыздан шықса, баланың былдырлағаны болып кетеді. Өзіңнің ой-сезіміңді сөзбен дәлме-дәл, нақпа-нақ бейнелей білу, сол сөздеріңді тыңдаушы мен оқушы түсінетін етіп жазу немесе айтып беру, ақыры олардың санасында да қайтадан дәл өзіңдікіндей ой-сезім оята білу — бұл зор міндет. Ешбір теңдесі жоқ міндет. Міне қараңыз, мен қазір бетімді көміп жіберіп, шөп иіскедім, шөптің хош иісі қиялымда мыңдаған ой мен образ тудырады. Себебі, мен әлем иісін иіскедім ғой. Менің құлағыма өлең мен күлкі естіледі, көз алдымда бақыт пен қасірет, күрес пен өлім елестейді. Миымда сансыз көп сурет туады, соларды мен сізге, бүкіл әлемге мәшһүр етсем деймін! Сонда қалайша етуім керек? Тілім күрмеулі. Міне, жаңа ғана шөп иіскегенде не сезгенімнің бәрін сізге баяндағым келген. Онымнан түк шыққан жоқ. Аузымнан сөз емес, өңшең бір рабайсыз, шалажансар сүлде ғана шықты. Арасында еш байланыс жоқ сылдыр сөз... Ал менің шешіліп еркін сөйлегім келеді, ішімдегімнің бәрін ақтарғым келеді. О...— ол күйініп қолын майыстырды,— бұл мүмкін емес! Ойыңдағыны айтып беру мүмкін емес! Айтып жеткізу мүмкін емес!
– Жоқ, сіз өте жақсы сөйледіңіз,— деді Руфь,— аз уақыттың ішінде мұнша төселіп кетуіңіз таң қаларлық. Мистер Бэтлер — ел таныған шешен кісі. Сайлау науқаны кезінде штат комитеті ылғи оған сөз сөйлетеді. Ал әнеукүні ас үстінде сіз онан кем түскен жоқсыз. Рас, ол ұстамдырақ екен. Сіз қызбалаусыз; бірақ бара-бара басыласыз ғой. Түбінде жезтаңдай шешен болып кетуіңіз де ғажап емес. Және алысқа шабасыз-ау деймін... егер қаласаңыз. Сіздің бойыңызда бір қуат бар. Кісіні соңыңызға тез ертіп, бастап әкету қолыңыздан келеді, бұған кәміл сенемін. Грамматиканы меңгергеніңіз сияқты сіз жеңбейтін қиындық жоқ-ақ шығар. Атақты адвокат, немесе саяси қайраткер болуыңыз мүмкін. Әйтеуір мистер Бэтлер сынды дәрежеге жету үшін сізге ешқандай бөгет жоқ. Ал катар ауруы ол кісінің өзімен кетсін,— деді күлімсіреп.
Әңгіме қыза түсті. Руфь, әдеті бойынша, оқу керек деген пікірін сыпайы түрде мақта білтелеп айта береді, латын тілі білімнің қай саласының болмасын ірге тасы деп қоймайды. Қыз өзі арман ететін адамының бейнесін де суреттеді, бірақ онысы тек мистер Бэтлердің кейбір болар-болмас белгілерін қосқаны демесеңіз, өзінің әкесінен айнымайды екен. Мартин қыз сөзін тыңдап, оның оймақтай аузының әрбір қимылынан ләззәт алып, жерде шалқасынан жатыр. Бірақ, айтқандары көкейіне қонған жоқ. Ол суреттеген өзінің болашағы да қызықтыра алмады. Осылайша әлденеге көңілі жабығып, әрі ғашығының зары өтіп жата берді. Қыз Мартиннің әдеби еңбегі жөнінде әлі бір ауыз сөз айтқан жоқ, ала келген қолжазбалары тастаған жерде ұмыт жатыр.
Ақыры, сөз арасы үзілген бір сәтте, Мартин уақыт білгісі келгендей күн көзіне, көкжиегіне қарады да, әдейі қыздың назарын аудармақ үшін қолжазбаларын жинай бастады.
— Ah, ұмытып барады екем ғой,— деді Руфь жұлып алғандай.— Әңгімеңізді тыңдағым келіп отыр! Оқыңыз.
Мартин ең жақсы деген туындысының біреуін оқыды. Ол «Өмір шарабы» деген әңгімесі еді. Әңгімені жазғанда өзін мас қылған тәтті шарап енді оқыған кезде екі шекесін дуылдатып, тағы да басына шыға келді. Бұл шығармасының бұрын айтылмаған соны пікірі әсерлі-ді. Оның үстіне Мартин, бейнелі, мәнерлі сөздер мен сөз тіркестерін тауып, көркемдей түскен. Жазған уақытта көкейінде оттай лаулаған шабыты тағы жеңіп, Мартин оқығанда өзін-өзі ұмытты, әңгіменің кемшілігін де абайламады. Бірақ, оқығаны Руфьке онша әсер еткен жоқ. Қыздың сақ құлағы қолына жаңа ғана қалам ұстаған жастарға тән әңгіменің әлсіз жерлерінің бәрін: тым әсірелеген, орынсыз көтермелеген жерлерін, сөз құрылысының ырғағын жиі-жиі бұзып кететін кедір-бұдырын аңдап отырды. Руфь әңгіменің тұтас, жалпы сөз ырғағын аңғара алған жоқ, бірақ ара-тұра әдейі, шешенсіп, орынсыз тақпақтап кететінін ұнатпай, мұны дилетантизмнің нашар түрі ғой деп түйді. «Дилетантизм»— міне, ақтыққы үкімі осы. Бірақ оны ашып айтқан жоқ. Қайта бірнеше болмашы ескерту жасады да, жалпы әңгімеңіз маған ұнайды дей салды.
Мартиннің бұған көңілі толған жоқ. Рас, Руфьтің сыны әділ, оның бәрін сөзсіз мойындайды, бірақ шығармасын мектептегі баланың жазуындай түзетсін деп оқыған жоқ еді ғой. Іс ұсақ-түйекте ме екен. Оларды түзетуге болар да. Ерте ме, кеш пе — әйтеуір, бір кезде ұсақ кемшіліктерін өзі де аңғарар еді, түзер еді, тіпті, болдырмас еді. Бірақ, ол әңгімесін үлкен, тынысы кең, тірі өмірдің бір кесегіне арнаған. Қызға сөз арасын нүктемен, кері үтірмен бөліп-бөліп тастаған сөйлемдердің тізбегін емес, өмірдің бір қырын көрсетпек болған-ды. Ол көзімен көріп, ақылымен ұғып, жүрегімен сезіп, өз қолымен қағазға түсірген үлкен, маңызды мәселелерді қыз да аңдар ма екен деп еді. Бұл үмітім ақталмаған сияқты, деп ойлады ол. Мүмкін, тіпті редакторлардың айтып жүргені рас болар. Өзі үлкен, маңызды жайларды көре білгенімен, бәлки, айта білмейтін шығар. Жабырқау көңілін жаба тоқыған Мартиннің осы арада қыздың сынын оп-оңай мойындай кеткені сонша, Руфь оның ішіндегі аласұрғап қарсылығын сезбей қалды.
— Мына бір дүниені «Құмыра» деп атадым,— деді ол тағы бір қолжазбасының бетін ашып.— Мұны төрт пе, бес пе журнал жарамайды деп қайтарып жіберген. Бірақ, әңгіме өзіме ұнайды. Әлбетте, өзіңе өзің төрелік айту қиын, дегенмен ішінде нәр жоқ емес сияқты. Мүмкін, әңгіме маған еткен әсеріндей сізге күшті әсер ете қоймас, бірақ көлемі ықшам, небәрі екі-ақ мың сөз.
— Неткен сұмдық!— деді қыз Мартин әңгімені оқып болғаннан кейін.— Жаным түршігіп кетті ғой!
Мартин құты қашқан, көзі алақтаған, қолы қалтыраған қызға қарап, іштей разы болды. Мақсатына жетіпті. Өз басынан кешірген ой-сезім мен образды бере алыпты. Әңгіме ұнады ма, жоқ па – ол өз алдына, бірақ әсер етуі хақ, елти тыңдап, кемшілігін елемей де қалғаны рас.
– Неге, бұл нағыз өмірдің өзі ғой,— деді ол,— өмір деген үнемі қызық бола бермейді. Әлде, менің жаратылысым өзгеше болғаны ма, әйтеуір, маған көркем сияқты көрінеді. Тіпті, осы күйінде он есе бағалы сияқты...
– Жоқ, әлгі сорлы әйел неге бұлай етпеген...— деп Мартиннің сөзін бөлді де, өз пікірін де аяқтай алмай ашуланып дауыстап жіберді қыз.— О! Бұл неткен сұмпайы! Неткен жиіркенішті! Неткен нас өмір еді!
Мартиннің жүрегі тас төбесінен шықты. Нас дей ме! Ешуақытта ескермеген, ойына келмеген сөз екен. Әлде әңгіменің отты әріптері жарқ-жұрқ етіп, көзін тұндырған соң кірін көрмей қалғаны ма. Жоқ, жүрегі тағы да дүрсілдеп соға жөнелді. Көңілі сабасына қайта түсті.
– Мұнан гөрі дұрысырақ сюжет неге алмадыңыз?— деді қыз. Дүниеде былапыт, былғаныш деген көп екенін білеміз, бірақ солай екен деп...
Наразы үнмен әлдене айтып жатқан Руфьтің сөзін Мартин тыңдаған жоқ, есіл-дерті, екі көзі қыздың күнәдан таза ай жүзінде, қыздан тараған сол тазалық жүрегінің түкпір-түкпірін аралап, жұлдыздың жарығындай қалтыраған салқын, бірақ, мейірлі сәулесімен көкірегін жуып, шайқап, тазартып жатқандай көреді. «Дүниеде былапыт, былғаныш деген көп екенін білеміз». Пәлі, не «біледі» екен-ау сонда деп ойлады да, Руфьтің сөзін әзіл көріп, ыржақтап, қуана күлді. О шеті мен бұ шетін талай аралаған тұрмыс мұхитының шексіз-шетсіз лайсаң атырауы кенет жарқ етіп елес берді. Соны көргенде барып, Мартин қыздың әңгімеге түсінбегеніне іштей кешірім етті. Себебі, түсінбеуіне ол кінәлі емес. Қайта, дүние сұмдығын көрмегеніне құдайға шүкір. Мартин болса — өмірді жақсы біледі. Оның сорлылығын да, ұлылығын да көрген, қаншама пәс болғанымен, нас болғанымен өмір деген тамаша ғой, оның қызығын күндердің күнінде Мартин күллі әлемге паш етешек. Аспандағы әулиелердің күнәдан пәк болуы таң қаларлық іс емес. Таза болу үшін олар еңбек еткен жоқ. Әулие аспанда жүрсе, пайғамбар лайсаңда жүреді; әділдік үшін, адам үшін арпалысады. Былапыт дүниені белшесінен кешіп жүрген адам-пайғамбар шын кереметтің өзі! Япыр-ау, осы бір керемет үшін-ақ өмір сүруге болмай ма! Әділетсіздіктің, зұлымдықтың былғанышынан биік тұрған адамдық парыз, асыл мұрат бар; сен де биікке құлаш сермеп, көтерілсең, өмірдің көзіңе құйылған батпағын саусағыңмен тырналап аршып, сұлулықтың сәулесін тұңғыш рет таңырқап, тамашаласаң; дәрменсіз, шерменде, сорақы, бишара, бейбақ өмірден қай уақытта, қалайша алып күш, абзал рух пен әділдік туатынын өз көзіңмен көрсең мұнан артық не бақыт бар?!
Бір кезде Руфьтің күңгірлеген дауысы Мартиннің құлағына талып естілді:
— Әңгімеңіз жалпы сүреңсіз, күйкі жайлары көп. Жазғыңыз келсе, асыл, ардақты дүние аз ба: «In Memoriam-ды» (Еске түсіру, еске алу (дат.).) алып қараңызшы.
Мартиннің қызға «Локсли Холл ше?» дегісі келді, қиялы жетелеп кетпегенде, айтатын да еді. Қызға қарап, жерде жатқанда оған бір ой келген: әйел заты жүз мың ғасырлар бойы өмір баспалдағымен өрмелей жүріп, қаншама тар жол, тайғақ кешуден өтіп, ақыры қалайша мынау бойына періште сынды қасиет, тәңірі сынды құдірет дарыған Руфь бейнесіндегі асыл ару болып шықты екен, ол, әйел заты, Руфь арқылы Мартин Иденнің ғашықтық сезімін оятып, оны да тазалыққа талпынтып, қалайша тәңірінің қуатынан дәмелендірді десеңізші, иә, ақыры Мартин де соның арқасында тағылық тұрмыстың шыңырауынан әрбір жасампаз жаратушы адамның мәңгі серігі — сансыз көп сәтсіздік пен қателіктің шырмауынан өтіп, әлдеқалай қалықтап көтерілген жоқ па. Романтика да, сұлулық та, керемет дегеніміз де осы! Міне, осы туралы жазу лазым. Илаһи, аузыма лайықты сөз түскей, деп ойлады ол. Аспандағы әулиелер тек әулие ғана болса — бұл адам!
— Сіздің бойыңызда күш-жігер мол, бірақ ол жүгенсіз, ноқай күш,— деген Руфьтің сөзін естіді.
— Шыны ыдыс сататын дүкенге кіріп кеткен бегемот секілді екенмін ғой,— деп әзілдеген еді, қыз күліп жіберді.
— Кез-келген нәрсені талғамсыз жаза беруге болмайды. Өзіңізге лайық талғам, әсемдік, стиліңіз болуы шарт.
— Мен дандайсып кеткен болармын, тегі,— деді ол дәбдірлеп.
Руфь оның көңілін жыққысы келмегендей езу тартып күлді де, тағы бір әңгімесін тыңдауға ыңғай білдірді.
— Сізге қалай ұнайтынын қайдан білейін,— деді Мартин кінәлі адамша жүні жығылып.— Әйтеуір, мынау бір ағаттау әңгіме! Асыра сілтеп жіберуім мүмкін. Бірақ ниетім дұрыс. Ұсақ-түйегіне назар аудармай-ақ қойыңыз. Негізгі пікірін аңғарсаңыз болғаны. Пікірім әрі орынды, әрі маңызды болса керек еді, түсінікті етіп баяндай алдым ба, жоқ па — оны білмеймін.
Мартин әңгімесін оқи бастады; оқып отырып, оқта-текте Руфьке қарап қояды. Бір кезде әңгімесі оған да ұнағандай көрінді. Өзі жасаған образдар қызды әбден ауаландырып әкеткендей, ол демін ішіне тартып, қимылдамастан, кірпік қақпастан қадалып қарапты да қалыпты. Әңгіменің аты «Оқиға»-ды. Өзі де оқиғаның ғажабы болатын. Кітап хикаясы емес еді ол, кәдімгі бас әріппен жазылуға тиісті нағыз өмір оқиғасы-ды, оқиға да емес, айбарлы әмірші десе болғандай, азаптаса да, ардақтаса да еркі бар, машақаты мен алапаты мол, бірде құлдыққа, біресе бейнетке душар ететін, бірде көз ұялтқан күн нұрына бөлесе, бірде өзегіңді өртеген шөлге, аштыққа қамайтын, ауыр, шалғай жол азабына кіріптар ететін немесе өлімдей жабысқақ безгегін жіберетін, сөйтіп тер төккізіп, қан жосыттырып, улы шаққыштары қыбырлаған тескен таудан өткізіп, алуан қилы ұсақ, жексұрын жәбір шеккізіп, уһ-аһ, өлдім-талдым дегенде барып арманыңа әрең жеткізетін шытырман оқиғаның апофеозы еді.
Осының бәрін, толып жатқан тағы басқа ғажаптарын Мартин әңгімесінде баяндаған. Тыңдағанда қыздың көздері жайнаңдап кеткендей болған; екі беті алмадай қызарып, тіпті, талықсып кетер ме екен деп еді. Жалпы елегізіп отыруы рас-ты. Бірақ оған әсер еткен әңгіме емес, Мартиннің өзі. Әңгіме дәнекер ғана. Мартиннің бойында бұрыннан таныс бір күш бар, оның қызуы бүкіл денесіне тарап, тағы да бойын билеп әкеткен. Бір ғажабы әңгімеден соның лебі, лебізі естіледі, әлде құлақтан кіріп, бой алған сол ма? Әйтеуір, қандай да бір күштің әсері бары анық, бірақ соның қызу лебі өзіне қалайша беріліп тұрғанын білмейді. Әуелі өзі де әңгімеге қызыққандай болған, дұрысында көңіліне қобалжу түсірген ол емес, өзге нәрсе. Ол әлдеқалай есіне түсе кеткен, ырықсыз еліктіріп әкеткен ала-бөтен үрейлі ой еді. Қызға әлденеге күйеу құшу туралы ой келді, қайта-қайта көңілін толқытқан осы бір ойдан сескенгендей де. Бұл әдепсіздік. Мүлде жат, жаман қылық. Руфьті бұған дейін жаңа оянып келе жатқан әйелдік нәсілі жанын азаптап көрген емес еді. Теннисонның әсем поэзиясы әлдилеген қыз бала тәтті ұйқыда жатып, әдемі түс көрумен келген. Ал серілер мен әйел патшаның арасындағы оқиғаларды жыр еткен сыпайы ақынның өте сыпайы сөздерін ол ешуақытта түсінген емес. Осылай маужырап ұйқыда жатқанда, бір күні өмір оның тарсылдатып есігін қақты. Шошып оянған қыз құты қашып, жалма-жан есігін бекітпек болған, бірақ жаңа оянып келе жатқан инстинкті: қой, олай етпе, қайта қылығы ерекше, қызығы тәтті қонағыңа есігіңді аша бер, деді.
Өз-өзінен риза болған Мартин әңгіме туралы қыз не айтар екен деп күткен. Оның үкімі бесенеден белгілі сияқты. Бірақ Руфь:
— Әп-әсем,— деп бір-ақ ауыз сөз тастағанда, Мартин аңырып қалды.
Бітегенеден кейін қызараңдап қыз тағы да:
— Өте әсем екен!— деді.
Әлбетте, әсем екені рас; бірақ әңгімеде онан да гөрі мәндірек мағына бар еді ғой, сұлулық соның көркі, көмекшісі ғана емес пе еді. Ұзыннан түсіп, жерде жатқан Мартинге күдіктің қара түнегі төне түсті... Міне, тағы бір сәтсіздікке ұшырадым... Тілге шорқақ, сөзге олақ екенмін. Дүниенің не кереметін көре білгеніммен айта білмейді екенмін ғой, деп ойлады.
— Әлгі не туралы... идея туралы пікіріңіз қалай?—деді Мартин күмілжіп, жаңа сөзді тосыннан айта салуға именгендей.
— Ол ойдағыдай анық емес,— деді қыз,— әңгімеден алған жалпы әсерім осы. Мен негізгі сюжет желісін де аңғаруға тырысып бақтым, бірақ аңғару қиын. Сөз көп, тым мыжымалау. Қайдағы-жайдағыны тергіштеп, араластырып, қимыл-әрекетті көлеңкелеп жібергенсіз.
— Соның бәрі негізгі идеяға бағынышты ғой,— деді Мартин сәл асығыңқырап.— Орталық идеяның — космостық, дүние жүзілік мәні бар. Ол бүкіл әңгіменің өзегі, ал әңгіме соның сырт көрінісі, қабыршағы ғана болса керек еді. Әттеген-ай, бағыты дұрыс-ақ, бірақ ойымдағыны орындай алмаған екем ғой. Бәлкім, бара-бара үйреніп кетермін.
Руфьтің ой-өрісіне ілесе алмағаны рас еді. Өнер бакалавры болса да, өресі жетпеген. Бірақ өзінің түсінбеуін Мартиннің сөзге долаңдығынан деп білді.
— Тым көп сөйлеп кетеді екенсіз,— деді Руфь тағы да,— бірақ әредікте әдемі жері де жоқ емес.
Қыздың бұл сөзі Мартиннің құлағына алыстан әрең жеткен дыбыстай естілді, өйткені осы кезде ол «Теңіз толғауларын» бұған оқып берсем бе екен, жоқ оқымай-ақ қойсам ба екен,— деп дел-дал болып жатыр еді. Осылайша ол өз-өзінен түңіліп, қайғы жұтып жатқанда қыз оған қарап отырды, бағанағы көңіліндегі күйеуге шығу ниеті қайта-қайта қобалжытып, есінен кетпей қойды.
— Атақты адам болғыңыз келе ме?—деді бір мезетте қыз Мартинге.
– Иә, мүмкін,— деді ол,— бірақ, көксегенім ол емес. Мені қызықтырып жүрген даңқтың өзі емес, соған апаратын асулар. Әлбетте, даңқтың да маған бір жәрдемі тисе керек еді. Шынымды айтсам, атақты адам болғым келеді де, оның бір себебі бар...
«Себебі сіз» – дегісі келген, бәлкім, қыз әңгімесін қызу құптағанда, айтса айтып та салар еді.
Sez Kazah ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Мартин Иден - 09
  • Büleklär
  • Мартин Иден - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4101
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2156
    34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 4078
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2302
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 4173
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2339
    33.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 4045
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2225
    32.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 4155
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2306
    31.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 4064
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2210
    32.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 4133
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2203
    34.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 4105
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2200
    33.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 4065
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2242
    34.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 4148
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2177
    33.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 4108
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2189
    34.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    57.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 4023
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2137
    34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    58.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 4082
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    32.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2170
    34.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3973
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2208
    33.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2095
    32.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 4000
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2140
    33.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3898
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2135
    34.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3949
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2135
    33.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3959
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2227
    33.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3936
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2208
    33.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 4038
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    33.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2179
    33.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 4043
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2148
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 4098
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2269
    33.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Мартин Иден - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 1408
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 943
    42.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.